artyku ł y wpływ soborowej konstytucji gaudium et spes na

A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
R O C Z N I K I T E O L O G I C Z N E
Tom LXIII, zeszyt 6
–
2016
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2016.63.6-1
KS. RYSZARD KAMIŃSKI
WPŁYW SOBOROWEJ KONSTYTUCJI GAUDIUM ET SPES
NA ROZWÓJ TEOLOGII PASTORALNEJ I DUSZPASTERSTWO
INFLUENCE OF THE SECOND VATICAN COUNCIL’S APOSTOLIC
CONSTITUTION GAUDIUM ET SPES ON PROGRESS OF THE PASTORAL
THEOLOGY AND MINISTRY
A b s t r a c t: The Apostolic constitution Gaudium et Spes is a groundbreaking moment. The novelty of this document lies in its inductive and pastoral approach to the relationship of the Church and
the world. The pastoral nature of the Apostolic constitution Gaudium et Spes is based on the fact
that not only God, but man as well as the world, are in the horizon of its preoccupation. Pastoral
nature of the constitution is also seen in the way in which it is written as well as in the inductive
presentation of its contents. The image of pastoral ministry which comes up from the constitution
Gaudium et Spes is personalistic and universal. In this concept the pastoral ministry is the task of
the entire Church and is realized for people and through people. The teaching of the constitution
Gaudium et Spes has fundamental meaning for the relationship of the Church and the world.
The Church’s ministry of salvation and its ministry toward the world are not excluded since the
Church, while taking care for the salvation of the faithful, has to look to sanctification of the world.
Key words: the Church; the Second Vatican Council, Gaudium et Spes; modern world; man;
ministry of salvation; pastoral theology; pastoral ministry; induction; the signs of the times;
dialogue
Sobór Watykański II naznaczył przed pięćdziesięciu laty drogę Kościoła katolickiego w naszych czasach. Stało się to za sprawą dokumentów soborowych,
a wśród nich soborowej Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”. Droga ta prowadzi od Chrystusa przez Kościół do
człowieka. Kościół posoborowy realizuje tę drogę jako zbawczą misję w świecie
współczesnym i jako program odnowy Kościoła i jego działalności.
Ks. prof. dr ha b. Ryszard Kamiński – emerytowany profesor zwyczajny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; e-mail: [email protected]
Rev. prof. dr hab. Ryszard Kamiński – emeritus Professor at the John Paul II Catholic University
of Lublin; e-mail: [email protected]
6
Ks. Ryszard Kamiński
Konstytucja Gaudium et spes, która w okresie dyskusji nad nią, nosiła nazwę
Schemat XIII, jeszcze w okresie przygotowawczym Soboru nie była przewidywana. Ponieważ wiele zagadnień omawianych w konstytucji było podnoszonych
w wypowiedziach nadsyłanych w okresie przygotowawczym Soboru, stąd w dokumentach roboczych wyłoniono specjalny dział zagadnień pt. De auctoritate Ecclesiae. Propozycje te podzielono na 5 grup tematycznych: działalność charytatywna,
działalność społeczna, działalność polityczna, działalność na rzecz ludów nierozwiniętych i uciskanych oraz działalność pokojowa Kościoła.
Wszystkie te głosy i wskazania znalazły wyraz w apelu Soboru „ad universos
homines” z 20 października 1962 r. W apelu tym ojcowie soborowi przypomnieli,
że Bóg umiłował wszystkich ludzi i ten fakt określa stosunek Kościoła do świata,
w szczególności do ludzi biednych, opuszczonych i cierpiących.
Do przygotowania osobnego schematu na temat stosunku Kościoła do świata przystąpiono w 1963 r. Projekt dokumentu nosił tytuł De praesentia Ecclesiae
in mondo hodierno. Aby poszerzyć i pogłębić spojrzenie na poszczególne zagadnienia projektu dokumentu, zwrócono się ponownie do biskupów różnych krajów
z prośbą o wyrażenie opinii o projekcie dokumentu lub przedstawieniu własnych
propozycji. Zaproszono do współpracy szerokie gremium ekspertów. Debata nad
tekstem schematu trwała przez rok 1964 i 1965, aż ostateczną sankcję otrzymała
7 grudnia 1965 r. jako Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”1.
