Publikacja darmowa

prof. dr hab. Ireneusz Weiss
Uniwersytet Jagielloński
Klasyfikacja postanowień umowy spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością
I. Uwagi wstępne
1. W literaturze prawa handlowego najczęściej brak jest przy
przedstawianiu postanowień umowy spółki z o.o. wewnętrznego
ich zróżnicowania1. Niekiedy tylko można spotkać się z podziałem na postanowienia wynikające z przepisów iuris cogentis i iuris
dispositivi2. Tymczasem postanowienia umowy spółki są znacznie bardziej zróżnicowane, a zamieszczenie ich lub niezamieszczenie w umowie powoduje różnorodne skutki prawne. To właśnie
będzie przedmiotem poniższych rozważań.
2. Klasyfikację postanowień umowy spółki z o.o można oprzeć
na różnych kryteriach:
1) Ze względu na to czy powinny, czy mogą być zamieszczone
w umowie, można wyróżnić postanowienia obligatoryjne i fakultatywne.
2) Ze względu na charakter prawny odnoszących się do nich
przepisów kodeksu handlowego, postanowienia regulowane przepisami bezwzględnie i względnie obowiązującymi.
1
2
Tak S. Janczewski, Spółki prawa handlowego, Walcz 1991 (przedruk), s. 116;
M. Allerhand, Kodeks handlowy z komentarzem, Bielsko-Biała 1994 (przedruk), s. 146.
Tak np. A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością [w:] Zarys prawa
spółek, Lublin 1992, s. 84; L. Peiper, Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów
1936, s. 197; T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy. Komentarz, Kraków 1936, s. 294.
41
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
3) Postanowienia niezbędne, bez których zamieszczenia spółka z o.o. nie powinna być w ogóle zarejestrowana i postanowienia
dodatkowe, których brak w umowie nie powoduje takiego skutku.
4) Postanowienia bezwarunkowe, które muszą się znaleźć w
każdej sytuacji i postanowienia warunkowe, wprowadzane do umowy w określonej sytuacji.
5) Ze względu na skutki, jakie powoduje ich zamieszczenie, w
umowie można wyróżnić postanowienia powodujące zastosowanie, wyłączenie lub niezastosowanie odpowiednich przepisów kodeksu handlowego.
Podziały te mogą się wzajemnie krzyżować.
3. Jako główny podział zastosowany w konstrukcji niniejszej
pracy przyjęto podział na postanowienia obligatoryjne i fakultatywne.
Pozostałe podziały znajdą oczywiście zastosowanie w analizie
poszczególnych przypadków, co pozwoli na dokładne poznanie
ich prawnej istoty. W podtytułach określających poszczególne
grupy postanowień obok głównej cechy każdej z tych grup, oznaczającej zaliczenie jej do postanowień o charakterze obligatoryjnym lub fakultatywnym, dodana będzie druga cecha, najlepiej
pozwalająca na wewnętrzne wyodrębnienie danej podgrupy postanowień.
Problematyka powyższa ma bardzo ważne znaczenie praktyczne. Wprowadzenie do umowy spółki z o.o. postanowienia określonego rodzaju powoduje bowiem określone skutki prawne.
II. Postanowienia obligatoryjne bezwarunkowe
1. Postanowienia takie muszą się znaleźć w każdej umowie
zawiązującej spółkę z o.o. i w każdej sytuacji. Mają więc charakter obligatoryjny i bezwarunkowy. Omawiane postanowienia są
również niezbędne, wyznaczają bowiem minimalną treść umowy,
bez zamieszczenia których spółka nie powinna być w ogóle zarejestrowana. Ich treść regulowana jest bezwzględnie obowiązującymi przepisami kodeksu handlowego. W braku któregoś z takich
postanowień sąd rejestrowy powinien wezwać o ich uzupełnienie. Ponieważ umowa spółki z o.o. wymaga formy aktu notarialnego pod
42
Klasyfikacja postanowień..
rygorem nieważności (art. 162 § 1 k.h.), więc uzupełnienie któregoś z tych postanowień również musi nastąpić w takiej formie.
Niewykonanie tego obowiązku przez spółkę powoduje odmowę
rejestracji. Jeżeli wskutek przeoczenia spółka zostałaby jednak
zarejestrowana, sąd rejestrowy, działając na podstawie art. 173
k.h., powinien doprowadzić do uzupełnienia umowy, a w przypadku nieuczynienia temu zadość - do rozwiązania spółki.
2. Pierwsze takie postanowienie musi określać zgodnie z art.
162 § 2 pkt 1 k.h. firmę i siedzibę spółki. Określenie firmy wymaga w tym wypadku podania jej nazwy (art. 26 k.h.)3, wraz z
dodatkiem „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością" (art. 29
k.h.)4. Określenie siedziby oznacza konieczność podania nazwy
miejscowości położonej na terenie Polski, w której funkcjonuje
zarząd lub przedstawicielstwo spółki5.
3. Następne z omawianej grupy postanowienie umowy musi
zawierać określenie przedmiotu przedsiębiorstwa (art. 162 § 2
pkt 2 k.h.). Określenie w umowie przedmiotu przedsiębiorstwa
spółki z o.o. wywołało w doktrynie pewne wątpliwości i różnice
zdań. Wątpliwości wynikają stąd, że zachodzi różnica pomiędzy
celem spółki a przedmiotem działalności jej przedsiębiorstwa.
