Determinanty zaufania Polaków do Kościoła katolickiego

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 6/2014
Marek Wódka OFMConv
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Jana Pawła II
Determinanty zaufania Polaków
do Kościoła katolickiego
Determinants of Poles’ trust to the Catholic Church
Słowa kluczowe:
zaufanie do Kościoła katolickiego; zaufanie społeczne; determinanty
zaufania; wskaźnik zaufania społecznego
Keywords:
trust in the Catholic Church, social confidence, confidence determinant,
rate of the social confidence
Piotr Sztompka określa zaufanie i nieufność jako „swoiste zakłady
na temat przyszłych, niepewnych działań innych ludzi”1. Ta krótka definicja
wskazuje zatem na pewne ryzyko, które ponosi człowiek ufający bądź nieufający innym ludziom czy instytucjom. W tym procesie zaufania lub nieufności jednostka przewiduje bądź zakłada jakieś przyszłe zachowanie osób
czy też instytucji. Ten sam autor w książce Zaufanie. Fundament społeczeństwa (Kraków 2007) obszernie opisuje prozaiczne wydarzenia dnia, który
obfituje w ciągłe ryzyko. Bez tego ryzyka niemożliwe byłyby jakiekolwiek
relacje społeczne. Sztompka wyróżnia następujące rodzaje zaufania: osobiste – do konkretnych osób; pozycyjne – do określonych ról społecznych,
stanowisk czy zawodów; komercyjne – do towarów i usług; technologiczne
– do otaczających nas systemów technicznych, urządzeń komunikacji czy
systemów bankowych; instytucjonalne – do wszelkich instytucji, organizacji
1
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 310.
230
Marek Wódka OFMConv
i związków; systemowe – kierowane pod adresem całego systemu społecznego, ustroju politycznego czy gospodarczego2. W niniejszym opracowaniu
będzie nas interesowało zaufanie instytucjonalne, ale przyjrzyjmy się także
różnicy między zaufaniem do Kościoła jako instytucji a wskaźnikiem zaufania do przedstawicieli tej instytucji – osób duchownych.
W literaturze dotyczącej problematyki zaufania wskazuje się na podstawowy czynnik, jakim jest wiarygodność. Sztompka stwierdza: „ufaj innym, zakładając, że są wiarygodni, dopóki nie okaże się odwrotnie”3. Badania socjologiczne dowodzą, że ogromne znaczenie w procesie zaufania do
instytucji ma tzw. kapitał społeczny, czyli zestaw norm, wartości i sieci
wzajemnych zależności, umożliwiających bardziej efektywne wspólne działanie. Zdaniem Janusza Czapińskiego kapitał społeczny ma kluczowe znaczenie w budowaniu kapitału ekonomicznego, wpływa on też pozytywnie
na poziom integracji społecznej, co pozwala na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i dyskryminacji. Kapitał społeczny ponadto motywuje do
uzupełniania funkcji instytucji państwowych przez obywateli, ułatwia lepszą kontrolę władzy państwowej czy też ochronę dóbr kultury4.
Sztompka wyróżnia kilka podstawowych determinant kultury zaufania obywateli wobec instytucji5. Uwarunkowania te można przenieść na
grunt badań poziomu zaufania respondentów do Kościoła i właśnie w tym
kontekście je interpretować. Pierwszym z nich jest spójność norm i wartości. Wskaźnik aprobaty uzależniony jest tu od celów, jakie Kościół zakłada.
Jeśli są one powszechnie aprobowane, przyczyniają się do uznania użyteczności instytucji. Drugim warunkiem jest trwałość porządku społecznego,
w tym przypadku instytucjonalnego. Badania socjologiczne wykazują, że łatwiej ufamy tym instytucjom, które zapewniają nam poczucie stabilności,
mają trwałe fundamenty porządku i których reprezentanci działają zgodnie
z deklarowanymi zasadami. Po trzecie, istotna jest powszechna przejrzystość funkcjonowania organizacji (sposobów finansowania, zasad działania, przyczyn istnienia, kompetencji, sposobów kontroli itd.). Wreszcie
ważna jest odpowiedzialność innych aktorów życia społecznego (osób,
instytucji) i możliwość jej egzekwowania.