Dla Kościoła okresu posoborowego konstytucja Gaudium et spes, podobnie jak
cały Sobór, jest ważnym wydarzeniem i obowiązującą doktryną inspirującą działalność Kościoła w dzisiejszym świecie. Pięćdziesiąta rocznica ogłoszenia konstytucji
soborowej Gaudium et spes stanowi dobrą okazję do refleksji nad wspomnianymi
powyżej dwoma aspektami.
I. KONSTYTUCJA SOBOROWA GAUDIUM ET SPES
WYDARZENIEM PASTORALNYM
Soborowa konstytucja duszpasterska Gaudium et spes jest w dziejach Kościoła
katolickiego wydarzeniem przełomowym. Zainicjowała ona zmiany w patrzeniu
na wiele fundamentalnych spraw dla Kościoła i jego działalności. Jest to dokument
wyjątkowy i oryginalny w stosunku do dokumentów wcześniejszych soborów.
Oryginalność konstytucji Gaudium et spes wyraża się nie tylko w propozycjach
odnowy myślenia i działania Kościoła, ale także w pastoralnym charakterze tego
1
J. Majka, Wprowadzenie do „Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym”,
w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań: Pallottinum 1968, s. 528-529.
WPŁYW GAUDIUM ET SPES NA ROZWÓJ TEOLOGII
7
dokumentu oraz indukcyjnym podejściu do rozwiązywania problemów. O oryginalności świadczy również język, w jakim zostały zredagowane uchwały konstytucji. Jest to język pastoralny, zrozumiały i bliski współczesnym ludziom.
Warte podkreślenia jest także to, że konstytucja duszpasterska Gaudium et spes
wyprowadziła nauczanie Kościoła katolickiego z getta religijnego i nadała mu walory bliskie współczesnym czasom. Jest to nauczanie otwierające się na problemy
pastoralne i społeczne dzisiejszego świata i wszystkich ludzi. Wspomniana konstytucja otworzyła też perspektywę awansu społecznego Kościoła.
Wydaje się, że ze względu na wyżej wymienione wartości pastoralne, społeczne i humanitarne uzasadnione jest stwierdzenie, iż konstytucja duszpasterska Gaudium et spes jest przełomowym wydarzeniem, na fundamencie którego powstawały
inne dokumenty i inicjatywy pastoralne w okresie posoborowym. Wywarła ona
duży wpływ na koncepcję i rozwój duszpasterstwa i teologii pastoralnej w okresie
posoborowym2.
II. PASTORALNY CHARAKTER KONSTYTUCJI DUSZPASTERSKIEJ
GAUDIUM ET SPES
Duszpasterstwo i teologia pastoralna osiągnęły ważny etap rozwoju po Soborze Watykańskim II. Stało się tak dlatego, że dokumenty soborowe, w tym przede
wszystkim konstytucja duszpasterska Gaudium et spes i konstytucja dogmatyczna Lumen gentium dały solidne podstawy normatywne i doktrynalne pod rozwój
praktycznej działalności Kościoła i teologii pastoralnej. Dokumenty soborowe otworzyły przed duszpasterstwem i teologią pastoralną nowe perspektywy i zadania,
wytyczyły nowe podejście, styl i metodę ich realizowania. Treść konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes była natchnieniem dla inicjatyw i programów duszpasterskich3.
Pastoralny charakter soborowej konstytucji Gaudium et spes przejawia się także w humanizmie, który wyraża się w tym, że nie tylko Bóg, ale także człowiek
i świat są głównymi tematami zainteresowania Kościoła. Kolejnym przejawem pastoralnego charakteru analizowanej konstytucji jest ukazanie metody dialogu jako
głównej metody oddziaływania duszpasterskiego.