Przedmiot przedsiębiorstwa należy uznać za sposób realizacji tego celu. Zbyt szczegółowa konkretyzacja przedmiotu przedsiębiorstwa krępuje spółkę na przyszłość, zmiana bowiem w tym
względzie wymaga zmiany umowy spółki, co nie pozwala na elastyczne dostosowywanie się do zmieniających się potrzeb rynku.
3
4
5
Nazwy mogą być fantastyczne, historyczne, firma może także mieścić w sobie
określenie przedmiotu przedsiębiorstwa i nazwiska wspólników. Por. bliżej na
ten temat J. Tbmkiewicz, J. Bloch, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością.
Komentarz, Warszawa 1934, s. 19.
W doktrynie zarysowała się różnica zdań co do możliwości stosowania w firmie
skrótowo nazwy spółka z o.o. Za taką możliwością wypowiedzieli się J. Tbmkiewicz, J. Bloch, jw., s. 19; M. Allerhand, jw., s. 33 i L. Peiper, jw., s. 197.
Przeciwko natomiast T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., 66.
Podanie bliższego adresu w danej miejscowości narażałoby spółkę na konieczność zmiany umowy spółki w przypadku zmiany jej adresu. Por. J. Tbmkiewicz, J. Bloch, jw., s. 20.
43
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
Sąd Najwyższy 6 , odpowiadając na pytanie prawne w tym względzie, ustalił, że konieczna jest tu konkretyzacja przynajmniej rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, np. w zakresie produkcji - produkcja materiałów budowlanych, w zakresie usług np. naprawa sprzętu gospodarstwa domowego, w zakresie handlu - np. handel artykułami chemicznymi. Poglądy doktryny na
ten temat nie są jednolite'.
4. Kolejne postanowienie odnosi się do określenia wysokości
kapitału zakładowego (art. 162 § 2 pkt 4 k.h.). Zgodnie z art. 159
§ 2 k.h. minimalny kapitał zakładowy musi wynosić aktualnie
40 min zł.
5. Umowa musi także określać, czy wspólnik może mieć tylko
jeden, czy większą ilość udziałów (art. 162 § 2 pkt 5 k.h.) Należy
zwrócić także uwagę, że w tym pierwszym przypadku udziały mogą być nierówne i mogą być podzielne (art. 182 k.h.), w drugim natomiast - muszą być równe i są niepodzielne (art. 159 § 1 k.h.).
6. Umowa musi wreszcie obowiązkowo zawierać ustalenie ilości i wysokości udziałów objętych przez poszczególnych wspólników (art. 162 § 2 pkt 6 k.h.). Minimalna wartość udziału wynosi
aktualnie 500.000 zł (art. 159 § 2 k.h.). Należy zwrócić uwagę,
że z udziałami wiążą się majątkowe i korporacyjne uprawnienia
i obowiązki wspólników.
III. Postanowienia obligatoryjne warunkowe
1. Postanowienia takie znajdują zastosowanie tylko w przypadku zaistnienia określonych sytuacji, którymi uwarunkowana
jest konieczność zamieszczenia ich w umowie. Niewprowadzenie
6
7
Por. uchwala SN z 21 IV 1989 r. III CZP 24/89 z glosą I. Weissa, OSN 1991,
nr 2, poz. 139.
Za taką konkretyzacją wypowiedzieli się m.in. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M.
Honzatko, jw., s. 294; L. Peiper, jw., s. 197; A. Kidyba, jw., s. 81 oraz J. Tomkiewicz, J. Bloch, jw., s. 20. Natomiast A. Wiśniewski, Prawo o spółkach, t. 2,
Warszawa 1991, s. 85 i n. dopuszcza nawet możliwość ustalenia w umowie
przedmiotu przedsiębiorstwa jako prowadzenia dowolnej działalności gospodarczej, a nawet podaje wzór takiej umowy (s. 201).
44
Klasyfikacja postanowień..
ich do umowy powoduje sankcję bezskuteczności, nie może natomiast prowadzić do odmowy zarejestrowania.
2. Pierwsze z postanowień powyższej grupy dotyczy określenia czasu trwania spółki, gdy ma być on ograniczony (art. 162 §
2 pkt 3 k.h.). Ograniczenie czasu trwania spółki może nastąpić
w różny sposób, a mianowicie przez określenie okresu kalendarzowego (np. trzy lata) albo w sposób dorozumiany, tj. do zrealizowania określonego przedsięwzięcia (np. jakiejś inwestycji budowlanej)8.
3. Wspólnicy mogą wnosić do spółki wkłady pieniężne lub niepieniężne (aporty). Jeśli wspólnik wnosi do spółki wkład niepieniężny, konieczne jest wymienienie w umowie przedmiotu tego
wkładu i wysokość przyznanych wspólnikowi w zamian udziałów (art.
163 § 1 k.h.). Generalnie rzecz biorąc, wkładem niepieniężnym może
być wszystko, co nie będąc pieniądzem przedstawia wartość majątkową, a więc nie tylko rzeczy, ale i prawa majątkowe zarówno
bezwzględne, jak i względne, jeśli tylko są zbywalne i mogą zajmować w bilansie spółki pozycję po stronie aktywów. Przedmiot aportu
musi istnieć w chwili zgłoszenia spółki do rejestru. Wspólnik nie
musi być właścicielem aportu, może zobowiązać się bowiem do jego wniesienia, a wówczas przed zarejestrowaniem spółki właściciel
musi wyrazić na to zgodę9.
