Leszek Lewandowicz - Centralne Archiwum Wojskowe

Leszek Lewandowicz
POCZĄTKOWY OKRES KSZTAŁTOWANIA
ZASOBU AKTOWEGO CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
PO ZAKOŃCZENIU WOJNY W ROKU 1945
W sierpniu 1970 roku minęło 26 lat od chwili utworzenia Centralnego
Archiwum Wojskowego. Instytucja ta gromadzi i opracowuje akta, które przeszły
różne koleje losu. W CAW znajdują się materiały źródłowe wytworzone jeszcze w
latach międzywojennych, jednak przeważającą część zasobu stanowią przekazy
źródłowe do dziejów ludowego Wojska Polskiego.
1. Uwagi o aktach okresu międzywojennego
W ostatnich latach przed drugą wojną światową, działające w Warszawie
Archiwum Wojskowe, znajdowało się w trudnej sytuacji lokalowej. Na podstawie
zachowanych sprawozdań stwierdzić można, że pod koniec 1937 roku placówka ta
dysponowała trzema magazynami mieszczącymi około 7.000 mb półek akt. Stan ten
utrzymywał się do września 1939 roku.
W Archiwum Wojskowym zabezpieczono akta wytworzone przez polskie
organizacje niepodległościowe z lat 1912—1918, Legiony Polskie, jak też inne
formacje polskie działające przed odzyskaniem niepodległości oraz władze i instytucje
wojskowe z okresu 1918—1928 roku.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że archiwum to przejęło wszystkie akta
niezależnie od ich wartości archiwalnej. Zgromadzono więc razem materiały o
znaczeniu historycznym, jak również oczywistą makulaturę1.
Na kilka miesięcy przed napaścią Niemiec hitlerowskich na Polskę we
wrześniu 1939 roku, przed kierownictwem Archiwum Wojskowego stanęło zadanie
zabezpieczenia na wypadek wojny materiałów zgromadzonych w samym archiwum
oraz znajdujących się jeszcze w placówkach terenowych. Sytuacja była trudna. Brak
do stycznia 1939 roku instrukcji o postępowaniu z wojskowymi materiałami
archiwalnymi spowodował, że akta o trwałej wartości historycznej (kategoria „A”)
wraz z aktami o czasowej wartości (kategoria „B”), wytworzone po roku 1928
zalegały w magazynach wojskowych2. Późne wprowadzenie w życie odpowiedniego
normatywu w konsekwencji zmuszało oddziały wychodzące w pole lub ewakuujące
się, do zabierania akt ze sobą, bądź niszczenia ich na miejscu. Ten stan rzeczy wpłynął
na powstanie poważnych strat w zasobie aktowym.
Przed Archiwum Wojskowym stanął również problem zabezpieczenia.
materiałów wojskowych przechowywanych w archiwum Referatu Historycznego
Dowództwa
Okręgu
Korpusu
nr
VII
w
Poznaniu,
głównie
z
powstania
wielkopolskiego oraz akt znajdujących się w archiwum przy Wojskowym Biurze
Historycznym. Niedostateczne pomieszczenia, jak również zbyt szczupły skład
osobowy archiwum,
z
góry przekreślały możliwość
należytego
wykonania
planowanych zamierzeń.
W tej sytuacji przejęto tylko część akt Wojskowego Biura Historycznego, zaś
kierownictwu Referatu Historycznego DOK nr VII zaofiarowano pomoc, przekazując
pewną ilość pojemników na akta; ponadto skierowano tam delegata Archiwum
Wojskowego w celu zapoznania się z sytuacją na miejscu i udzielenia fachowych rad.
1
Szczegółowe informacje o zasobie aktowym okresu międzywojennego w broszurze pt. Archiwum
Wojskowe, Warszawa 1937 (wydano na prawach rękopisu).
2
Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt wydana została 22.12.1938 r. z terminem
wejścia w życie dnia 1.01.1939 r. Jej treść omawia L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu
międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s.
155—156.
W stosunku do akt znajdujących się w instytucjach centralnych, w dowództwach
władz terenowych, dywizjach, pułkach itd, nie powzięto żadnej konkretnej decyzji3.
2. Archiwalia wojskowe w czasie wojny
Z chwilą wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku przystąpiono do ewakuacji
Zgromadzonych w AW akt. Transportem kolejowym i konnym, zasoby archiwalne
wywieziono w kierunku południowo-wschodnim. Część z nich, w dniu 15 września
uległa zniszczeniu na stacji kolejowej Brody w wyniku bombardowania lotniczego. W
dniu 17 września w Horodence wydzielone zostały materiały o mniejszej wartości,
które (następnie spalono; pozostałe materiały przewieziono za granicę — do Rumunii.