Centrum Badania Opinii Społecznej regularnie bada poziom zaufania społecznego. Wyniki z lat 2002-2012 wskazują na niski poziom zaufania
2
Tamże, s. 312.
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007, s. 268.
4
J. Czapiński, Kapitał społeczny, [w:] Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia
Polaków. Raport, Czapiński J., Panek T. (red.), Warszawa 2007, s. 264.
5
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, s. 276-281.
3
Determinanty zaufania Polaków do Kościoła katolickiego
231
uogólnionego; w latach 2006-2008 poziom ten wzrósł z 19% do 26%,
w 2010 roku utrzymał się, a ostatnio spadł do zaledwie 23%. Według przeprowadzonych badań, Polacy darzą zaufaniem najbliższych członków rodziny, krewnych i przyjaciół, co wskazuje na wysoki poziom zaufania prywatnego. Uzyskane deklaracje pokazują, że w życiu społecznym Polacy są
raczej nieufni. „Tylko niespełna jedna czwarta badanych (23%) wychodzi
z założenia, że większości ludzi można ufać, blisko trzy czwarte (74%) wyznaje zasadę zachowywania daleko idącej ostrożności w stosunkach z innymi”6. Z wyników badań o charakterze międzynarodowym przeprowadzonych przez European Social Survey wynika, że zaufanie społeczne w Polsce
jest na bardzo niskim poziomie. Z opinią, że „większości ludzi można ufać”,
zgodziło się w Polsce tylko 10,5% respondentów, podczas gdy w krajach
skandynawskich tego zdania było ok. 60% badanych. Polacy – w tym badaniu – zajęli ostatnie miejsce7. W sferze publicznej Polacy darzą powszechnym zaufaniem instytucje charytatywne (np. Wielką Orkiestrę Świątecznej
Pomocy, której ufa 89% Polaków – wzrost od 2008 od 2012 o 4%; PCK
– ufa mu 81% respondentów – wzrost w tym okresie o 2%; Caritas – 80%)8.
Zaufanie do tej ostatniej organizacji zostanie omówione odrębnie.
CBOS w dniach 8-19 kwietnia 2010 roku przeprowadziło badanie
„Aktualne problemy i wydarzenia” (239) na liczącej 1056 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski. Dziesiątego kwietnia
tego roku miała miejsce katastrofa rządowego samolotu pod Smoleńskiem,
w następstwie której Polacy obchodzili ponadtygodniową żałobę narodową.
Jak podaje Komunikat CBOS, „w rezultacie większa część badania została
przeprowadzona w tym szczególnym okresie, co z pewnością nie pozostało
bez wpływu na otrzymane wyniki”9. Poniższa tabela przedstawia ocenę
działalności Kościoła katolickiego na przestrzeni ostatnich lat, uwzględniając badanie kwietniowe10.
Z tabeli nr 1. wynika, że w kwietniu 2010 roku, w okresie żałoby narodowej, CBOS odnotowało poprawę społecznego wizerunku Kościoła
rzymskokatolickiego. W ciągu zaledwie jednego miesiąca, a można domniemywać, że w okresie kilkunastu dni, wzrósł odsetek opinii pozytywnych o 5 punktów (do 73%) i w takim samym stopniu zmniejszył się odsetek opinii negatywnych (do 18%).
6
Zaufanie społeczne. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec 2012, s. 1.
Więcej na ten temat pisze J. Czapiński, dz. cyt., s. 264-265.
8
Zaufanie społeczne. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec 2012, s. 12.
9
Ocena instytucji publicznych, Komunikat z badań CBOS, Warszawa, kwiecień 2010, s. 1.
10
Dane pozyskano z Komunikatu CBOS: Ocena instytucji społecznych, kwiecień 2010.