Także sposób zredagowania konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes wskazuje na pastoralny charakter tego dokumentu. Konstytucja zredagowana jest jasR. Kamiński, Sobór Watykański II – wydarzeniem i doktryną Kościoła, „Sacerdotalis institutio”, 2(1998), nr 1, s. 61-62.
3
R. Kamiński, Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Kraków: Wydawnictwo „M” 2001,
s. 9-10.
2
8
Ks. Ryszard Kamiński
nym językiem i zrozumiałym dla każdego. W układzie materiału tegoż soborowego
dokumentu posłużono się metodą voir – juger – agir (widzieć, ocenić, działać),
zalecaną przez papieża Jana XXIII w encyklice Mater et Magistra4.
O pastoralnym charakterze konstytucji Gaudium et spes świadczy także podejście indukcyjne. Dlatego w konstytucji dopiero po przedstawieniu aktualnych
warunków życia ludzi mowa jest o powołaniu człowieka i aktywności ludzkiej
w świecie. Z zestawienia sytuacji człowieka i świata z Objawieniem Bożym konstytucja Gaudium et spes wyprowadza zadania i cele, które wskazują na potrzebę
służby, jakiej świat i cała ludzkość od Kościoła oczekują. O zadaniach, które nabierają szczególnej wagi, mowa jest w drugiej części omawianej konstytucji5.
Koncepcja duszpasterstwa, jaka wyłania się z konstytucji Gaudium et spes, jest
personalistyczna i uniwersalistyczna. Oznacza to, że duszpasterstwo realizuje się
w ludziach i przez ludzi i jest zadaniem całego Kościoła; hierarchii i ludzi świeckich. Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes przekazała treść misji, którą
Kościół ma do przekazania współczesnemu światu6.
III. NAUCZANIE KONSTYTUCJI GAUDIUM ET SPES
WYTYCZANIEM DROGI ROZWOJU DUSZPASTERSTWA
I TEOLOGII PASTORALNEJ
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes jest fundamentalnym dokumentem dla rozwoju duszpasterstwa i teologii pastoralnej. Na podstawie Objawienia
Bożego i zasad soborowych wyraża ona postawę Kościoła wobec świata i ludzi
współczesnych. Ukazaniu tej postawy służy refleksja zawarta w konstytucji nad
obecnością Kościoła w świecie, która realizuje się przez bezpośrednią styczność
i wzajemne oddziaływanie na płaszczyźnie wartości świeckich7.
Podstawą rozumienia duszpasterstwa i teologii pastoralnej w okresie posoborowym stała się odczytana na Soborze Watykańskim II tajemnica Kościoła. W okresie tym w powszechnym rozumieniu pozostaje soborowe rozumienie Kościoła
przedstawione w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium. Jest to rozumienie natury Kościoła za pomocą obrazów i metafor, które pozwalają integralnie wyrazić
tajemnicę Kościoła. Preferuje się komplementarne ujęcie czterech wizji Kościoła:
J. Majka, Wprowadzenie do „Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym”, s. 531-532.
5
B. Kominek, Znaczenie konstytucji „Gaudium et spes” dla duszpasterstwa, „Znak”, 18(1966),
nr 149(11), s. 1312-1313.
6
K. Wojtyła, Znaczenie Konstytucji pastoralnej dla teologów, „Collectanea Theologica”,
38(1968), f. 1, s. 16.
7
J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła w świecie współczesnym, w: H. Bogacki,
S. Moysa (red.), Kościół w świetle Soboru, Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha 1968, s. 513-514.
4
WPŁYW GAUDIUM ET SPES NA ROZWÓJ TEOLOGII
9
jako Mistycznego Ciała Chrystusa, nowego Ludu Bożego, sakramentu zbawienia
i komunii8. Soborowe spojrzenie na Kościół i na miejsce Ludu Bożego w świecie
współczesnym przedstawione w konstytucji soborowej Lumen gentium wywarło
ogromny wpływ na kształtowanie świadomości ludzi. Na tym rozumieniu Kościoła konstytucja duszpasterska Gaudium et spes oparła swoje przesłanie9. Otwierało
ono nowe perspektywy rozwojowe dla teologii pastoralnej i działalności Kościoła
w świecie współczesnym10.