W okresie od 3 października do 19 listopada 1939 roku podczas pobytu w
obozie dla internowanych w Baile Hercalane, oficerowie Archiwum Wojskowego
porządkowali przewiezione i przechowywane konspiracyjnie akta, przygotowując je
do przekazania ambasadzie polskiej w Bukareszcie. Nie zostało to jednak
zrealizowane. Oficerowie AW po odmówieniu podpisania deklaracji zobowiązującej
ich do nie opuszczania granic Rumunii bez zezwolenia właściwych władz, zostali
wywiezieni pod eskortą do obozu w Targoviste. Tuż przed aresztowaniem zdołali oni
jednak przenieść prawie wszystkie zgromadzone akta do mieszkań zajmowanych
przez generałów polskich, którzy nie podlegali tego rodzaju restrykcjom4. Dalszy los
wymienionych archiwaliów nie jest znany. Najprawdopodobniej część z nich znalazła
się w ambasadzie polskiej w Bukareszcie, dzieląc z nią dalsze losy. Znikoma ich ilość
została przewieziona przez niektórych generałów WP wraz z aktami wytworzonymi
przez podległe im sztaby w czasie samej kampanii wrześniowej — do Paryża, a
następnie do Londynu; obecnie znajdują się w archiwum Instytutu im. Generała
3
Por. Sprawozdanie z czynności Archiwum Wojskowego za rok sprawozdawczy od 1.07.1938 r. do
30.06.1939 r., s. 3—4 (maszynopis).
4
Wszystkie informacje o losach akt we wrześniu 1939 r. podane zostały na podstawie ustnej relacji
Adama Fabijana, pracownika biblioteki Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w latach 1937—1939. W
świetle jego wypowiedzi należy zweryfikować przedstawioną poprzednio wersję jakoby część archiwaliów
wojskowych okresu 1918—1939 spalono we Francji. Por. L. L e w a n d o w i c z, Zarys organizacji i
działalności Centralnego Archiwum Wojskowego w latach 1945—1965. Wybrane zagadnienia z teorii i
praktyki..., s. 12.
Władysława Sikorskiego. Pełnego wykazu ewakuowanych akt z Archiwum
Wojskowego, do dziś nie udało się dokładnie ustalić. Można tylko sądzić, że były to
pełne lub fragmentaryczne zespoły akt Instytutu J. Piłsudskiego, 1 Brygady Legionów
Polskich z roku 1914, Sztabu Głównego oraz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych.
Ewakuowano
również
akta
wspomnianego
już
archiwum
Referatu
Historycznego DOK nr VII. Część akt została zabrana przez pierwszy pociąg
zmierzający w kierunku wschodnim. Pociąg ten po wielu perypetiach dotarł przez
Lublin pod Rawę Ruską, gdzie został zbombardowany i spalony przez lotnictwo
niemieckie. Inne partie akt, w postaci relacji uczestników powstania wielkopolskiego
zostały ewakuowane tzw. pociągiem uniwersyteckim. Odjazd tego transportu z
Poznania nastąpił prawdopodobnie w nocy z 2 na 3 września i dotarł on tylko do
Kutna. Wytworzona sytuacja wojenna spowodowała, że personel ewakuujący
wspomniane akta wojskowe zdecydował się na ich zniszczenie. Materiały archiwalne
pozostałe w Poznaniu, przechowywane były aż do stycznia 1945 roku w budynku
Archiwum Państwowego na Górze Przemysława. W czasie walk o Poznań w roku
1945, budynek ten został doszczętnie zniszczony wraz ze znajdującymi się w nim
archiwaliami5.
Wszystkie pozostałe akta powstałe po roku 1928 znajdowały się w
instytucjach i jednostkach wojskowych i tam też zastały je działania wojenne.
Również i one przeszły w czasie kampanii wrześniowej najrozmaitsze koleje losu.
Część archiwaliów ewakuowana była wraz z dowództwami i jednostkami
wojskowymi. Została ona bądź to zniszczona w czasie transportu, bądź pozostawiona
bez opieki wraz z różnym sprzętem; tylko niewielka ich ilość dotarła poza granice
kraju. Z relacji naocznych świadków wynika, że ogromna większość akt Sztabu
Naczelnego Wodza i komórek Ministerstwa Spraw Wojskowych uległa zniszczeniu, w
okresie przekraczania granicy rumuńskiej we wrześniu 1939 roku Wówczas to
przepadły niemal wszystkie akta Oddziału I i IV Sztabu Naczelnego Wodza6.