8
9
Por. M. Allerhand, jw., s. 147, J. Tomkiewicz, J. Bloch, jw., s. 21.
Warto odnotować w związku z tym, że w orzecznictwie sądowym przyjęto, iż
wkładem niepieniężnym może być: użytkowanie (uchwała SN z 26 IV 1991 r.
III CZP 32/91, OSNCP 1992, nr 1, poz. 7), weksel własny z poręczeniem wekslowym, indosowany in blanco Cuchwała SN z 20 V 1992 r. III CZP 52/92,
„Przegląd Prawa Handlowego" 1992, nr 1, s. 20 z glosą C. Wiśniewskiego),
każdy przedmiot majątkowy (i to tak rzeczy, jak i prawa), o ile jest zbywalny
i może wejść po stronie aktywów do bilansu spółki (postanowienie SN z 19 IX
1990 r. III CRN 268/90, PUG 1991, nr 5, poz. 25), użytkowanie wieczyste
(uchwała SN z 5 XII 1991 r. III CZP, nie publikowana), wierzytelność przysługująca wspólnikowi wobec spółki (uchwała SN z 26 III 1993 r. III CZP 20/93,
nie publikowana), przysługujące najemcy prawo najmu lokalu użytkowego
(uchwała SN z 26 III 1993 r. III CZP 21/93, nie publikowana), wiadomości i
doświadczenia o charakterze technicznym, nadające się bezpośrednio do zastosowania w procesie produkcji (know-how) (postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Warszawie z 2 VII 1990 r. XIV GR 1/90, „Orzecznictwo Gospodarcze"
45
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
Taki sam charakter ma zasada wyrażona w art. 164 k.h., wymagająca zastrzeżenia w umowie szczególnych korzyści lub szczególnych obowiązków nałożonych na wspólnika. Jednakże niektóre postanowienia dotyczące tej materii powodują dodatkowe skutki
prawne, w wyniku czego znajdą odpowiednią lokalizację w dalszych grupach postanowień umowy.
IV. Postanowienia fakultatywne, których wprowadzenie do umowy powoduje zastosowanie odpowiednich przepisów kodeksu handlowego
1. Do wprowadzenia powyższych postanowień upoważniają w
każdym wypadku odpowiednie przepisy kodeksu handlowego.
Zamieszczenie takich postanowień w umowie powoduje zastosowanie przewidzianych na tę okoliczność przepisów kodeksu handlowego. Jak dalej się okaże, przepisy takie mogą mieć nie tylko
charakter względnie obowiązujący (na co zdawałoby się wskazywać zaliczenie ich do grupy fakultatywnych postanowień umowy), ale niekiedy i bezwzględnie obowiązujących. Brak wprowadzenia powyższych postanowień do umowy ma ten skutek, że
przewidziane, na wypadek ich zamieszczenia w umowie, przepisy kodeksu handlowego są bezprzedmiotowe, gdyż nie znajdują
w ogóle zastosowania. Kodeks handlowy zna szereg takich przypadków.
2. Jeśli w umowie zastrzeżono obowiązek dopłat, to takie postanowienie powoduje zastosowanie na tę okoliczność unormowań zawartych w art. 178 i 179 k.h. Brak zastrzeżenia takiego obowiązku w umowie oznacza bezprzedmiotowość tych przepisów.
1991, z. 2, s. 8). Z kolei wykluczono jako aport zobowiązanie wspólnika do doświadczenia w przyszłości określonej sumy pieniężnej na rzecz powstałej spółki z o.o. (uchwała SN z 2 III 1993 r. III CZP 123/92, OSN 1994, z. 1, poz. 1),
ustalając równocześnie w uzasadnieniu, że przedmiot wkładu niepieniężnego
musi być już aktywem w ręku wnoszącego go wspólnika. Jedyny wyjątek od
tej zasady dopuszcza się wówczas, gdy wierzytelność, z tytułu której dłużnikiem jest wspólnik, łączy się z wniesieniem przez niego określonego dobra do
używania lub użytkowania.
46
Klasyfikacja postanowień..
Cel dopłat może być różny. Generalnie obowiązek ustanowienia dopłat zmierza do zaspokojenia określonych potrzeb spółki
przez wspólników, bez potrzeby podwyższania kapitału zakładowego oraz możliwości zwrotu wspólnikom pobranych, a zbędnych dopłat, bez potrzeby obniżenia kapitału zakładowego spółki. Stąd dopłaty nie powiększają kapitału zakładowego spółki z
o.o., chociaż powiększają jej majątek. In conctreto dopłaty mogą
być przeznaczone bądź to na pokrycie strat spółki, bądź na cele
rozwojowe spółki, a więc np. na nabycie maszyn, zapasy towarów,
rozszerzenie przedsiębiorstwa spółki itp.10
W braku postanowień umowy o obowiązku dopłat, wprowadzenie w późniejszym czasie takiego obowiązku wymaga zmiany
umowy dokonanej za zgodą wszystkich wspólników (art. 237 § 3
k.h.), ponieważ oznacza to zwiększenie ich świadczeń na rzecz
spółki11.
