Przeczytaj fragment

Wstęp
Świętość jest pojęciem ukształtowanym na płaszczyźnie duchowości i jako taka jest
obecna w świadomości ludzkości od samego początku prowadzenia przez człowieka aktywności religijnej. Pojmowanie tego terminu jest praktycznie jednakowe we
wszystkich religiach, monoteistycznych czy politeistycznych, pierwotnych kultach
animistycznych czy współczesnych systemach religijno-filozoficznych. Określenie świętość odnosi się zawsze do najwyższej wartości, wyniesionej na piedestał,
oddzielonej od sfery codzienności i decydującej o boskim zorientowaniu doczesności. Przekonanie o istnieniu świętości, czyli czegoś, co jest zupełnie inne i niezależne od woli istoty ludzkiej, pozwala człowiekowi na dokonywanie transgresji
w myśleniu i działaniu, pokonywanie własnych ograniczeń, przekonuje go do perspektywy nieograniczoności. W religiach monoteistycznych świętość jest utożsamiana ze stanem najwyższej szczęśliwości dostępnej człowiekowi, polegającym na
ponadczasowym istnieniu w formie bezcielesnej w obecności Stwórcy, będącego
jednocześnie najlepszym przyjacielem, rodzicem, opiekunem i nauczycielem, źródłem mądrości i szczęścia. Osiągnięcie świętości, rozumiane jako powrót do Boga,
ma stanowić ostateczną fazę bytowania dusz ludzkich, wiernych swojemu Stwórcy.
Zgodnie z nauką Kościoła katolickiego świętość jest celem głównym i ostatecznym pobożnego życia każdego chrześcijanina, ponieważ jest tożsama ze stanem
zbawienia i przebywaniem duszy w obliczu Boga. Osiągnięcie świętości stanowi
uzasadnienie prowadzenia życia duchowego, opartego na systemie wierzeń i praktyk obowiązujących we własnej religii, stosowania się do zalecanych norm moralnych oraz uznawania wartości religijnych za nadrzędne w stosunku do wszystkich
pozostałych. Inaczej mówiąc, sens bycia chrześcijaninem wiąże się z dążeniem do
świętości i jej ostatecznym osiągnięciem. W tej perspektywie dusze wszystkich osób
zmarłych, które dostąpiły zbawienia i przebywają w niebie, są świętymi. W świadomości społecznej bardziej rozpowszechnione jest węższe rozumienie terminu
10
Wstęp
święty, kojarzone z jednostkami uroczyście wyniesionymi przez Kościół do chwały ołtarzy, które realizowały za życia w sposób heroiczny cnoty ewangeliczne oraz
przykazanie miłości Boga i bliźniego. Osoby, których świętość uzyskana poprzez
święte życie zostaje oficjalnie ogłoszona, są traktowane przez Kościół jako wzory
do naśladowania dla pozostałych wiernych, ze wskazaniem, iż wszyscy mają możliwość prowadzenia takiej egzystencji zgodnie ze swoim powołaniem. Należy jednak pamiętać, iż spis świętych i błogosławionych nie jest traktowany przez Kościół
jako indeks wszystkich osób wykazujących się świętym życiem, ale jedynie tych,
co do których zostało przeprowadzone dochodzenie sądowe albo ich świętość potwierdza tradycja. Świadomość funkcjonowania osób wykazujących się wszystkimi walorami przynależnymi świętym kanonizowanym przejawia się w ustanowieniu i celebracji uroczystości Wszystkich Świętych, czyli anonimowych członków
Kościoła, których świętość życia zna jedynie Bóg.
Przez dwa tysiące lat chrześcijaństwa osiągnięcie zbawienia było uznawane
przez członków Kościoła za najwyższą nagrodę, o którą warto było się starać, a nawet ponosić znaczne wyrzeczenia. W świadomości chrześcijan nie istniały inne
równie atrakcyjne cele życiowe. Sam wzór osobowy świętego był ogólnie znany
i czytelny dla wszystkich, cieszył się powszechną akceptacją i pragnieniem naśladowania, przynajmniej w pewnych aspektach. Od czasów pierwotnego chrześcijaństwa poprzez średniowiecze chrześcijanin żył myślą o przyszłym bytowaniu,
o zbawieniu lub potępieniu swej duszy, o nagrodzie w postaci wiecznego przebywania w niebie z Bogiem, aniołami i świętymi. Doczesność była postrzegana jako
preludium do prawdziwego życia i nieodzowny etap będący sprawdzianem wierności Bogu. Natomiast ziemska egzystencja miała o tyle wartość, o ile realizowała wezwanie do podążania drogą Jezusa Chrystusa i jego naśladowców – świętych.