Szczególne znaczenie pastoralne ma rozumienie Kościoła jako Ludu Bożego11.
Kościół jako Lud Boży realizuje dialog i współpracę ze światem zewnętrznym.
Część Ludu Bożego, zwana laikatem, żyje i uświęca się w świecie. Dokonuje tego
przez życie w małżeństwie i rodzinie chrześcijańskiej (KDK 48), pracę zawodową
(KDK 43), uczestnictwo w życiu społeczno-gospodarczym (KDK 72), współpracę
w życiu publicznym (KDK 75). Według konstytucji duszpasterskiej Gaudium et
spes wszystkie te aktywności ludzi w świecie mają być wkładem w budowanie
lepszego dla rozwoju ludzkości świata zewnętrznego (KDK 93)12.
Przez pryzmat tego dynamicznego rozumienia Kościoła, który sięga wszędzie tam, gdzie są ludzie dobrej woli, w okresie posoborowym patrzy się na każdą wspólnotę Ludu Bożego: parafię, diecezję, małą grupę, Kościół domowy itd.
W każdej z wymienionych grup rzeczywistość Ludu Bożego sięga poza wspólnotę tych, którzy w niedziele i święto chodzą do kościoła. Osoby niepraktykujące
i obojętne też są członkami Kościoła i wspólnot eklezjalnych. Przez posługiwanie
duszpasterskie powinien być wzmacniany stopień ich przynależności eklezjalnej.
Znaczenie fundamentalne i bogate w konsekwencje pastoralne ma nauczanie
konstytucji soborowej Gaudium et spes na temat relacji Kościół–świat13. Te relacje
8
Dokumenty ostatniego Soboru nauczają, że Kościół stanowi misterium i communio, Lud
Boży, Mistyczne Ciało Chrystusa i sakrament zbawienia, Oblubienicę Chrystusa i winnicę, owczarnie i trzodę, zalążek Królestwa Bożego i budowlę Bożą, nowe Jeruzalem i nowy zalążek dwunastu
pokoleń. A. Czaja, Kościół, w: R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski (red.), Leksykon teologii
pastoralnej, Lublin: TN KUL 2006, s. 400-401.
9
Potwierdzeniem tego jest wielokrotne powoływanie się na teksty konstytucji dogmatycznej
Lumen gentium, np. KDK 21; 22; 32; 42; 43; 44; 45; 48; 62; 76.
10
E. Florkowski, Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Kościele, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, s. 93.
11
Zob. J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 496.
12
Tamże.
13
Jest to złożone zagadnienie między innymi z tego powodu, że pojęcie „świat” jest wieloznaczne. Termin „świat” w konstytucji duszpasterskiej Gudium et spes występuje w kilku znaczeniach.
W znaczeniu najszerszym termin ten oznacza całą rodzinę ludzką wraz ze wszechświatem rzeczy;
w węższym znaczeniu – zbiorowość ludzi pozostających na zewnątrz Kościoła, będąca podmiotem
dialogu i współpracy z Kościołem (zob. KDK 2, 3, 10, 21, 40). Trzecim znaczeniem jest świat w sensie przedmiotowym, jako „budowanie świata”, aby stawał się on coraz lepszym (zob. KDK 21, 34).
Zob. J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 493-495.
10
Ks. Ryszard Kamiński
wyznaczone są przez zbawczą misję Kościoła i treść nauki ewangelicznej z jednej
strony oraz aktualny obraz świata z drugiej. Nowością zaś analizowanej konstytucji
duszpasterskiej jest to, że po raz pierwszy w dziejach Kościoła dokument soborowy zajmuje się obecnością i współpracą Kościoła i świata w dziedzinie doczesnej.
Wcześniej przedmiotem dokumentów była tylko realizacja zadań religijnych14.