Obowiązek dopłat musi być określony w umowie cyfrowo, w relacji do udziałów wspólników. Możliwe są tu dwa rozwiązania, a
mianowicie - w stosunku iloczynowym (np. dwukrotna, trzykrotna
wielkość udziału) lub ilorazowym (np. 1/2 udziału, 1/3 udziału itp.)12.
W doktrynie zarysowała się różnica zdań co do obciążenia tym
obowiązkiem wspólników, a więc co do rozumienia postanowień
art. 178 § 2 k.h. o równomiernym obciążeniu nimi wspólników w
stosunku do ich udziałów. Zwolennicy pierwszego poglądu uważają to postanowienie za bezwzlędnie obowiązujące, a więc wykluczające możliwość zwolnienia lub ograniczenia niektórych wspólników13. Według drugiego poglądu jest to przepis o charakterze
dyspozytywnym, a więc możliwe są odstępstwa od zasady równomiernego obciążenia wspólników dopłatami 14 .
10
11
12
13
14
Por. L. Peiper, jw., s. 211; J. Tomkiewicz, J. Bloch, jw., s. 48 i n.; A. Wiśniewski,
jw., s. 104.
Tak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 318; M. Allerhand, jw.,
s.161; L. Peiper, jw., s. 211 i J. Tomkiewicz, J. Bloch, jw., s. 49.
Por. J. Tbmkiewicz, J. Bloch, jw., s. 49.
Tak M. Allerhand, jw., s. 160, który uważa, iż zastosowanie innego klucza jest
bezskuteczne. Podobnie L. Peiper, jw., s. 211, wskazując, iż wspólnik może
wówczas odmówić dopłaty.
Tak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 318.
47
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
Umowa spółki może obowiązek dopłat ograniczyć lub uwarunkować czasowo (tj. wprowadzić ten obowiązek z określoną datą lub
np. po roku od zawiązania spółki ), może ustalić termin i wysokość dopłat (tj. określić jednorazowe czy wielokrotne żądanie ich
wpłaty w ramach ustalonej w umowie górnej granicy ich wysokości), a także określić skutki niewywiązania się przez wspólników
z tego obowiązku. Może także przyznać podjęcie decyzji wykonawczych w tym zakresie zarządowi spółki lub radzie nadzorczej15. O ile umowa nie ustaliła wysokości i terminów dopłat, konieczne będzie w tym względzie podjęcie odpowiedniej uchwały
wspólników (art. 178 § 4 zd. 1 w zw. z art. 178 § 3 k.h.). Z kolei,
w braku postanowień co do skutków niedopełnienia obowiązku
dopłat, wspólnicy obowiązani będą do zapłaty ustawowych odsetek, a ponadto spółka może od nich żądać naprawienia dalszych
szkód.
Dopłaty mogą być zwracane wspólnikom, jeżeli nie są potrzebne na pokrycie strat bilansowych w kapitale zakładowym
(art. 179 § 1 k.h.). Decyzje w tym względzie należą do zgromadzenia wspólników i nie mogą być przekazane innemu organowi
spółki16. Zwrot dopłat może nastąpić jedynie przy zachowaniu
warunków wymienionych w art. 179 § 1 k.h. Przede wszystkim
jest to więc decyzja uzależniona od woli wspólników, którzy w
sytuacji gdy dopłaty nie są potrzebne na pokrycie strat bilansowych, podejmą uchwałę zwykłą większością głosów. Nie mają
jednak takiego obowiązku i mogą przeznaczyć uzyskane tą drogą
fundusze na cele rozwojowe spółki. Ponadto, dopłaty nie mogą
być zwracane, dopóki kapitał zakładowy ustalony w umowie nie
zostanie odbudowany poprzez odpowiednie zwiększenie aktywów spółki, chyba że nastąpi jego obniżenie, wymagające większości 2/3 głosów wspólników (art. 237 § 1 k.h.). Zgodnie z art.
179 § 2 k.h., zwrot dopłat może nastąpić dopiero po upływie
trzech miesięcy od zgłoszenia o zamierzonym zwrocie w pismach
przeznaczonych do ogłoszeń spółki. Przepis ten ma charakter bez15
16
Por. M. Allerhand, jw., s. 161.
Tamże, s. 161.
48
Klasyfikacja postanowień..
względnie obowiązujący i ma na celu poinformowanie wierzycieli, że majątek spółki, a nie jej kapitał zakładowy, zostanie odpowiednio zmniejszony17. Zwrot dopłat ma być dokonany równomiernie wszystkim wspólnikom (art. 179 § 3 k.h.). Jest to konsekwencja
równomiernego obciążenia obowiązkiem dopłat wszystkich wspólników, przewidzianym w art. 178 § 2 k.h. Stąd też i w tym przypadku poglądy doktryny podzieliły się co do uznania tego przepisu
za bezwzględnie18 czy względnie19 obowiązujący, a więc dopuszczający w tym przypadku możliwość innego unormowania tej kwestii w umowie. W braku odmiennego postanowienia umowy,
zwrócone dopłaty nie wchodzą w rachubę przy żądaniu nowych
dopłat (art. 179 § 4 k.h.). Jest to zatem przepis dyspozytywny,
który pozwala wspólnikom na odmienną regulację tej kwestii w
umowie spółki.