Hagiografie pisane w przeszłych wiekach najczęściej ukazują świętych jako istoty bez wad, dokonujące mocą Bożą nadzwyczajnych dzieł, prowadzące życie pełne
wyrzeczeń i w bezwzględny sposób umartwiające swe grzeszne ciało. Bardzo często historyczni święci to męczennicy za wiarę, wyjątkowi asceci oraz mistycy bezpośrednio obcujący z Bogiem. Ich życie ukazywane przez pobożną literaturę jest
bardzo odległe od biografii współczesnego, przeciętnego człowieka i przez to staje
się raczej niedoścignionym ideałem niż wzorem do naśladowania. Obecnie święci stali się „papierowymi” postaciami, bardziej legendą niż rzeczywistością, mimo
iż byli ludźmi żyjącymi w konkretnych warunkach historycznych. K. Woodward
zaznacza, że: „święty jako ideał społeczny stał się czymś marginalnym we współczesnym społeczeństwie zachodnim”1. W czasach dzisiejszych, wraz z istotnymi
1 K. Woodward, Fabryka świętych, Wydawnictwo M, Kraków 2008, s. 445.
Wstęp
11
przemianami społeczno-kulturowymi, nastąpiła radykalna zmiana w sferze funkcjonowania religijnego członków społeczeństw europejskich. Światopogląd religijny utracił swój prymat wśród innych sposobów określania pryncypiów i stał się
jedną z ogólnie dostępnych alternatyw, zależnych od indywidualnych chęci i wyboru zainteresowanego. Stąd też świętość jako cel dążeń przeciętnego chrześcijanina straciła na znaczeniu, w porównaniu do innych, bardziej atrakcyjnych propozycji oferujących osiągnięcie natychmiastowego i pewnego szczęścia. A. Nowicki zauważa, iż istotny w tej kwestii jest wpływ mass-mediów, unikających w przestrzeni medialnej tematu świętości, przez co zainteresowanie nim zanika, a samo
zagadnienie ulega w świadomości społecznej znaczącej deprecjacji2. W konsekwencji współcześnie została zatracona świadomość istoty świętego życia i jego sensu.
Samo pojęcie świętości nabrało wydźwięku ambiwalentnego i aktualnie częściej
jest stosowane dla określenia bigoterii oraz przesady religijnej. W zasobach wiedzy potocznej święty funkcjonuje jako nieszkodliwy dziwak, skupiony na szczególnych praktykach religijnych, doświadczający stanów mistycznych i odwiedzin
aniołów. Pojawiło się też subtelne rozgraniczenie znaczeniowe pojęć świętość i zbawienie, z których pierwsze zostało zarezerwowane dla wyjątkowych wybrańców,
a drugie – dla „porządnych” chrześcijan. Świętość zatem powoli rozpoczęła usuwać
się z horyzontu spraw dostępnych zwykłym członkom Kościoła i w efekcie zaczęła funkcjonować w świadomości ogółu jako nadzwyczajny stan z pogranicza mitów, absorbujący uwagę nielicznych i wywołujący odczucie obcości u większości.
Wobec tego trudno się spodziewać, by współczesny człowiek chciał dorównywać owym historycznym herosom wiary i ascezy, ponieważ ich przykład jest dla
zdecydowanej większości zupełnie niepociągający. Urszula Ledóchowska zauważa, iż „[…] często myślimy, że tak trudno zostać świętym, i dlatego rezygnujemy
ze świętości, uspokajając swe sumienie twierdzeniem: świętość nie dla mnie!”3.