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes nie tylko traktuje o stosunku Kościoła do świata współczesnego, ale deklaruje chęć dostosowania Kościoła do świata współczesnego. Świat przechodzi szybkie i gwałtowne przemiany, a te według
omawianej konstytucji duszpasterskiej domagają się odpowiedzi Kościoła. Tą
odpowiedzią jest krytyczna refleksja nad stosunkiem Kościoła do współczesnego
świata i wypracowanie zasad, jak przystosować Kościół do nowej sytuacji świata.
Konstytucja Gaudium et spes proponuje, aby realizować dialog ze światem oraz
za przykładem Chrystusa dawać świadectwo prawdzie, pomagać i służyć ludzkiej
społeczności15.
Według konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes między Kościołem i światem istnieje ścisła łączność, a misja Kościoła i świata wzajemnie się przeplatają.
Realizowana przez Kościół posługa zbawienia i posługa wobec świata nie wykluczają się, a Kościół troszcząc się o zbawienie wiernych ma dbać o uświęcenie świata. Ten zwrot ku światu nie byłby jednak możliwy bez odważnego spojrzenia na
tajemnicę i istotę Kościoła w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium16. W takim
kontekście Kościół i świat, podobnie jak doczesność i wartości nadprzyrodzone,
powinny być ujmowane komplementarnie, a nie przeciwstawnie.
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes wskazuje na silny związek Kościoła ze światem, z czego wynika, że Kościół powinien uważnie wsłuchiwać się
14
Postawę Kościoła do świata trafnie charakteryzuje J. Sieg. W XIX wieku „Kościół wobec
zlaicyzowanego świata przyjął postawę obronną: bronił praw nabytych w chrześcijańskiej przeszłości
[…] W tej sytuacji duszpasterstwo odwróciło się od świata i zwróciło się do tych, którzy pozostali
wierni Kościołowi. Za wszelką cenę usiłowano ich izolować od wpływów złego świata, głoszono
ucieczkę od świata i pogardę dla jego wartości. Dla jak największego zmniejszenia styczności wiernych z ‘zepsutym’ światem tworzono w parafii różne instytucje katolickie, jak ochronki i szkoły,
stowarzyszenia kulturalno-oświatowe i związki zawodowe katolickie, szpitale i domy starców. […]
Obok tej postawy obronnej wobec świata […] w pewnych ośrodkach kościelnych, może zbyt nielicznych, zaczęła kształtować się nowa apostolska i misjonarska postawa wobec nowego świata. Dała
ona początek katolickiej myśli społecznej, którą dalej rozwijał w odniesieniu do wielu problemów
współczesnego świata papież Leon XIII (1878-1903). Tak wiec już pod koniec XIX wieku zaczęła
kształtować się nowa postawa wobec świata, która na Soborze Watykańskim II znalazła refleksyjne
uzasadnienie” (J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 490; zob. S. Bielecki, Teologia
znaków czasu, Kielce: Wydawnictwo „Jedność” 2006, s. 154-155).
15
KDK 43, 2; zob. J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 491.
16
Zob. W. Piwowarski (red.), Słownik katolickiej nauki społecznej, Warszawa: Palabra 1993,
s. 16; F. Cegiełka, Chrześcijanin w świecie, w: Powołanie człowieka. Odpowiedzialni za świat, Poznań–Warszawa: Pallottinum 1982, s. 144; M. Fiałkowski, Stosunek Kościoła do świata, w: R. Kamiński (red.), Teologia pastoralna, t. I, Lublin: Atla 2 2000, s. 249-250.
WPŁYW GAUDIUM ET SPES NA ROZWÓJ TEOLOGII
11
w świat, aby móc lepiej mu służyć. Taka postawa służy traktowaniu świata jako
terenu duszpasterskiej pracy Kościoła, w którym dokonuje się zespolenie ludzi
z Bogiem i dzięki łasce Bożej także zespolenie ludzi ze sobą17.
Uwzględniając krytyczną refleksję nad stosunkiem Kościoła do świata w minionych wiekach, konstytucja duszpasterska Gaudium et spes podejmuje refleksję
nad nowym modelem przystosowania Kościoła do nowej sytuacji w świecie. Opierając się na soborowych zasadach doktrynalnych analizowana konstytucja wyraża
postawę Kościoła wobec świata i ludzi współczesnych, ukazuje też jak rozumieć
obecność i działalność Kościoła we współczesnym świecie (KDK 2)18.