Fragmenty zespołów aktowych, które trafiły poza granice kraju, częściowo
przechowywane są do dziś w archiwum wspomnianego już Instytutu im. Generała
5
Sprawy te omawia Z. W i e l i c z k we wstępie do pracy pt. Powiat witkowski w okresie rewolucji
niemieckiej 1918—1919, Kurytyba 1964, s. VI—VII.
6
Ustna relacja Adama Fabijana (jak przypis 4).
Władysława Sikorskiego w Londynie. Głównie znajdują się tam akta sztabowe
wytworzone w latach międzywojennych oraz we wrześniu 1939 roku. Są to akta
najwyższych władz wojskowych, w pierwszym rzędzie Sztabu Głównego (następnie
Sztabu Naczelnego Wodza) oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych. Akta dowództw
niższego szczebla (głównie dowództw armii) znalazły się tam tylko wyjątkowo dzięki
temu, że niektóre z nich przedkładane były do wiadomości Sztabu Głównego
(względnie Sztabu Naczelnego Wodza). W archiwum Instytutu im. Generała
Władysława Sikorskiego, co można stwierdzić na podstawie różnych publikacji,
znajdują się rozkazy, instrukcje i wytyczne władz naczelnych i dowódców armii,
różnego rodzaju komunikaty informacyjne, meldunki sytuacyjne periodyczne i
doraźne oraz liczne rozmowy, juzowe (zachowane niemal w komplecie), prowadzone
między Sztabem Naczelnego Wodza, a sztabami poszczególnych armii. Są tam także
tabele przedstawiające skład bojowy jednostek, notatki odręczne oficerów Sztabu
Naczelnego Wodza i częściowo dzienniki podawcze. Akta te pochodzą przede
wszystkim z oddziałów II i III Sztabu Głównego, względnie Sztabu Naczelnego
Wodza. W stanie fragmentarycznym zachowały się również akta naczelnego
kwatermistrzostwa oraz służby zdrowia i uzbrojenia7.
Niewielka
grupa
akt,
najwyższych
władz
wojskowych
z
okresu
międzywojennego, znajduje się ponadto w Instytucie im. Józefa Piłsudskiego w
Nowym Jorku8.
*
Działania obronne we wrześniu 1939 roku i zajęcie Polski przez Niemców
wpłynęły na dalsze losy wszystkich archiwaliów polskich. Władze hitlerowskie
przywiązywały do nich duże znaczenie. Szczególne zainteresowanie wzbudzały
materiały o charakterze wojskowym. Okupant poszukiwał akt związanych z
powstaniami wielkopolskim i śląskimi oraz akt wytworzonych przez zasadnicze
komórki Sztabu Głównego, a w szczególności jego oddziału drugiego. Jeszcze w
7
Por. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, część 1, Londyn 1951, s. XII—XIII.
Por. H. B a t o w s k i, O stosunkach francusko-czechosłowacko-polskich od Wersalu do Locarno,
Wojskowy Przegląd Historyczny (WPH) nr 3, 1964, s. 361—362.
8
czasie działań we wrześniu 1939 roku niemieckie dowództwo wojskowe prowadziło
ożywioną korespondencję z właściwymi czynnikami cywilnymi, w sprawie
gromadzenia polskich archiwaliów. W wyniku tych zabiegów, szef niemieckich
archiwów wojskowych, mógł już dnia 11 listopada 1939 roku poinformować
kierowników podległych mu komórek w Dreźnie, Monachium, Poczdamie,
Sztutgarcie i Wiedniu, o decyzji szefa Sztabu Generalnego, dotyczącej utworzenia w
Gdańsku-Oliwie składnicy akt pozostawionych przez polskie jednostki wojskowe.
Ustalone zostało też kierownictwo oraz obsada personalna składnicy9.
Raporty kierownika składnicy — wojskowego radcy archiwalnego Böhma,
informowały władze przełożone o napływających transportach z aktami. Jak z nich
wynika, w styczniu 1940 roku wyładowano m.in. 10 wagonów przybyłych z
Warszawy, 2 — z Berlina-Tempelhof i 1 — z Łowicza. Ogólnie w styczniu 1940 roku
rozładowano 37 wagonów archiwaliów. Dalej przewidywano nadejście jeszcze około
30 wagonów z Warszawy. W kolejnych raportach donoszono, że transporty akt z
Warszawy, Berlina-Tempelhof i Prus Zachodnich będą przypuszczalnie zakończone
do połowy marca 1940 roku.