7
232
Marek Wódka OFMConv
Tabela 1. Źródło: CBOS_BS/54/2010
Oceny
działalności
Kościoła
rzymskokatolickiego*
Rok
miesiąc
Dobra
Zła
Wskazania respondentów według terminów badań**
II
63
25
2006
VI X
62 66
26 24
I
59
29
2007
V IX
63 60
21 27
I
66
24
2008
V IX
69 62
24 27
2009
III IX
61 63
30 25
Zmiany
III-IV
2010
2010
II IV
68 73
23 18
+5
-5
* Wyniki podano w procentach.
** Pominięto odpowiedź: „trudno powiedzieć”
Zdaniem analityków, istotne czynniki różnicujące stosunek do Kościoła jako instytucji społecznej to: częstość udziału w praktykach religijnych, wiek (wśród najstarszych ankietowanych relatywnie więcej jest ocen
pozytywnych), wykształcenie (mający wyższe wykształcenie częściej niż
pozostali źle oceniają jego działalność) oraz miejsce zamieszkania (najwięcej pozytywnych ocen wystawiają osoby mieszkające na wsi, najmniej
– mieszkańcy dużych aglomeracji). Warto w tym miejscu przytoczyć ogólne
wskaźniki zaufania w sferze publicznej, które dowodzą, iż wyżej wymienione czynniki różnicujące stosunek do Kościoła katolickiego z odmiennym
skutkiem wpływają na poziom zaufania do innych instytucji użytku publicznego (Rząd, Sejm i Senat, partie polityczne, Unia Europejska, NATO,
ONZ, IPN itp.). Zasadniczo większe zaufanie do instytucji sfery publicznej
(oprócz Kościoła) wyrażają ludzie młodzi niż osoby w średnim wieku i starsze. Takiej ocenie wyraźnie też sprzyjają wyższe wykształcenie i wysokie
dochody. Innym czynnikiem zaufania do instytucji publicznych jest częstość
uczestniczenia w praktykach religijnych. Badania potwierdzają, że relatywnie największe zaufanie cechuje osoby biorące w nich udział raz w tygodniu
lub 1–2 razy w miesiącu; bardziej sceptyczni w ocenach są natomiast badani
najczęściej praktykujący (kilka razy w tygodniu) oraz niewierzący i nie
uczestniczący w praktykach religijnych11.
Poniżej zostanie przedstawiony wskaźnik zaufania w sferze prywatnej (tabela 2.) i w sferze publicznej (tabela 3.) do Kościoła katolickiego jako
instytucji życia publicznego. Wyniki dotyczą badań przeprowadzonych
w latach 2010 i 2012.
11
Zaufanie społeczne. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, marzec 2012, s. 16-18.
233
Determinanty zaufania Polaków do Kościoła katolickiego
Tabela 2. Źródło: CBOS_BS/33/2012
Czy, ogólnie rzecz biorąc, ma Pan(i) zaufanie, czy też nie ma Pan(i) zaufania
do proboszcza swojej parafii?*
Rok Zdecydowanie
ba- mam zaufanie
dania
2010
20
2012
19
Raczej Zaufanie
mam – ogólnie
zaufanie
49
69
46
65
Raczej
nie mam
zaufania
11
13
Zdecydowanie
Brak
nie mam
zaufania
zaufania
– ogólnie
7
18
7
20
Trudno
powiedzieć
13
15
*Wyniki podano w procentach.
Tabela 3. Źródło: CBOS_BS/33/2012
Czy, ogólnie rzecz biorąc, ma Pan(i) zaufanie, czy też nie ma Pan(i) zaufania
do Kościoła katolickiego?*
Rok
badania
2010
2012
Zdecydowanie
mam zaufanie
30
24
Raczej
mam zaufanie
Zaufanie
– ogólnie
Raczej
nie mam
zaufania
48
46
78
69
12
17
Zdecydowanie
nie mam
zaufania
6
9
Brak
zaufania
– ogólnie
Trudno
powiedzieć
18
26
4
5
*Wyniki podano w procentach.