Wreszcie, zgodnie z art. 265 § 5 k.h., w toku likwidacji dopłaty mogą być uchwalane tylko za zgodą wszystkich wspólników.
Podobne zastrzeżenie w umowie spółki obowiązków powtarzających się świadczeń niepieniężnych powoduje zastosowanie
postanowień zawartych w art. 177 k.h. Brak takiego postanowienia oznacza bezprzedmiotowość tego przepisu dla danej spółki.
Zastrzeżenie powyższego obowiązku powoduje więc konieczność
określenia w umowie rodzaju i rozmiarów takich świadczeń oraz
ewentualne odszkodowanie umowne, przewidziane na wypadek
niewywiązania się z tego obowiązku przez obciążonego nim wspólnika (art. 177 § 1 k.h.). Zbycie udziału, z którym związany jest obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych, wymaga
zezwolenia spółki (art. 177 § 2 k.h.). Zasada wynika stąd, że nie
każdy nabywca takiego udziału byłby zdolny do wykonywania
powyższego obowiązku. Stąd, pomimo zbycia takiego udziału, obowiązek ten nadal obciąża poprzedniego wspólnika 20 . Równocześnie przepis ten dopuszcza możliwość odejścia od tej zasady po17
18
19
20
Tak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 320 i L. Peiper, jw., s.
212.
Tak M. Allerhand, jw., s. 162; L. Peiper, jw., s. 212.
Tak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 320.
Por. M. Allerhand, jw., s. 159.
49
R E J E N T Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
przez unormowanie tej kwestii w umowie. Wynika stąd, że umowa
spółki może wyłączyć powyższe ograniczenie rozporządzenia przez
wspólników takimi udziałami. Art. 177 § 3 k.h. stanowi, iż wynagrodzenie za powyższe świadczenia niepieniężne spółka obowiązana jest wypłacać nawet w sytuacji, gdy bilans spółki nie wykaże czystego zysku, a jego wysokość nie może przewyższać zwykłej
ceny przyjętej w obrocie.
3. Drugi przypadek z omawianej grupy postanowień dotyczy
ograniczeń w rozporządzaniu udziałem przez wspólnika. Zasadą
jest, że w spółce z o.o., jako spółce kapitałowej, wspólnicy mogą
swobodnie rozporządzać swoimi udziałami. Jednakże umowa
spółki zgodnie z art. 181 § 1 k.h. może uzależnić zbycie lub zastawienie udziału albo w inny sposób ograniczyć. Ograniczenia
te mogą dotyczyć wszystkich lub niektórych udziałów, mogą
mieć charakter personalny negatywny, wyłączając pewne kategorie osób (np. cudzoziemców lub pewne zawody) i pozytywny
(np. ustanawiając prawo pierwokupu na rzecz wspólników lub
określonego wspólnika), czasowy (np. wprowadzenie zakazu zbycia udziału przez określony czas) lub inny, np. uzależniając zbycie od zezwolenia spółki, rady nadzorczej, zgromadzenia wspólników przy wymaganej zwykłej lub kwalifikowanej większości
głosów, określonych wspólników, tylko jednego wspólnika lub nawet wskazanej osoby trzeciej21. Jeżeli umowa spółki w ogóle wprowadzi jakieś ograniczenia w rozporządzaniu udziałem, a przy tym
uzależni zbycie udziału od uzyskania zgody spółki, to dopiero
wówczas i tylko w tym przypadku znajdą zastosowanie postanowienia art. 181 § 2 i 3 k.h., i to tylko wtedy, jeśli umowa nie będzie stanowić inaczej. Są to bowiem przepisy o charakterze względnie obowiązującym. Zgodnie z tymi przepisami, w przypadku
gdy zbycie udziału uzależnione jest od od zezwolenia spółki, zezwolenia udziela zarząd na piśmie. Negatywna decyzja zarządu upoważnia wspólnika do ubiegania się o udzielenie zezwolenia przez
sąd rejestrowy, który go udziela, jeżeli zachodzą ważne powody
21
Por. M. Allerhand, jw., s. 163; T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw.,
s. 323; L. Peiper, jw., s. 214 i J. Tomkiewicz, J. Bloch, jw., s. 55.
50
Klasyfikacja postanowień..
(np. niemożność wpłacenia dopłaty z art. 178 k.h., wyjazd za granicę, nieporozumienia między wspólnikami itp.). Wówczas spółka
może w wyznaczonym przez sąd terminie wskazać innego nabywcę
(np. wspólnika). W braku porozumienia co do ceny, oznaczy ją
sąd na wniosek wspólnika lub spółki, po przesłuchaniu w razie potrzeby jednego lub kilku biegłych. Jeżeli wskazana przez spółkę
osoba nie uiści ceny nabycia w wyznaczonym przez sąd terminie,
wspólnik może rozporządzać swobodnie swoim udziałem, chyba
że nie przyjął ofiarowanej zapłaty.
Unormowanie powyższe ma charakter względnie obowiązujący, wobec czego problematyka ta może być inaczej uregulowana
w umowie spółki, powodując inne konsekwencje prawne. Jeśli
więc w umowie, jak już wyżej wskazano, zbycie udziału będzie
uzależnione nie do uzyskania zgody spółki, lecz od zgody innego
podmiotu, odmowy nie będzie można zastąpić zezwoleniem sądu 22 .