Wśród archiwaliów jakie wpłynęły do archiwum w Oliwie w tym czasie były
m.in. akta z wojny 1919—1920 roku przechowywane poprzednio w Archiwum
Wojskowym, materiały Wojskowego Biura Historycznego oraz nieliczne dokumenty
jednostek uczestniczących w wojnie obronnej 1939 roku. Szczególne zainteresowanie
wzbudzały opracowania polskie, dotyczące broni pancernej, znalezione wśród akt
Ministerstwa Spraw Wojskowych.
W dalszej kolejności napłynęły akta dotyczące marynarki wojennej oraz armii
gen. Hallera. Jak wynika z dokumentacji kancelaryjnej, w lutym 1940 roku do
składnicy nadeszło, 19 wagonów akt z Warszawy, 1 — z Dębicy i 1 — z Siedlec. Już
wówczas ogólna liczba wagonów z polskimi aktami wojskowymi wynosiła 58 szt., a
spodziewano się ich jeszcze około dziesięciu10.
9
Informacje dotyczące funkcjonowania powołanej w Oliwie składnicy zaczerpnięto z mikrofilmów
akt niemieckich, przechowywanych w dziale Materiałów i Dokumentów Wojskowego Instytutu Historycznego
(tzw. mikrofilmy Archiwum Aleksandryjskiego).
10
Jak przypis 9.
W
filii
Poczdamskiego
Archiwum
Wojskowego
w
Gdańsku-Oliwie
zgromadzono wszystkie nie zniszczone, a znajdujące się w kraju akta, przechowywane
poprzednio w Archiwum Wojskowym w Warszawie oraz w archiwach i składnicach
instytucji centralnych MSWojsk. i jednostek wojskowych. Zebrano również akta
wojskowe różnego charakteru i pochodzenia, odnalezione przez wojska hitlerowskie w
miejscach zakwaterowania wojsk polskich lub na drogach ewakuacji.
Zgromadzone w Gdańsku-Oliwie polskie akta wojskowe stanowiły dla
okupanta duży przedmiot zainteresowania. Odpowiednio dobrani pracownicy
porządkowali i inwentaryzowali przede wszystkim te zespoły akt, które interesowały
Wehrmacht i gestapo, z uwagi na bieżące potrzeby. Były to archiwalia dotyczące
działalności oddziałów Sztabu Głównego, a w szczególności Oddziału II, Generalnego
Inspektoratu Sił Zbrojnych i wytwórni uzbrojenia. Akta te budziły zainteresowanie
przede wszystkim Wehrmachtu. Wiele dokumentów z tych zespołów tłumaczono na
język
niemiecki.
Niekiedy
cenniejsze
pozycje
wyłączano
i
przekazywano
odpowiednim komórkom dowództwa armii niemieckiej, w celu opracowania
doświadczeń wojennych i wykorzystania ich w dalszych agresywnych planach
wojennych przeciwko Związkowi Radzieckiemu.
Gestapo
natomiast
przejawiało
zainteresowanie
wszelkiego
rodzaju
materiałami ewidencyjno-personalnymi. Do takich należały m.in.: teczki personalne
oficerów zawodowych i rezerwy; akta personalne podoficerów zawodowych i
nadterminowych, różnego rodzaju wykazy personalne, imienne obsady etatowe oraz
wnioski na odznaczenia; ewidencje uczestników powstań wielkopolskiego i śląskich;
akta żandarmerii, straży granicznej i Korpusu Ochrony Pogranicza. W oparciu o te
archiwalia gestapo ustalało niezbędne dane oraz adresy interesujących je osób11.
W obliczu klęski niemieckie władze okupacyjne już w grudniu 1944 roku i
styczniu 1945 roku wywiozły z Gdańska-Oliwy w kierunku Poczdamu i do
magazynów Berlin-Wansee około trzech wagonów akt12. Nie udało się ustalić czy
wszystkie akta dotarły do miejsc przeznaczenia. Część z nich znalazła się na terenach
zajętych przez wojska radzieckie i została zabezpieczona, a w latach późniejszych, w
11
12
Por. L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego ..., s. 157—158.
