Ocenianie kształtujące

Centrum Edukacji Obywatelskiej
Ocenianie kształtujące - jak to robić?
Niniejszy artykuł to wprowadzenie do oceniania kształtującego. Następne będą przedstawiały jego
stosowanie w nauczaniu różnych przedmiotów.
Ocenianie kształtujące wydaje się dobrą alternatywą dla tradycyjnego modelu nauczania,
w którym nauczyciel jest tym, na którym spoczywa cała odpowiedzialność za przekazanie wiedzy
i wykształcenie umiejętności. Alternatywą na tyle atrakcyjną i skuteczną, że zyskuje coraz większe grono
zwolenników. Nauczyciele stosujący ocenianie kształtujące podkreślają wpływ tej metody nauczania na
osiągnięcia uczniów. Metody, bo zastosowane tu słowo „ocenianie” nie w pełni oddaje istotę rzeczy.
Nazwa została zaczerpnięta z języka angielskiego (formative assessment) i przetłumaczona jako
„ocenianie kształtujące”, ale nie tylko o ocenianie tu chodzi. Liczy się kształtowanie atmosfery
sprzyjającej uczeniu się, budowanie relacji nauczyciel - uczeń - rodzic opartej na zaufaniu i wspólnym
dążeniu do wiedzy, a nade wszystko dawanie informacji zwrotnej nieobarczonej oceną sumującą, czyli
stopniem. Celem informacji zwrotnej nie jest podsumowanie wiedzy i pracy ucznia, ale takie
ukierunkowanie go, aby mógł się rozwijać i doskonalić. Nie znaczy to, że rezygnujemy z wystawiania
ocen. Obydwie oceny są istotne, gdyż obie mają pożyteczne funkcje. Ważne, aby stosować je oddzielnie
i ustalić z uczniami jasne reguły dotyczące tego, co oceniamy sumująco, a co kształtująco.
Elementami oceniania kształtującego są (tak jak je propagujemy w Polsce):
• cele
• kryteria oceniania
• praca z rodzicami - ocenianie kształtujące a stymulujące
• pytania kluczowe i techniki zadawania pytań
• informacja zwrotna
• ocena koleżeńska
• samoocena.
Kluczem do sukcesu jest nie tyle konieczność stosowania wszystkich elementów, ale ich dobór,
sposób wprowadzania i odpowiednie motywowanie uczniów.
Przyjrzyjmy się zatem elementom oceniania kształtującego.
Cele
Zanim nauczyciel rozpocznie lekcję, powinien dokładnie przemyśleć, czego tak naprawdę
w czasie tej lekcji chce nauczyć i dlaczego wybrał właśnie to zagadnienie. Następnie powinien przekazać
uczniom te cele w języku dla nich zrozumiałym. Dobrze jest także zastanowić się, co uczeń już wie na
dany temat i jak to można wykorzystać.
Gdy rozpoczynaliśmy nasze działania związane z ocenianiem kształtującym, to każdy (w tym i ja)
uważał, że podawanie uczniom celów lekcji jest tak naturalne jak oddychanie. Zawsze podawałam
uczniom cele lekcji. Prawda, że nie zapisywaliśmy ich, nie kładłam też nacisku na ich szczególne
wyeksponowanie czy zapamiętanie, ale zawsze je podawałam. Czy uczniowie zwracali na to uwagę? Nie
kontrolowałam tego. Dopiero na kursie dowiedziałam się, że cele należy podawać w języku ucznia i że
najlepiej je zapisać lub w innej formie utrwalić. (...) Dzisiaj, po wielu miesiącach pracy, wiem, że aby były
skuteczne, muszą być bardzo dokładnie przemyślane. W chwili obecnej są one moim priorytetowym
elementem oceniania kształtującego. [Barbara Hardek, nauczycielka historii w Gimnazjum nr 5
w Zakopanem]
Kryteria oceniania
Na ogół stosujemy kryteria oceniania do sprawdzianów, prac domowych czy kartkówek.
W ocenianiu kształtującym kryteria sukcesu są podawane uczniom także do każdej lekcji. W żargonie
uczestników szkoleń zwane są „nacobezu”. Jest to skrót słów „na co będę zwracać uwagę" - inaczej
Centrum Edukacji Obywatelskiej
mówiąc - co z tej lekcji uczeń powinien zapamiętać, utrwalić, co będzie decydowało o tym, że cele lekcji
zostały osiągnięte.
Określanie „nacobezu” przynosi wiele korzyści nie tylko uczniowi, ale również nauczycielowi.
Jest formą zawieranego przez nas małego kontraktu z uczniami. W kontrakcie tym podajemy uczniom
dokładną informację o tym, co będzie podlegało ocenie. Dzięki temu mogą oni dobrze przygotować się do
sprawdzianu, bądź prawidłowo wykonać polecone im zadanie. Kontrakt zobowiązuje nauczyciela do
oceniania tylko i wyłącznie tego, co jest zgodne z wcześniejszymi ustaleniami. Ogromnym plusem
„nacobezu” jest to, że uczniowie mogą współdecydować o kryteriach wpływających na ocenę ich pracy.