4. Kolejny przypadek w omawianej grupie postanowień umowy dotyczy art. 182 k.h., pozostającego w pewnym związku z poprzednio omawianym przypadkiem. Zasadą jest, że zbycie całego
udziału przez wspólnika jest dopuszczalne, natomiast, zgodnie z
art. 182 k.h., w sytuacji gdy na podstawie umowy spółki wspólnik może mieć nie tylko jeden udział, umowa spółki może dopuścić zbycie części udziału, inaczej jest to niedopuszczalne. Udziały powstałe z takiego podziału nie mogą być niższe od minimalnej
wartości udziału, wynoszącej aktualnie 500.000 zł (art. 182 § 3
w zw. z art. 159 § 2 k.h.). Z kolei, art. 182 § 2 k.h. stanowi, że do
zbycia części udziału stosuje się przepisy art. 181 k.h. Wynika
stąd, iż dopiero wprowadzenie do umowy postanowienia o możliwości dopuszczenia zbycia części takiego udziału powoduje zastosowanie w tym zakresie wyżej omówionych postanowień art.
181 k.h.
5. Następny przypadek dotyczy postanowienia umowy spółki
wprowadzającego fakultatywne organy nadzoru (art. 206 § 1 k.h.).
22
Tak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 323; inaczej M. Allerhand, jw., s. 164, który w każdym wypadku dopuszcza ingerencję sądu; podobnie L. Peiper, jw., s. 215.
51
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
Organy takie, tj. rada nadzorcza lub komisja rewizyjna, mogą
być powołane tylko w umowie spółki, a ustanowienie ich w
późniejszym czasie wymaga dokonania zmiany umowy spółki23.
Umowa może określić liczbę członków tych organów, ich kadencję, sposób podejmowania uchwał oraz kompetencje. Jeśli
kwestie te nie będą unormowane w umowie, to postanowienie o
powołaniu fakultatywnych organów nadzoru powoduje, tak jak
w poprzednich wypadkach, zastosowanie odpowiednich przepisów kodeksu handlowego odnoszących się do rady nadzorczej lub
komisji rewizyjnej (art. 208-215 k.h.).
6. Umowa może przewidywać utworzenie funduszu zapasowego i rezerwowego. W takim wypadku znajduje zastosowanie
art. 247 pkt 1 k.h., wymagający umieszczenia tych funduszy w
bilansie spółki po stronie pasywów.
7. Taki sam charakter ma postanowienie umowy spółki, upoważniające na podstawie art. 280 § 2 k.h. mniejszą niż wszyscy
pozostali ilość wspólników do żądania wyłączenia wspólnika z
ważnych powodów, jeśli reprezentują więcej niż połowę kapitału
zakładowego. Wówczas dopiero znajduje zastosowanie postanowienia zawarte w art. 280 § 2 zd. 2 k.h., zgodnie z którym należy
w takiej sytuacji pozwać nie tylko wspólnika, który ma być wyłączony, ale i wszystkich pozostałych wspólników, którzy nie wystąpili o jego wyłączenie. W stosunku do tych wspólników żądanie
pozwu sprowadza się do wyrażenia przez nich zgody na wyłączenie takiego wspólnika. Orzeczenie sądu zastępuje wówczas ich oświadczenia woli (art. 64 k.c.).
8. Umowa może wskazać pismo przeznaczone dla ogłoszeń spółki. W takim wypadku znajduje się zastosowanie art. 166 pkt 7 k.h.,
zgodnie z którym oznaczenie takiego pisma podlega wpisowi do
rejestru handlowego.
23
Por. M. Allerhand, jw., s. 187.
52
Klasyfikacja postanowień..
V. Postanowienia fakultatywne, których zamieszczenie
w umowie powoduje wyłączenie, a ich brak powoduje zastosowanie odpowiednich przepisów kodeksu handlowego
1. Do wprowadzenia powyższych postanowień do umowy spółki,
tak jak poprzedniej grupie postanowień, upoważniają odpowiednie przepisy kodeksu handlowego. Wprowadzenie takich postanowień do umowy powoduje wyłączenie przepisów kodeksu
handlowego, regulujących objęte nimi kwestie. Brak natomiast
tych postanowień w umowie powoduje zastosowanie przewidzianych na ten wypadek odpowiednich przepisów kodeksu handlowego.
Wprowadzenie powyższych postanowień do umowy ma sens
tylko wtedy, gdy ich treść odbiega od dyspozytywnych unormowań tych kwestii w przepisach kodeksu handlowego. Nie jest
więc zasadne powtarzanie treści tych przepisów w umowie, co
niestety często obserwuje się w praktyce gospodarczej. Jest to więc
zupełnie inna grupa postanowień od tych, które omówiono w
grupie poprzedniej. Podczas bowiem, gdy tam zastosowanie odpowiednich przepisów k.h. wymagało uprzedniego zamieszczenia określonych postanowień w umowie, tu natomiast właśnie
niezamieszczenie określonych postanowień w umowie powoduje
zastosowanie odpowiednich przepisów k.h. W pierwszym zatem
przypadku zastosowanie odpowiednich przepisów k.h. jest skutkiem aktywności, a w drugim - skutkiem biernego zachowania się
w tym zakresie wspólników zawiązujących spółkę.