Jak przypis 9.
ramach rewindykacji, wróciła do kraju13. Akta pozostałe w Oliwie, okupanci
postanowili zniszczyć. Plan ten jednak został udaremniony dzięki szybkiemu natarciu
oddziałów radzieckich i jednostek polskich w rejonie Trójmiasta. Niestety i tak nie
uniknęła zniszczenia poważna część akt. W wyniku toczących się walk, spłonął
całkowicie jeden większy barak (magazyn), w którym znajdowały się akta i sprzęt
archiwalny. Wymiary tego baraku o 66,50 m długości i 16,20 m szerokości
świadczyły, że musiało się w nim znajdować przynajmniej kilka tysięcy metrów
bieżących akt. Dokładnej ilości oraz rodzaju akt nie udało się już ustalić.
3. Zabezpieczenie akt odnalezionych w Oliwie
W ostatnim etapie wojny przed polskimi władzami wojskowymi stanął
problem zabezpieczenia archiwaliów. Chodziło o zgromadzenie akt, których okupant
nie zdążył zniszczyć oraz przejęcie wytworu kancelaryjnego jednostek ludowego
Wojska Polskiego.
Początkowo powołane zostało odpowiednie archiwum, działające na prawach
wydziału, w ramach utworzonego Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego.
Komórka ta przystąpiła do gromadzenia akt pozostawionych przez okupanta.
Równocześnie rozpoczęte zostały przygotowania do organizowania służby archiwalnej
w wojsku14.
W pierwszej kolejności przystąpiono do prac związanych z przejęciem
zasobów aktowych składnicy utworzonej przez władze niemieckie w Gdańsku-Oliwie.
Z ogólnej ilości około 15 tys. mb. zgromadzonych tam akt, po wyzwoleniu pozostało
około 10 tys. Były tam pełne, fragmentaryczne lub szczątkowe zespoły akt,
przywiezione tu bezpośrednio z Archiwum Wojskowego lub też — jak wspomniano
— przechowywane jeszcze w jednostkach wojskowych okresu międzywojennego.
13
Ogółem CAW otrzymało w ramach rewindykacji około 154 mb akt, które uzupełniają poszczególne
zespoły z okresu międzywojennego. Por. B. W o s z c z y ń s k i, Akta wojskowe otrzymane ze Związku
Radzieckiego, Archeion nr 42, 1965, s. 217—227.
14
L. L e w a n d o w i c z, Zarys organizacji i działalności Centralnego Archiwum Wojskowego..., s.
8—9.
Po wyzwoleniu, w Oliwie znajdowały się następujące akta: polskich
związków przedwojennych (maj — sierpień 1914 roku); Departamentu Wojskowego i
Departamentu Opieki Naczelnego Komitetu Narodowego, Legionów Polskich,
Polskiego Korpusu Posiłkowego, Polskiej Siły Zbrojnej, Komisji Wojskowej
Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, formacji wschodnich, armii gen.
Hallera, oddziałów powstań śląskich, Polskiej Organizacji Wojskowej, Naczelnego
Dowództwa WP 1919—1921, dowództw frontów i armii 1919—1921 oraz podległych
im jednostek i Wojskowego Biura Historycznego. Ponadto zabezpieczono tam: zbiór
rozkazów wyższych dowództw oraz rozkazów dziennych pułków i samodzielnych
jednostek;
zdekompletowany
zbiór
regulaminów
i
instrukcji
wojskowych;
fragmentaryczną kolekcję zdjęć o charakterze wojskowym z lat 1914—1939; kolekcję
zdjęć marszałka Piłsudskiego i Rydza-Śmigłego; zbiór map, planów i szkiców z lat
1918—1939. Odnaleziono również fragmenty akt wytworzonych przez instytucje
centralne i różne komórki organizacyjne MSWojsk; w latach 1922—1928, które przed
wojną znajdowały się w (magazynach Archiwum Wojskowego oraz zdekompletowane
zbiory akt obcego pochodzenia. Zachowała się część wytworzonych do roku 1939
pomocy archiwalnych (spisy akt, inwentarze) oraz szczątki akt kancelarii archiwum.
Drugą część zbiorów zachowanych w Oliwie, w ilości około 5 tys. mb akt,
stanowiły materiały, które przed wrześniem 1939 roku znajdowały się poza Archiwum
Wojskowym. Były to mniej lub więcej zniszczone i zdekompletowane wytwory
kancelarii sztabów, dowództw, instytucji, jednostek i zakładów wojskowych, a
mianowicie: akta Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, Sztabu Głównego WP,
departamentów Ministerstwa Spraw Wojskowych, szefostw służb, dowództw
rodzajów broni, Komitetu Obrony Rzeczypospolitej, dowództw okręgów korpusów,
dowództw dywizji, brygad, pułków i samodzielnych jednostek WP, Dowództwa Floty,
Kierownictwa
Marynarki
Wojennej,
instytutów
naukowo-badawczych,
biur
wojskowych, zakładów przemysłu wojennego, składów uzbrojenia i umundurowania,
szkół wojskowych różnego szczebla, powiatowych komend uzupełnień. Poważną ilość
stanowiły teczki personalne oficerów zawodowych, oficerów rezerwy i w stanie
spoczynku, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych zatrudnionych w
wojsku oraz akta komisji odznaczeniowych wraz z wnioskami15.