Dla wielu współczesnych przykład świętego może być odstraszający. Nikt zapewne nie chciałby doświadczyć drogi cierpienia, która była udziałem zdecydowanej większości kanonizowanych i beatyfikowanych. Papież Jan Paweł II podczas
kanonizacji s. Teresy Benedykty (Edyty Stein) otwarcie ukazał tę trudną prawdę:
„Nowa święta naucza nas […], że droga miłości do Chrystusa prowadzi przez cierpienie. Kto naprawdę miłuje, nie cofa się przed perspektywą cierpienia: godzi się
2 A. Nowicki, Świętość świeckich – wyzwanie dla duszpasterstwa, [w:] R. Kuligowski, T. Panuś
(red.), Świętość świeckich – rzeczywistość bliska czy daleka?, Wydawnictwo UNUM, Kraków 2006,
s. 90.
3 U. Ledóchowska, Świętość jest czymś tak prostym, Edycja Świętego Paweła, Częstochowa 2004,
s. 24.
12
Wstęp
na komunię cierpienia z umiłowaną osobą”4. Taka rekomendacja drogi świętości
w większości chrześcijan wzbudzi raczej przerażenie, niż chęć naśladowania. Często zapomina się jednak o tym, że święci to ludzie sami siebie określający mianem
autentycznie szczęśliwych.
Papież Jan Paweł II, upatrując klucz do szerszego zrozumienia zagadnienia
świętości poprzez intensywną jej promocję i popularyzację w swoim nauczaniu,
wielokrotnie kierował słowa zachęty do młodych na całym świecie, widząc w nich
pozytywny czynnik przemiany świadomości ogółu ludzkości oraz konstruktywnej zmiany społecznej. Jego nauczanie jest zawarte w ogólnie dostępnych encyklikach, listach pasterskich, tekstach przemówień przygotowanych na spotkania
z młodzieżą i innych publikacjach. Papież w celu rozbudzenia w młodych chęci
podążenia drogą świętości zainicjował międzynarodowe spotkania modlitewne,
w których trakcie wyjaśniał ideę świętości jako logiczną konsekwencję bycia człowiekiem wierzącym.
W tym kontekście pojawiają się nieuchronne pytania: czym jest świętość i jaki
jej obraz posiadają współcześni młodzi katolicy, związani z jej promotorem wspólnotą pochodzenia? Czy w dzisiejszych czasach przykład drogi życiowej osoby wyniesionej na ołtarze może być dla kogoś atrakcyjny? Kim jest święty dla młodego
Polaka, uczestnika kultury europejskiej, wyrosłej z chrześcijaństwa? Czy możliwe
jest, by współcześni młodzi ludzie uznali święte życie za atrakcyjną propozycję dla
siebie? Kto może być wobec tego świętym? Czy kandydaci na świętych żyją wśród
nas? Jak mają się zachęty papieża Jana Pawła II do podążania drogą świętości wobec realiów życia codziennego? Niniejsza książka ma na celu udzielenie odpowiedzi na te i podobne pytania, analizując wyniki badań przeprowadzonych w 2010
roku na próbie badawczej liczącej 1841 maturzystów województwa lubelskiego.
Zasadnicza treść niniejszego studium została podzielona na siedem rozdziałów.
W pierwszym z nich zaprezentowałam teoretyczne aspekty zagadnienia świętości; w tym historię kształtowania się pojęcia świętości w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie, problematykę świętości, świętego życia i osób świętych prezentowaną w naukach religioznawczych i społecznych, ponadto przedstawiłam dostępne wyniki badań empirycznych dotyczących tych zagadnień.
Rozdział drugi jest poświęcony przedstawieniu konceptualizacji badań empirycznych oraz ich metodologii. Ukazałam w nim przedmiot, cel oraz motywację
podjętych badań, określiłam problem główny oraz problemy szczegółowe, podałam
również przyjęte hipotezy badawcze wraz ze wskaźnikami i zmiennymi. Ponadto
4 Jan Paweł II, Kanonizacja bł. Teresy Benedykty, Rzym 11.10.1998, [w:] Przemówienia i homilie
Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 592.