Zaufanie indywidualne wśród Polaków jest tym powszechniejsze
i silniejsze, im bliższe relacje wiążą respondentów z omawianymi grupami.
Najczęściej obdarzana jest nim najbliższa rodzina, a następnie znajomi, dalsi krewni, współpracownicy, sąsiedzi, przedstawiciele parafii i lokalni społecznicy. Niestety, jeśli chodzi o sam wskaźnik zaufania do „proboszcza
swojej parafii”, CBOS dysponuje wynikami zaledwie trzech ostatnich okresów badawczych. Ten wskaźnik dotyczy lat: 2008 (72% ufa, 14% nie ufa),
2010 (69% ufa, 18% nie ufa) i 2012 (65% ufa, 20% nie ufa). Zauważa się
zatem niewielką tendencję spadkową w deklaracjach zaufania do proboszczów.
Analizy statystyczne dowodzą, że poziom zaufania indywidualnego
Polaków wpływa na wskaźnik zaufania społecznego do instytucji użyteczności publicznej. Najwyższym zaufaniem ankietowani darzą organizacje
charytatywne. Warto zauważyć, że wraz ze spadkiem zaufania do Kościoła
katolickiego spada też poziom zaufania do działalności charytatywnej tej instytucji. Od roku 2002 do 2010 utrzymywała się wyraźna tendencja spad-
234
Marek Wódka OFMConv
kowa. W roku 2010 odnotowano skok o 2%, ostatnie zaś badania wykazały
powrót do stanu sprzed czterech lat. Niżej (tabela 4.) zestawiono wskaźniki
zaufania dwóch organizacji charytatywnych: Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy i Caritas. Aby wyraźniej pokazać omawiane tendencje, w tabeli
zostały zaprezentowane dane od 2002 roku.
Tabela 4. Źródło: CBOS_BS/33/2012
Czy, ogólnie rzecz biorąc, ma Pan(i) zaufanie, czy też nie ma Pan(i) zaufania
do wymienionych instytucji?*
Rok
+
WOŚP
Caritas
89
85
2002
?
8
9
3
6
+
86
84
2004
?
9
9
5
7
+
87
83
2006
?
9
10
4
7
+
85
80
2008
?
6
10
+
9 88
10 82
2010
?
8
12
4
6
+
89
80
2012
?
7
13
4
7
*Wyniki podano w procentach.
Symbole oznaczają: „+” – mam zaufanie; „-”– nie mam zaufania; „?” – trudno powiedzieć.
Według badania CBOS ze stycznia 2011 roku, Kościół katolicki cieszył się zaufaniem 58% społeczeństwa – to o 4 punkty procentowe więcej
niż we wrześniu 2010 roku. Katolicka Agencja Informacyjna zauważyła, że
„prawie w takim samym stopniu ubyło deklarujących negatywne opinie na
temat Kościoła – odnotowano ich 30% (wcześniej 35%)”12. Trzeba też dodać, że było to pierwsze badanie zaufania do Kościoła po tzw. „sporze
o krzyż na Krakowskim Przedmieściu”.
Na przełomie września i października 2011 roku pojawiły się w prasie tytuły: „Papież: Skandal pedofilii przysłania chrześcijańskie orędzie”
(gazetaprawna.pl, 25 września 2011), „OBOP: Dramatyczny spadek zaufania Polaków do Kościoła” (gazetaprawna.pl, 5 października 2011), „Jak to
jest z zaufaniem do Kościoła?” (KAI, 6 października 2011). Wyniki badań
OBOP dowodzą, że od 2006 roku zaufanie do prawie wszystkich instytucji
poprawiło się od 1 do 21%. Wyjątkiem jest Kościół, do którego zaufanie
spadło wyraźnie o 14% (we wrześniu 2011 roku usytuowało się na poziomie
61%), wskaźnik zaś braku zaufania do Kościoła wyniósł 33%, i jest to najwyższy w tej grupie wskaźnik nieufności.