Kodeks handlowy przewiduje szereg takich przypadków.
2. Art. 191 § 1 k.h. wprowadza generalną zasadę, iż wspólnicy mają prawo do czystego zysku wynikającego z rocznego bilansu. Zasada ta na podstawie powyższego przepisu in fine może
być w całości lub w części wyłączona w drodze odpowiedniego postanowienia umowy spółki. Umowa może np. postanowić o wyłączeniu zysku od podziału pomiędzy wspólników w całości lub w
części, lub za pewien czas i o przeznaczeniu go np. na cele rozwojowe spółki, na utworzenie lub powiększenie różnych fundu-
53
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
szów, a więc zapasowego, rezerwowego, socjalnego itp., na cele
dobroczynne, naukowe itp. 24 Takie unormowanie oznacza więc
wyłączenie drogą wprowadzenia odpowiedniego postanowienia do
umowy spółki regulacji kodeksowej. W braku takiego postanowienia znajduje zastosowanie wymieniona na wstępie zasada z art.
191 § 1 k.h.
3. Umowa spółki z o.o. może przyznać pewnemu wspólnikowi
wyższy udział w zysku 25 , aniżeli wynikałoby to z jego udziału. W
braku takiego postanowienia znajduje zastosowanie zasada o podziale zysku według udziałów, zawarta w art. 191 § 3 k.h.
4. Następny przypadek związany jest ze sposobem powołania
członków zarządu spółki. Umowa spółki może np. postanowić, że
członków zarządu powołuje rada nadzorcza, pewna grupa wspólników lub nawet jeden wspólnik. Może także postanowić, że w
razie ustąpienia członka zarządu w jego miejsce pozostali członkowie zarządu dokonują uzupełnienia składu zarządu przez powołanie innej osoby26. W braku takiego postanowienia umowy,
znajduje zastosowanie art. 195 § 3 k.h., zgodnie z którym członków zarządu powołuje zgromadzenie wspólników.
5. Umowa spółki może wyłączyć możliwość odwołania członka
zarządu lub ograniczyć to prawo do ważnych powodów bądź na
pewien czas27. W braku takiego postanowienia znajduje zastosowanie art. 197 § 1 k.h., zezwalający na odwołanie członków zarządu w każdej chwili.
6. Umowa spółki może ustalić np., że do reprezentowania spółki
uprawniony będzie każdy członek zarządu, wszyscy członkowie
zarządu łącznie, niektórzy członkowie zarządu lub nawet jeden
samodzielnie, a inni tylko łącznie, albo że konieczne jest wystę24
25
26
27
Tamże, s. 172.
Por. L. Peiper, jw., s. 228.
Por. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw„ s. 247.
Tak L. Peiper, jw., s. 237, podkreślając przy tym, iż byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami zastrzeżenie w umowie, iż nawet w przypadku ważnych powodów nie można odwołać członków zarządu.
54
Klasyfikacja postanowień..
powanie innych członków zarządu zawsze z określonym członkiem zarządu 28 . W braku takiego postanowienia znajduje zastosowanie art. 199 § 1 zd. 2 k.h., zgodnie z którym do składania
oświadczeń woli i podpisywania w imieniu spółki wymagane jest
współdziałanie dwóch członków zarządu wieloosobowego albo
jednego członka zarządu z prokurentem.
7. Umowa może wprowadzić ograniczenia działalności członków zarządu polegające np. na wyeliminowaniu niektórych czynności z kompetencji zarządu albo uzależnieniu ich od zgody rady
nadzorczej lub uchwały wspólników, albo od jednomyślnej uchwały
członków zarządu 29 . Brak takiego postanowienia oznacza zastosowanie jedynie takich ograniczeń, które są przewidziane w art. 200
k.h., a więc wynikające z przepisów k.h. i, o ile umowa nie stanowi
inaczej, z uchwał wspólników.
8. W przypadku powołania organów kontroli, art. 206 § 3 k.h. zezwala na wyłączenie umową spółki indywidualnej kontroli wspólników30. Brak takiego postanowienia w umowie powoduje, iż znajduje zastosowanie art. 205 k.h., przyznający wspólnikom prawo
indywidualnej kontroli.
9. Umowa spółki może postanowić, iż członkowie rady nadzorczej powoływani są np. przez określoną osobę fizyczną lub
prawną 31 . W braku takiego postanowienia, zgodnie z art. 208 § 1
k.h., członków rady nadzorczej powołuje zgromadzenie wspólników.
10. Umowa spółki może przewidywać, że miejscem odbywania zgromadzeń wspólników jest np. określona miejscowość położona poza siedzibą spółki albo szereg takich miejscowości z
równoczesnym prawem wyboru danej miejscowości w danym terminie przyznanym zarządowi 32 . W braku takiego postanowienia,
28
29
30
31
32
Por.
Por.
Por.
Por.
Por.
M. Allerhand, jw., s. 182.
T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, jw., s. 355.
M. Allerhand, jw., s. 188.
L. Peiper, jw., s. 246.
M. Allerhand, jw., s. 201.
55
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
zgodnie z art. 225 k.h., zgromadzenia wspólników odbywają się
w siedzibie spółki.