Mają świadomość tego, że sami je ustalili, co mobilizuje ich do nauki i zwiększa ich zaangażowanie
w pracę nad zleconymi zadaniami. Dzięki „nacobezu” uczniowie czują się pewniej, gdyż wiedzą, że
nauczyciel nie zaskoczy ich czymś zupełnie nowym. To pozwala im podczas nauki lub odrabiania pracy
domowej zwrócić uwagę na te elementy, które będą podlegały ocenie. [Anna Kozieł, nauczycielka historii
w Szkole Podstawowej w Chechle]
Jest to element oceniania kształtującego, który przede wszystkim włącza uczniów
w odpowiedzialność za własne uczenie się. Pokazuje nauczycielowi i uczniowi, czy cel lekcji został
osiągnięty oraz pozwala opanować niezbędne zagadnienia, które chcemy osiągnąć wraz z uczniami na
lekcji. Jasne kryteria już na wstępie ukierunkują uczenie się: uczeń wie, co jest ważne, na co powinien
położyć większy nacisk lub, po prostu, zwrócić uwagę. Określenie tego, co będzie oceniane, ułatwia
i skraca pracę uczniowi i nauczycielowi. Uczeń czuje się bezpieczniej, gdyż wie, co nauczyciel będzie
oceniał w jego pracy. (...)
Na efekty nie musiałem długo czekać. W trakcie kolejnych lekcji, na których stosowałem jasne
kryteria oceniania, uczniowie chętniej odrabiali pracę domową, aktywniej uczestniczyli w zajęciach oraz,
co mnie najbardziej ucieszyło, bardzo dobrze napisali sprawdzian wiadomości. Rodzice bardziej aktywnie
włączyli się w proces uczenia się ich dzieci, poczuli się bardziej współodpowiedzialni za efekty
kształcenia. [Kazimierz Urynowicz, nauczyciel historii w Szkole Podstawowej w Jeleniewie]
Praca z rodzicami
Bardzo ważne w ocenianiu kształtującym jest pozyskanie rodziców do współpracy.
Wytłumaczenie im różnicy między ocenianiem kształtującym a sumującym oraz zaproszenie do
współpracy bardzo pomaga.
We współczesnej szkole coraz częściej nauczaniem są zainteresowani tylko nauczyciele
i uczniowie. Rodzice, zapracowani i zmęczeni, nie okazują zainteresowania dzieciom, nie rozmawiają
o nurtujących je problemach. Zainteresowanie nauką dziecka ograniczają do pójścia na wywiadówkę
(albo i nie) i poprawienia ocen niedostatecznych, nie wiedząc, skąd biorą się niepowodzenia dzieci.
Myślę, że wprowadzenie oceniania kształtującego jest sposobem na poprawę tej sytuacji, pod warunkiem,
że uda się nauczycielowi przekonać rodziców do współpracy oraz uczynić ich partnerami
współodpowiedzialnymi za postępy w nauce ich dzieci (...)
Mój dialog z rodzicami poprzez informację zwrotną był owocny, poza kilkoma wyjątkami rodzice
chętnie włączyli się do współpracy. Może dzięki temu stworzyła się w domu okazja do bliższego kontaktu
rodzica z dzieckiem, rozmowy o problemach nie tylko dydaktycznych. (...)
Myślę, że ocenianie kształtujące to nie tylko szansa na lepszą motywację do nauki, osiągnięcie przez
uczniów określonych standardów, ale także poprawę relacji nauczyciel- uczeń - rodzic. [Anna PelczakSkwarek, nauczycielka sztuki w Publicznym Gimnazjum w Starych Bogaczowicach]
Pytania kluczowe i techniki zadawania pytań
Bez dobrych pytań nie ma uczenia. Nauczyciele w czasie lekcji zadają ich mnóstwo, ale ile z tych
pytań pobudza do myślenia, uruchamia wyobraźnię i pokazuje szerszy kontekst zagadnienia, czyli ma
cechy pytania kluczowego? Zapewne niewiele, bo najczęściej zadajemy pytania zamknięte, sprawdzające
wiedzę. Pytanie kluczowe musi być przemyślane i służyć dochodzeniu do celów lekcji. Ważne także jest
to, jak pytamy. Czy odpowiednio długo czekamy na odpowiedź ucznia? Czy każdy ma szansę się
wypowiedzieć, czy raczej skupiamy się na tych zgłaszających się do odpowiedzi? Jak sobie radzimy
Centrum Edukacji Obywatelskiej
z błędnymi odpowiedziami uczniów? Ważna jest umiejętność formułowania pytań, ale bardzo istotna
jest też atmosfera, jaką tworzymy zadając te pytania. Powinna ona sprzyjać włączaniu wszystkich
uczniów do myślenia.
Wydaje mi się, że na języku polskim nie chodzi o to, by podać jedną „jedynie słuszną” odpowiedź,
a o sam sposób dochodzenia do odpowiedzi, dyskusje, znalezienie „drogowskazów”, którymi można
kierować się w życiu. Uważam, że metoda pytań kluczowych pomaga i uczniom, i nauczycielom osiągnąć
ten cel. (...) [Dorota Jabłońska, nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej w Juchnowcu
Górnym].