Omawiany dokument soborowy ukazuje Kościół w styczności ze światem
i wzajemnym oddziaływaniu na siebie (KDK 44). Styczność i oddziaływanie Kościoła i świata dokonuje się przede wszystkim na płaszczyźnie wartości świeckich,
ale także służy światu, gdy realizuje własną misję religijną. Misja ta jest misją
ludzką podnoszącą godność osoby ludzkiej, umacniającą więź społeczną i nadającą
głębszy sens działalności doczesnej (KDK 11, 40)19.
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes ukazuje także możliwości wejścia
Kościoła jako wspólnoty Ludu Bożego w styczność bezpośrednią ze światem zewnętrznym, który pozostaje obcy wobec Kościoła. W takiej sytuacji trzeba zainteresować świat nawiązaniem styczności z Kościołem. Kościół może to czynić przez
pokazanie tych swoich wartości, które mogą spełnić pozytywną rolę w rozwiązywaniu ludzkich i społecznych problemów, które dla świata są ważne. Przez wejście
w styczność ze światem Kościół może uzyskać szansę realizowania wobec świata
funkcji prorockiej dla rozpoznania „znaków czasu” jako znaków woli Bożej. Realizacja funkcji prorockiej wobec świata stwarza też Kościołowi szansę zainteresowania świata proponowanym przez Kościół dialogiem i współpracą20.
Przynależność ludzi do Kościoła dla osiągnięcia celu religijnego i transcendentnego nie powoduje wyłączenia ich ze społeczności ziemskich. Ludzie ci są jednocześnie członkami ziemskich społeczności, świadcząc pomoc w osiąganiu celów
doczesnych. Kościół przez swoich wiernych, będących równocześnie uczestnikami
społeczności ziemskich, jest obecny od wewnątrz w świecie, oddziałując na społeczeństwo na sposób zaczynu. Tę działalność wobec świata Kościół pełni poprzez
katolików świeckich zrzeszonych w różnych grupach, wspólnotach i stowarzyszeniach, przyczyniając się do tego, żeby świat był bardziej ludzki (KDK 40).
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes mówiąc o udziale Kościoła w rozwoju świata, daje także świadectwo o potrzebie lepszego poznania się Kościoła
i świata na drodze dialogu. Do tego poznania się Kościół uczynił milowy krok
19
20
17
18
B. Kominek, Kościół po Soborze, Paris: Editions du dialogue 1968, s. 75.
KDK 2; zob. J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 489.
Tamże, s. 493.
J. Sieg, Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła, s. 514-515.
12
Ks. Ryszard Kamiński
w analizowanej konstytucji soborowej. W dokumencie tym Kościół występuje
jako podmiot dialogu ze światem, dającym świadectwo postawy dialogu i współpracy ze społecznością ludzką. Konstytucja mocno podkreśla, że podstawą dialogu
jest idea braterstwa ludzi, a podstawą tej prawdy jest ojcostwo Boga wobec ludzi
i uczestnictwo Chrystusa w naszym człowieczeństwie (KDK 92)21.
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes podkreśla, że z dialogu nie wyklucza nikogo – także tych, którzy prześladują Kościół w różny sposób. Uważa
bowiem, że Kościół „wiele skorzystał i może skorzystać z opozycji tych, którzy
mu się sprzeciwiają lub go prześladują” (KDK 44). Kościół zdecydowanie odrzuca
ateizm, ale jednocześnie wzywa ludzi wierzących i niewierzących do roztropnego
dialogu w budowaniu bardziej ludzkiego świata (KDK 21)22.