W latach osiemdziesiątych minionego wieku Kościół katolicki cieszył się dużym zaufaniem Polaków. Jego rola nie ograniczała się jedynie do
12
KAI, Jak to jest z zaufaniem do Kościoła?, http://kosciol.wiara.pl/doc/979735.Jak-to-jestz-zaufaniem-do-Kosciola (09.09.2012).
Determinanty zaufania Polaków do Kościoła katolickiego
235
podtrzymywania wartości religijnych w społeczeństwie, ale polegała również na krzewieniu wartości narodowych, patriotycznych czy kulturowych.
Doceniana była rola Kościoła w dziele oświaty (kościelne ośrodki dydaktyczno-wychowawcze stanowiły swoiste enklawy wolne od indoktrynacji
komunistycznej). Kościół katolicki – jak zaznacza ks. prof. Janusz Mariański – stanowił „najpotężniejszą grupę nacisku, konkurencyjną wobec władzy
komunistycznej”13. Wówczas jego działalność pozytywnie oceniało około
80% badanych Polaków. W okresie transformacji ustrojowej Kościół w Polsce przeżywał trudności związane z przystosowaniem się do nowych warunków. Okres pontyfikatu papieża Jana Pawła II i jego pielgrzymki do Ojczyzny niewątpliwie wzmacniały pozycję Kościoła w niełatwym czasie
przemian społecznych, kulturowych i gospodarczych. W roku śmierci Jana
Pawła II Kościół rzymskokatolicki zajmował pierwsze miejsce spośród 19
ocenianych instytucji. W październiku 2006 roku w sondażu CBOS zajął już
trzecie miejsce (po policji i wojsku).
***
Obecnie Kościół katolicki w Polsce należy do instytucji publicznych
cieszących się największym autorytetem społecznym. Według sondażu
z 2008 roku w ramach European Value Survey zyskał on 62,7% ogólnej
aprobaty, sytuując się za szkolnictwem, a przed wojskiem, policją, Unią Europejską, NATO, organizacjami ekologicznymi, służbą zdrowia, sądownictwem i innymi instytucjami pożytku publicznego14. Według różnych instytutów badań opinii publicznej, zaufanie do Kościoła sytuuje się na poziomie
od 55% do 75%, co daje ogólną średnią zaufania do Kościoła i aprobaty jego działalności na poziomie około 60%15. Do czynników wpływających na
osłabienie wizerunku Kościoła w ostatnich latach należy zaliczyć: lustrację
duchownych, skandale na tle obyczajowym, przekonanie o wpływie Kościoła na sprawy publiczne i decyzje rządu, spór dotyczący wyjaśnienia przyczyn katastrofy smoleńskiej, różnorodność stanowisk członków Episkopatu
wobec kluczowych spraw społecznych, głośne odejścia duchownych z Kościoła lub jego struktur, ostatnio głośna w mediach sprawa funduszu kościelnego. W niektórych mediach komercyjnych przedstawia się działalność
Radia Maryja i Telewizji Trwam jako „zaściankową”, stronniczą politycznie
i lansującą tzw. „teorie spiskowe” (katastrofa smoleńska). Taki przekaz me13
J. Mariański, Katolicyzm polski − ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Kraków
2011, s. 123.
14
Tamże, s. 131.
15
Tamże, s. 134.
236
Marek Wódka OFMConv
dialny kształtuje pogląd o Kościele i polskim katolicyzmie jako nastygmatyzowanym tymi samymi cechami („środowisko Radia Maryja – obrazem
polskiego katolicyzmu”). Przekaz ten spotyka się z dezaprobatą szczególnie
młodego pokolenia Polaków. Warto tu przypomnieć, że pozytywną opinię
o Kościele częściej wyrażają respondenci starsi, słabiej wykształceni
i mieszkańcy wsi.