Informacja zwrotna
Jest sednem oceniania kształtującego, kluczem do sukcesu ucznia. Prawidłowa informacja
zwrotna, taka, która pomoże uczniowi doskonalić się, powinna zawierać cztery elementy:
• wskazywać dobre elementy w pracy ucznia
• pokazać to, co wymaga poprawy, nad czym uczeń musi jeszcze popracować . dawać wskazówki,
jak należy to poprawić
• dawać wskazówki, w jakim kierunku uczeń powinien pracować dalej.
Informacja zwrotna musi być ściśle powiązana z kryteriami sukcesu i tylko do nich się odnosić.
Oceniając ucznia, zawsze mu uświadamiam, jaki zasób wiedzy i umiejętności już posiadł, czego
jeszcze nie potrafi, co powinien zrobić, aby jeszcze lepiej wykonywał zadania, oraz w jaki sposób
powinien poprawić błędy. Pisanie komentarzy do prac uczniów zawierających informację zwrotną
zajmuje dużo czasu, ale dzięki nim praca z uczniami przynosi efekty. (...)
Rodzice są zadowoleni, gdyż wiedzą, jak mają pracować ze swoim dzieckiem w domu. Bardziej aktywnie
włączyli się w proces uczenia się dzieci, poczuli się bardziej współodpowiedzialni za efekty kształcenia,
dzięki czemu więcej czasu poświęcają swoim pociechom, są bardziej zainteresowani wynikami osiąganymi
przez własne dziecko. Uczniowie z problemami edukacyjnymi oraz ich rodzice otrzymują dokładną
wskazówkę, jak mają poprawić błędy. (...). [Teresa Kowalczyk, nauczycielka kształcenia zintegrowanego
w Szkole Podstawowej w Kościelcu]
Ocena koleżeńska i samoocena
Trzeba mieć świadomość, że bez celów, kryteriów oceniania i informacji zwrotnej poprawna
ocena koleżeńska czy samoocena nie jest możliwa.
Ocena koleżeńska polega na wspólnym sformułowaniu kryteriów oceniania i wzajemnym
dawaniu sobie informacji zwrotnej przez uczniów. Takie działanie ma wiele zalet: uczeń recenzując pracę
kolegi uczy się od niego, a jednocześnie świetnie go rozumie, bo przed chwilą wykonywał to samo
zadanie.
Samoocena to element oceniania kształtującego, który chyba najbardziej uświadamia uczniom ich
odpowiedzialność za uczenie się. Jeśli nauczymy ucznia oceniać, ile się nauczył i co jeszcze musi zrobić,
aby osiągnąć wyznaczony cel, to nie tylko pomożemy mu się uczyć, ale przede wszystkim uczynimy
z niego aktywnego uczestnika procesu uczenia.
Dodatkową korzyścią wynikającą z oceny koleżeńskiej była możliwość natychmiastowego
przystąpienia do poprawy pracy. Oceniając pracę kolegów (koleżanek), uczeń miał okazję zwrócić uwagę
na te elementy, które w swojej pracy pominął. Uczniowie nie tylko udzielali sobie nawzajem informacji
zwrotnej, ale również dyskutowali na ten temat i udzielali wskazówek. (...)
Aby móc stosować ocenę koleżeńską i samoocenę, uczniowie muszą wiedzieć, co podlega ocenie.
Ustalenie schematu oceniania pomaga uczniom sprawdzić pracę kolegi, koleżanki lub swoją własną.
Pomimo ustalonego „nacobezu” początkowo moi uczniowie mieli trudności z dokonaniem oceny.
Poradziłam sobie z tym, oceniając najpierw wspólnie z uczniami taką samą pracę, tylko z ubiegłego roku.
Początkowo uczniowie pisali bardzo ogólne i nieudolne komunikaty, później stawały się one bardziej
szczegółowe i konkretne. Wprowadzając ocenę koleżeńską, obawiałam się, że będą oszukiwać. Jednak nie
robili tego, myślę że nie widzieli powodu, by tak robić. [Anna Konefał, nauczycielka matematyki w Szkole
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Podstawowej w Kamieniu Rusinie]
Ze wszystkich elementów oceniania kształtującego właśnie samoocena (nawet na etapie ćwiczeń)
w największym stopniu uświadamia uczniom ich odpowiedzialność za własne uczenie się. (...)
Niektórym uświadomiła braki, innym zupełną niewiedzę, a kilku osobom, że chciałyby się
dowiedzieć jeszcze więcej. (...)
Wszystkim razem uświadomiła, że jakiekolwiek zmiany zależą tylko i wyłącznie od nich i od tego,
czy będą chcieć... Bo chcieć, to móc. [Aleksandra Cupok, nauczycielka informatyki w Szkole
Podstawowej nr 2 w Świętochłowicach]
Tak w wielkim skrócie wygląda ocenianie kształtujące. Kolejne artykuły cyklu będą poświęcone
zastosowaniu oceniania kształtującego na poszczególnych przedmiotach z uwzględnieniem ich specyfiki.
Mirosława Motyka,
trenerka Centrum Edukacji Obywatelskiej