11. Umowa spółki może np. ustalić, że uchwała co do wszystkich lub pewnych kwestii zapada tylko wtedy, gdy za wnioskiem głosują wszyscy wspólnicy albo kwalifikowana większość
obliczona według kapitału zakładowego lub według liczby obecnych bądź łącznie według kapitału i osób33. W braku takiego
postanowienia obowiązują w tym zakresie reguły ustalone w art.
236 k.h., a więc, iż uchwały zapadają bezwzględną większością
oddanych głosów, chyba że z innych przepisów k.h. wynika, że w
określonych sprawach wymagana jest kwalifikowana większość
głosów lub nawet jednomyślność.
12. Umowa spółki może ustalić inaczej niż kalendarzowo rok
obrachunkowy spółki. W braku takiego postanowienia, zgodnie z
art. 245 k.h., przyjmuje się, że rokiem obrachunkowym jest rok
kalendarzowy.
13. Umowa może przewidywać przyczyny rozwiązania spółki,
np. na wypadek śmierci jednego ze wspólników, na wypadek zmniejszenia kapitału zakładowego, do czasu wyczerpania koncesji 34 .
W braku takiego postanowienia znajdują zastosowanie tylko pozostałe przyczyny rozwiązania spółki, określone w art. 262 pkt
2-4 k.h.
14. Umowa spółki może powołać likwidatorów spoza grona
członków zarządu 35 . W braku takiego postanowienia, zgodnie z
art. 266 § 1 k.h., likwidatorami stają się członkowie zarządu.
15. Zasady podziału majątku spółki na wypadek jej likwidacji
mogą być określone w umowie, np. w pewnym oznaczonym stosunku, innym niż proporcjonalny do udziałów, albo w ten sposób,
33
34
35
Tamże, s. 210.
Tamże, s. 237.
M. Allerhand, jw., s. 245, zwraca uwagę, iż likwidatorem nie może być osoba
prawna z tych samych przyczyn, dla których nie może być członkiem zarządu
spółki.
56
Klasyfikacja postanowień..
że niektórzy wspólnicy nie będą uczestniczyli w podziale lub nawet że wszyscy nie wezmą w nim udziału, a pozostały po likwidacji majątek będzie przeznaczony na określone cele, albo też że
będzie określona kolejność wypłat dla poszczególnych wspólników36. Brak takiego postanowienia w umowie powoduje, na podstawie art. 275 § 2 k.h., podział pozostałego majątku zlikwidowanej
spółki pomiędzy wspólników, proporcjonalnie do ich udziałów.
16. Umowa może na wypadek rozwiązania spółki określić przechowawcę jej ksiąg i dokumentów. W braku takiego postanowienia w umowie, zgodnie z art. 277 § 2 k.h., przechowawcę wyznaczają uchwałą wspólnicy, a w jej braku sąd rejestrowy.
VI. Postanowienia fakultatywne, których zamieszczenie w umowie uzależnione jest od uprzedniego wprowadzenia do umowy innych fakultatywnych postanowień
Warto zwrócić uwagę,iż niekiedy wprowadzenie do umowy
spółki określonego postanowienia fakultatywnego uzależnione
jest od uprzedniego zamieszczenia w umowie innego postanowienia fakultatywnego. Dobrego przykładu w tym względzie dostarcza wyżej omówiona, w rozdziale IV pkt 2, prawna regulacja
związana z dopłatami. Jak się okazało, wprowadzenie do umowy
spółki postanowienia o obowiązku dopłaty, obciążającego wspólników, powoduje zastosowanie art. 178 i 179 k.h. Ponieważ z kolei w art. 178 § 3 i 179 § 4 k.h. zezwala się na odmienną regulację
w stosunku do określonych w nich kwestii, oznacza to możliwość
wprowadzenia w tym zakresie odpowiednich postanowień do
umowy, odbiegających od unormowań kodeksowych. Postanowienia takie są więc uzależnione od uprzedniego wprowadzenia do
umowy postanowienia o obowiązku dopłat. W takich wypadkach
fakultatywne postanowienia umowy układają się dwustopniowo.
36
Tamże, s. 254.
57
REJENT Nr 7-8 - lipiec-sierpień 1994 r.
VII. P o s t a n o w i e n i a f a k u l t a t y w n e w p r o w a d z o n e do
umowy w sprawach, w których k.h. w ogóle nie wypowiada się
W sprawach nie uregulowanych przepisami k.h. wspólnicy
mogą, w oparciu o zasadę swobody kontaktowania, zgodnie ze
swoją wolą regulować odpowiednie kwestie. W braku takich postanowień kodeks handlowy nie przewiduje żadnych unormowań. Praktycznym przykładem postanowienia, które nie znajduje żadnego odzwierciedlenia w przepisach k.h., jest utworzenie
tą drogą funduszu socjalnego lub mieszkaniowego, co może mieć
niekiedy bardzo ważne znaczenie w małych spółkach z o.o. lub w
spółkach pracowniczych, powstałych w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych lub komunalnych. W obu tych przypadkach pokrywa się bowiem zwykle zakres podmiotowy wspólników i pracowników tych spółek.
VIII. Uwagi końcowe
Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, umowa spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością może zawierać postanowienia
różnego rodzaju. W związku z tym, opracowując taką umowę należy zawsze mieć na uwadze różne skutki prawne, jakie spowoduje pominięcie lub wprowadzenie do umowy takiej spółki postanowienia określonego rodzaju.
58