Kończąc niniejszą analizę stanu zaufania Polaków do Kościoła, należy jeszcze zwrócić uwagę na samą interpretację sondaży. Joanna Kociszewska, ustosunkowując się do opublikowanych wyników sondaży opinii
publicznej, stawia pytanie: co właściwie zostało zbadane? W jej przekonaniu zaufanie do Kościoła może mieć kilka wymiarów: duchowy (wierzę
w to, czego Kościół naucza w odniesieniu do wiary), moralny (akceptuję
normy etyczne, które wyznacza jego nauczanie), personalny (zaufanie do
przedstawicieli Kościoła, z którymi mam do czynienia i o których działaniach jestem informowany). Autorka zauważa, że „zupełnie nie musi się to
pokrywać z wiernością Bogu i Kościołowi. Można Kościołowi wierzyć
i żyć zgodnie z jego nakazami, a nie mieć zaufania do jego przedstawicieli,
z którymi przyszło mi mieć kontakt. I można zupełnie nie zgadzać się z Kościołem w kwestiach wiary i moralności, ale z punktu widzenia społecznego
czy kulturowego uznać go za instytucję pozytywną”16. Aby tak krytycznie
podejść do publikowanych wyników, należałoby przeprowadzić badanie
w oparciu o bardziej szczegółowe pytania.
Zarysowany obraz aprobaty Kościoła katolickiego i zaufania do niego wygląda zupełnie nieźle w porównaniu z innymi krajami europejskimi,
jednak utrzymująca się tendencja spadkowa budzi niepokój. Wniosek taki
można wyciągnąć na podstawie zachodzących zmian społecznokulturowych. Zmiany te zmierzają do ukształtowania społeczeństwa postmodernistycznego o silnym relatywizmie moralnym oraz do zastąpienia
starszego pokolenia, pamiętającego wkład Kościoła w istotne przemiany
społeczne, pokoleniem młodych Polaków wychowanych już w wolnej Polsce.
Bibliografia
Czapiński J., Kapitał społeczny, [w:] Diagnoza społeczna 2007. Warunki
i jakość życia Polaków. Raport, Czapiński J., Panek T. (red.), Warszawa
2007.
16
J. Kociszewska, Zaufanie do Kościoła, http://kosciol.wiara.pl/doc/980366.Zaufanie-doKosciola (09.09.2012).
Determinanty zaufania Polaków do Kościoła katolickiego
237
Kociszewska J., Zaufanie do Kościoła,
http://kosciol.wiara.pl/doc/980366.Zaufanie-do-Kosciola (09.09.2012).
Katolicka Agencja Informacyjna, Jak to jest z zaufaniem do Kościoła?,
http://kosciol.wiara.pl/doc/979735.Jak-to-jest-z-zaufaniem-do-Kosciola
(09.09.2012).
Mariański J., Katolicyzm polski – ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne,
Kraków 2011.
Ocena instytucji publicznych, Komunikat z badań CBOS, BS/54/2010, Warszawa, kwiecień 2010.
Ocena instytucji publicznych, Komunikat z badań CBOS, BS/39/2012, Warszawa, marzec 2012.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002.
Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007.
Zaufanie społeczne w latach 2002–2008, Komunikat z badań CBOS,
BS/30/2008, Warszawa, luty 2008.
Zaufanie społeczne, Komunikat z badań CBOS, BS/29/2010, Warszawa,
marzec 2010.
Zaufanie społeczne, Komunikat z badań CBOS, BS/33/2012, Warszawa,
marzec 2012.
Summary
In this paper the CBOS opinion polls are analyzed concerning Poles’
trust in the Catholic Church. The difference has been shown between the
trust in the institution of the Church and in the men of the Church – the
clergy. A number of determinants to respondents’ trust in the Church and
social trends determining the trust are pointed. Poles’ trust in the Church has
been compared to their trust in other public institutions.
O. Marek Wódka OFMConv, mgr, doktorant w Instytucie Socjologii
KUL. Ukończył studia filozoficzno-teologiczne UKSW (WSD w Łodzi) i studia podyplomowe na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW.
W latach 2008-2011 dyrektor programowy Radia Niepokalanów, rzecznik
prasowy „Roku Kolbiańskiego”. Kontakt: [email protected]