W grupie zdekompletowanych archiwaliów były też akta Oddziału II Sztabu
Głównego, Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej, Dowództwa
Żandarmerii Wojskowej, Państwowego Urzędu Przysposobienia Wojskowego i
Wychowania Fizycznego, Związku Harcerstwa Polskiego oraz Związku Strzeleckiego.
Razem z aktami znaleziono kilkanaście tysięcy tomów książek o charakterze
naukowym i beletrystycznym, które przed wrześniem 1939 roku stanowiły własność
Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie, podręcznej biblioteki samego
Archiwum Wojskowego oraz bibliotek instytucji centralnych MSWojsk. i różnego
rodzaju jednostek wojskowych16.
Pozostawione przez okupanta w Oliwie archiwalia wojskowe, znajdowały się
w różnym stanie fizycznym. Te, które stanowiły przedmiot zainteresowania
odpowiednich władz, ułożone były na regałach (około 30%), pozostałe leżały w
stosach, w kilku barakach. Istniejący stan rzeczy wymagał szybkiego działania w
kierunku zabezpieczenia niszczejących archiwaliów.
4. Utworzenie Centralnego Archiwum Wojskowego
Zakończenie działań wojennych w 1945 roku pozwoliło na poświęcenie
większej niż dotąd uwagi problematyce archiwalnej. Omówiony wyżej stan zasobu
aktowego wymagał zorganizowania właściwego zabezpieczenia, opracowania źródeł i
udostępnienia ich dla badań. Należało, przynajmniej w pewnym stopniu, uregulować
zagadnienia związane z organizacją instytucji, zadaniem której było przejęcie pełnej
pieczy nad archiwaliami.
15
Pomoc ewidencyjną dla wszystkich akt o charakterze personalnym stanowi kartoteka sporządzona
w okresie międzywojennym, w której zachowały się różne uwagi dokonane przez pracowników niemieckich w
czasie okupacji.
16
W okresie późniejszym CAW przekazało wiele akt i zbiorów bibliotecznych innym pokrewnym
placówkom. L. L e w a n d o w i c z, Organizacja i działalność Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion
nr 31, 1959, s. 76 oraz L. T e t e r, Z działalności Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion nr 41, 1964, s.
291.
Dnia 5 sierpnia 1945 roku ukazał się rozkaz Naczelnego Dowództwa WP,
który postanawiał, że w celu przejęcia wywiezionych przez okupanta akt Wojska
Polskiego, znajdujących się w Oliwie oraz innych miejscach, konserwacji i
udostępnienia ich dla celów służbowych, naukowo-badawczych i propagandowych —
szef Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego zorganizuje
do dnia 30 sierpnia 1945 roku C e n t r a l n e A r c h i w u m W o j s k o w e17.
Zgodnie
z
tym
rozkazem
szef
Wojskowego
Instytutu
Naukowo-
Wydawniczego miał przekazać nowopowołanej instytucji zabezpieczone dotychczas w
Oliwie i wydzielone przez siebie akta wraz z odpowiednim sprzętem i magazynami.
Wówczas też postanowione zostało przeniesienie CAW do Warszawy, z chwilą
znalezienia odpowiedniego budynku. Sprawy związane z ustaleniem składu
osobowego, spoczęły w gestii I Wiceministerstwa Obrony Narodowej oraz
Departamentu Personalnego WP. Całokształt zagadnień natury gospodarczej
regulowało odtąd III Wiceministerstwo.
Ustalone rozkazem NDWP sprawy organizacyjne CAW zostały szybko
uregulowane. Centralne Archiwum Wojskowe przejęło wszystkie te materiały, które
okupant zgromadził w Gdańsku-Oliwie. Pracownicy tej placówki już w początkowym
okresie przystąpili do zabezpieczenia i ochrony od zniszczenia cennych akt o wartości
historycznej, wytworzonych w okresie międzywojennym.