Szczególna rola w prowadzeniu dialogu ze światem i współpracy w jego rozwoju należy do osób świeckich. Ta współpraca powinna być podejmowana na
własną odpowiedzialność, kierując się wymogami Ewangelii. Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes wzywa wszystkich ludzi Kościoła do permanentnych
studiów przygotowujących ludzi Kościoła do dialogu (KDK 43), aby w ten sposób
podnosić kwalifikacje zawodowe, co ułatwi współpracę z innymi ludźmi na rzecz
rozwoju świata. Dokument ten zachęca także różne stowarzyszenia międzynarodowe do kształtowania uniwersalizmu w sposobie myślenia, bo taka formacja warunkuje owocny dialog i skuteczne współdziałanie (KDK 90)23.
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes zaakceptowała zasadę autonomizacji świata. Uznała, że w zaangażowaniu Kościoła na rzecz rozwoju świata należy przestrzegać słusznej autonomii rzeczy ziemskich. Wspomniana konstytucja
wyraża to w sposób następujący: „Jeśli przez autonomię w sprawach ziemskich
rozumiemy to, że rzeczy stworzone i społeczności ludzkie, cieszą się własnymi
prawami i wartościami […] to tak rozumianej autonomii należy się domagać; nie
tylko domagają się jej ludzie naszych czasów, ale odpowiada ona woli Stwórcy”
(KDK 36). Zadaniem Kościoła jest poznawanie tych praw i wartości ze świadomością, że wszystkie rzeczy zostały stworzone przez Boga i mają własny porządek,
który należy uszanować. Szanując autonomię rzeczywistości ziemskiej, konstytucja duszpasterska Gaudium et spes przestrzega przed odrzucaniem Boga dla wywyższenia praw człowieka, bo żadna sprawa doczesna nie może ludziom przysłaniać Boga24. Dlatego konstytucja zaleca Kościołowi zachowanie wobec wszelkiej
Zob. J. Wal, Duch dialogu, Kraków: Wydawnictwo „Czuwajmy” 2013, s. 362; M. Fiałkowski, Stosunek Kościoła do świata, s. 259.
22
Z. Nosowski, Polski (po)soborowy rachunek sumienia, w: K. Półtorak (red.), Recepcja Soboru. Niektóre wyzwania wobec życia i działania Kościoła 40 lat po Soborze Watykańskim II, Szczecin: Atla 2 2007, s. 51-52; J. Wal, Duch dialogu, s. 362.
23
J. Wal, Duch dialogu, s. 362.
24
Por. KDK 20; M. Fiałkowski, Stosunek Kościoła do świata, s. 259; J. Sieg, Refleksja Soboru
nad obecnością Kościoła, s. 505.
21
WPŁYW GAUDIUM ET SPES NA ROZWÓJ TEOLOGII
13
działalności życzliwy stosunek i okazywanie gotowości niesienia pomocy. W tym
celu konstytucja przypomina chrześcijanom, „aby przykładali się do wiernego wypełnienia swoich obowiązków ziemskich, kierując się w tym duchem Ewangelii.
[…]. Błądzą ci, którzy sądzą, że mogą tak się pogrążyć w interesach ziemskich,
jakby one były całkiem obce życiu religijnemu”. Konstytucja Gaudium et spes zdecydowanie stwierdza, że „chrześcijanin zaniedbujący swoje obowiązki doczesne,
zaniedbuje swoje obowiązki wobec bliźniego […] i samego Boga i naraża na niebezpieczeństwo swoje zbawienie wieczne” (KDK 43).
Zasada autonomizacji odnosi się do różnych dziedzin życiowych: kultury, nauki,
działalności gospodarczej, społecznej, politycznej itd. Autonomia ta polega na tym,
że wszystkie dziedziny działalności człowieka, w których poznaje on świat i usiłuje
nad nim zapanować, kierują się własnymi prawami. Człowiek jednak nie może stracić z pola widzenia w wymienionych wyżej dziedzinach perspektywy ich ostatecznego odniesienia do Boga i poszanowania norm moralnych, bo „sprawy świeckie
i sprawy wiary wywodzą swój początek od tego samego Boga” (KDK 36)25.