Wstęp
13
dokonałam prezentacji sposobu doboru próby badawczej i przebiegu postępowania badawczego, podałam szczegółową charakterystykę terenu, na którym zostały przeprowadzone badania. W rozdziale tym zawarłam również społeczno-demograficzną charakterystykę respondentów.
W rozdziale trzecim przedstawiłam uzyskany w toku badań obraz wierzeń
i praktyk religijnych respondentów, na który składają się następujące elementy:
identyfikacja i wierzenia religijne, posiadana wiedza religijna, wykazywane przekonania dotyczące spraw wiary, udział i stosunek do obowiązkowych i nieobowiązkowych praktyk religijnych, a także zaangażowanie w działalność wspólnot
i grup modlitewnych. Ponadto ukazałam zagadnienie socjalizacji religijnej badanej młodzieży, mającej związek z przejawianą przez nich postawą religijną. W celu
uzupełnienia uzyskanego wizerunku dokonałam prezentacji opinii wyrażanych
przez katechetów i wychowawców dotyczących postawy religijnej swoich uczniów.
W rozdziale czwartym omówiłam intelektualny aspekt świętości religijnej i życia świętego w ujęciu badanych maturzystów, na który składa się interpretacja istoty świętości i świętego życia, znajomość kościelnych procedur związanych z ogłaszaniem świętości danej osoby, rozeznanie w różnych kategoriach osób świętych,
sposób rozumienia prawdy religijnej „obcowanie świętych”, opinie badanych na
temat cech wykazywanych przez osoby święte. Ponadto został w nim zaprezentowany poziom znajomości i zainteresowania badanych uczniów życiem swoich patronów, umiejętności wskazania cech osób świętych wśród członków bliższej i dalszej społeczności, a także opinie katechetów na temat obrazu świętości i świętego
życia przekazywanego uczniom na katechezie szkolnej.
W piątym rozdziale jest ukazany aksjologiczno-emocjonalny aspekt świętości i życia świętego w ujęciu badanych maturzystów, w którego ramach zaprezentowałam opinie respondentów na temat miejsca świętości w posiadanej hierarchii
wartości i celów życiowych, postrzeganie świętych jako wzorów osobowych i autorytetów moralnych, społeczną charakterystykę świętych oraz społeczny wymiar świętości i świętego życia. Ponadto zaprezentowałam opinie badanej młodzieży dotyczące ewentualnej możliwości naśladowania świętych oraz pragnienia osiągnięcia świętości.
W rozdziale szóstym przedstawiłam behawioralny aspekt świętości religijnej
i życia świętego w ujęciu badanej młodzieży. Zawarłam tu prezentację czynników
wskazywanych przez maturzystów, które w ich opinii warunkują lub utrudniają prowadzenie świętego życia i osiągnięcie świętości, także prezentację stosunku
badanych do tezy o istnieniu wśród katolików lęku przed prowadzeniem świętego życia, osobiste zachowania respondentów związane z deklarowaną chęcią na-
14
Wstęp
śladowania życia świętych oraz ich oceny działalności i roli papieża Jana Pawła II
w popularyzowaniu świętości i wzorów życia świętego.
Rozdział siódmy został poświęcony prezentacji wyobrażeń dotyczących świętości, życia świętego i osób świętych, a także towarzyszących im osobistych dążeń
respondentów. Przedstawiłam świętość jako zjawisko religijne oraz życie święte
w ujęciu badanych, ukazałam obraz osób świętych funkcjonujący w świadomości maturzystów, ich osobiste dążenia do osiągnięcia świętości oraz ocenę sensu
i celu próśb zanoszonych przez ludzi do świętych. Ponadto wyróżniłam dwie odrębne, wyłonione w toku badań, grupy respondentów i przedstawiłam ich nastawienie, jak również ocenę świętości, życia świętego i osób świętych.
W zakończeniu dokonałam podsumowania wyników badań poświęconych zagadnieniu świętości religijnej, świętego życia i osób świętych, obecnemu w świadomości współczesnej młodzieży maturalnej oraz zweryfikowałam postawione
hipotezy badawcze. Na podstawie wyników uzyskanych w badaniach, literatury
przedmiotu i własnej refleksji sformułowałam wnioski stanowiące inspirację do
dalszych badań.