Równocześnie zaistniała potrzeba organizowania sieci archiwów wojskowych
w terenie oraz uregulowania spraw normatywnych. Już wówczas opracowane zostały
tymczasowe wytyczne, w sprawie postępowania z wojskowymi materiałami
archiwalnymi. Wydano również odpowiednie instrukcje, omawiające metody
gromadzenia i zabezpieczania wytworu kancelaryjnego przez jednostki wojskowe.
5. Zasób aktowy po zakończeniu wojny
Powołanie w sierpniu 1946 roku Centralnego Archiwum Wojskowego,
zapoczątkowało trudny okres rozwoju wojskowej służby archiwalnej. Były to lata, w
17
Rozkaz organizacyjny NDWP nr 0194/org. z dnia 5.08.1945 r. CAW, III-446-18, k. 359—360.
których archiwistyka polska miała do spełnienia poważne zadania. Trzeba było
ratować przed zniszczeniem, rozproszone przez okupanta materiały archiwalne,
zabezpieczyć je i włączyć do obiegu naukowego.
W archiwalnym zasobie państwowym źródła, dotyczące wysiłku zbrojnego,
posiadają
doniosłe
znaczenie.
Szczególną
wagę
przywiązuje
się
do
akt,
przedstawiających przebieg działań wojennych w latach 1939—1945. Wojskowa
służba archiwalna przystąpiła do zabezpieczenia wszystkich znalezionych i
zgromadzonych akt pochodzenia wojskowego z lat międzywojennych oraz przejęcia
produkcji kancelaryjnej, wytworzonej przez ludowe siły zbrojne na ich zwycięskim
szlaku od Lenino do Berlina.
Od
początku
istnienia,
Centralne
Archiwum
Wojskowe
zajęło
się
zabezpieczeniem tych pierwszych źródeł resortu obrony narodowej. Wiadomo, że w
okresie wojny 1943—1945 jednostki wojskowe nie były w stanie przygotować się do
przekazania archiwum, wytworzonych przez siebie akt. Dopiero zakończenie działań
wojennych, stworzyło warunki do wykonania tej czynności. Wydane zarządzenia i
rozkazy regulowały sposób postępowania z archiwaliami. Jednostkom wojskowych
polecono przekazać do archiwum wszystkie akta, zbędne w bieżących pracach.
Ponadto należało przejąć akta tych instytucji i jednostek, które zostały zlikwidowane
w czasie pokoju.
Centralne Archiwum Wojskowe w Oliwie w ten sposób rozpoczęło
gromadzenie akt ludowego Wojska Polskiego. Już w początkowym okresie istnienia
archiwum, zabezpieczono akta następujących dowództw, instytucji i jednostek
wojskowych ludowego WP: 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, 1 korpusu
pancernego, Dowództwa Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych 1 AWP, 13 i 17
dywizji piechoty, 4 dywizji artylerii plotn., 1 brygady piechoty zmotoryzowanej, 3
zmotoryzowanej brygady pontonowo-mostowej, 1 brygady saperów, Głównego
Inspektoratu Broni Pancernej, sztabu kwatermistrzostwa 1 AWP, szefostw służby
chemicznej oraz inżynieryjno-saperskiej, pięciu pułków piechoty, ośmiu pułków i
samodzielnych dywizjonów artylerii, pułku czołgów, pułku artylerii ppanc., pułków
zapasowych piechoty i saperów, siedmiu pułków oraz samodzielnych dywizjonów
samochodowych i artylerii samochodowej, dwunastu różnych batalionów saperów,
trzynastu batalionów i samodzielnych kompanii łączności, pułku straży kolejowej,
dziewięciu batalionów i kompanii pracy, trzech oficerskich i podoficerskich szkół
piechoty, Okręgowego Składu Uzbrojenia nr 66, sześciu polowych warsztatów
remontowych, sześciu rejonowych zarządów kwaterunkowo-budowlanych, piekarni
polowych, handlu wojskowego i niektórych RKU, służby zdrowia WP, głównej
Komisji Lekarskiej WP, Departamentu Służby Zdrowia MON, Wydziału Służby
Zdrowia 1 AWP, Szefostwa Służby Zdrowia 2 AWP, dwunastu szpitali
chirurgicznych,
sześciu
szpitali
lekko
rannych,
dwudziestu
jeden
szpitali
ewakuacyjnych, trzech szpitali zakaźnych, dwunastu szpitali garnizonowych i izb
chorych, szpitala rozdzielczego nr 67, szpitali okręgowych nr 4 i 6, trzech szpitali
polowych ruchomych, dwóch szpitali infekcyjnych, szpitala PCK, dwóch okręgowych
i garnizonowych komisji lekarskich, sześciu frontowych polowych punktów
ewakuacyjnych, jedenastu batalionów i kompanii sanitarnych, dwóch szkół
podoficerskich sanitarnych, dwóch pociągów pogotowia sanitarnego, kilku pralni i
łaźni polowych oraz magazynów i składnic sanitarnych.
Ogólna liczba jednostek archiwalnych ludowego Wojska Polskiego z lat
1943—1945, które zgromadzono w CAW w Oliwie, wynosiła około 15 tys. (prawie
300 mb).
Sprawując pieczę nad całością zasobu aktowego Centralne Archiwum
Wojskowe przystąpiło do opracowania tymczasowych pomocy ewidencyjnych w
postaci wykazów, spisów oraz różnych kartotek, celem udostępnienia w krótkim
czasie do badań naukowych przynajmniej części, zgromadzonej dokumentacji
aktowej.
6. Zakończenie
Zniszczone i rozproszone przez hitlerowców polskie archiwalia wojskowe,
wymagały szczególnej opieki. Również i akta jednostek ludowego Wojska Polskiego
nie były w najlepszym stanie. Sporządzano je często na złym jakościowo papierze i nie
zawsze należycie zabezpieczano pod względem kancelaryjnym. Częste, przenoszenie z
miejsca na miejsce w czasie działań wojennych, pozostawiło po sobie ślady.
Pomimo wielu trudności i małego liczebnie kolektywu pracowników, podjęto
już od początku istnienia CAW podstawowe czynności archiwalne. Przywracano
pierwotny Układ zespołom akt okresu międzywojennego. Porządkowano wstępnie
zespoły akt jednostek ludowego Wojska Polskiego. Tworzono pierwsze pomoce
archiwalne.
Zapoczątkowane w tym okresie prace nabrały pełnego rozmachu po
przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego w roku 1951 do Warszawy.
Przejęto wówczas dalsze partie akt ludowego Wojska Polskiego oraz włączono do
odpowiednich zespołów, odnalezione później archiwalia przedwojenne. Powiększenie
liczby pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami, miało poważny wpływ na dalszy
postęp działalności podstawowej archiwum.
Dziś, po 25 latach istnienia, Centralne Archiwum Wojskowe dysponuje bazą
źródłową, wynoszącą ponad 12 tys. mb akt. W pełni dostępne materiały archiwalne
umożliwiają podejmowanie różnorodnych prac badawczych, dotyczących rozwoju i
działalności sił zbrojnych oraz zagadnień natury politycznej, społecznej czy
gospodarczej. W archiwum opracowano różnego rodzaju pomoce naukowe,
umożliwiające dotarcie do podstawowych źródeł. Obok inwentarzy kartkowych i
ciągłych dla akt okresu międzywojennego, zespoły jednostek ludowego Wojska
Polskiego z lat 1943—1945 otrzymały inwentarze drukowane informujące o
zawartości 24.113 teczek akt 525 zespołów archiwalnych18. Charakterystyka
archiwalna tych zespołów omawiana jest w licznych artykułach, opracowywanych
przez pracowników Centralnego Archiwum Wojskowego i ogłaszanych drukiem na
łamach różnych czasopism oraz specjalnego biuletynu wojskowej służby archiwalnej.
Obok
czynności
podstawowych
związanych
z
gromadzeniem,
zabezpieczeniem i opracowywaniem zespołów aktowych, Centralne Archiwum
Wojskowe spełnia ważną rolę w zakresie wydawania zaświadczeń o przebiegu służby
wojskowej. Ilość napływających podań powiększa się z roku na rok. Od kilkuset
18
Dalsze 181 zespołów akt jednostek ludowego Wojska Polskiego (magazyny, warsztaty, szpitale)
otrzymało inwentarz ciągły w maszynopisie, obejmujący 6.557 jednostek archiwalnych. Ogółem więc CAW
przechowuje 30.670 jednostek archiwalnych w 706 zespołach akt wytworzonych w okresie 1943—1945.
podań rocznie w okresie początkowym istnienia CAW, liczba załatwianych spraw
urosła w ostatnich latach, do kilkunastu tysięcy.
Nie ulega wątpliwości, że droga do dzisiejszych osiągnięć nie była łatwa.
Występowały w przeszłości i mają miejsce jeszcze obecnie trudności, które zostają
przezwyciężone, dzięki wysiłkowi całego kolektywu pracowników wojskowej służby
archiwalnej.