Soborowe dynamiczne ujęcie istoty Kościoła oraz nauczanie konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes o autonomii dziedzin świeckich pozwoliło w sposób
nowy spojrzeć na laikat i jego działalność. Miało to ogromny wpływ na traktowanie
laikatu jako wyspecjalizowanego podmiotu do utrzymywania w imieniu własnym,
jako chrześcijanie kierujący się głosem sumienia lub w imieniu Kościoła, dialogu
i współpracy ze światem. W świetle tego nauczania laikat ukazuje się jako podmiot
relacji pastoralnych ze światem. Jest to podmiot samodzielny, rozwiązujący konkretne problemy dialogu i współpracy ze światem na własną odpowiedzialność26.
Ludzie świeccy należą równocześnie do Ludu Bożego i społeczności cywilnej.
Obdarzeni wieloma charyzmatami uobecniają oni Chrystusa i Kościół w świecie
w różnych dziedzinach życia. Przenikają z Chrystusowym orędziem wszędzie tam,
gdzie duchowni nie mają możliwości działania. Uobecniają Kościół i umożliwiają
mu działanie w dziedzinie spraw doczesnych. Ożywiają też sprawy doczesne od
wewnątrz i kierują nimi po myśli Bożej27.
Problem „znaków czasu” był nieobecny w dokumentach poprzednich soborów.
Po raz pierwszy zajął się nim Sobór Watykański II. Konstytucja Gaudium et spes
wskazuje, że „znaki czasów” są tematem z zakresu dialogu ze światem. Świat przemawia przez „znaki czasów”, które są inspiracją do nowych rozwiązań odwiecznych problemów w duchu Ewangelii. Dążenie zaś do rozpoznania „znaków czasu”
M. Fiałkowski, Stosunek Kościoła do świata, s. 270-271.
Por. KDK 43. Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes domaga się także, aby jasno rozróżniano to, co czynią wierni, czy to poszczególni, czy też stowarzyszeni we własnym imieniu jako
obywatele kierujący się głosem sumienia chrześcijańskiego, od tego co czynią wraz ze swymi pasterzami w imieniu Kościoła (por. KDK 76).
27
Por. KDK 21,43; M. Fiałkowski, Stosunek Kościoła do świata, s. 258-259.
25
26
14
Ks. Ryszard Kamiński
w świecie doby obecnej ma charakter pastoralny. Także cel podejmowanych przez
Kościół wysiłków, aby badać i wyjaśniać „znaki czasu”, jest pastoralny.
Według konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes Kościół ma obowiązek
badać znaki czasów i wyjaśniać je w świetle Ewangelii, aby mógł w sposób dostosowany do mentalności każdego pokolenia odpowiadać ludziom na ich odwieczne
pytania dotyczące sensu życia (KDK 4). Chodzi więc o odkrycie znaczenia wydarzeń doby obecnej dla dobra świata i ludzi. Kościół stara się w wydarzeniach,
potrzebach i pragnieniach świata rozpoznać, jakie w nich mieszczą się prawdziwe
znaki obecności lub zamysłów Bożych (KDK 11). Krótko mówiąc, rozpoznawanie
znaków czasu służy poznawaniu i rozumieniu dzisiejszego świata28.
***
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes jest refleksją nad obecnością
i współpracą Kościoła ze światem współczesnym. Konstytucja nie podaje rozwiązań poszczególnych problemów, ale ukazuje sposoby podejścia w ich rozwiązywaniu. W konstytucji nie idzie o praktyczne rozwiązanie aktualnych problemów
w okresie soborowym, ale o ukazanie, co należy brać pod uwagę przy rozwiązywaniu analogicznych problemów i sytuacji w każdym czasie.
Wprawdzie konstytucja soborowa Gaudium et spes nie przekazuje strategii
duszpasterskiej, programu i recept pastoralnych, stosowanych w duszpasterstwie,
to jednak zawiera ona refleksję stanowiącą solidną podstawę do pracy nad modelem
i programem pastoralnym, dostosowanym do wyzwań czasu. Wiele norm i wskazań konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes zostało pogłębionych w okresie
posoborowym w dokumentach papieży i Stolicy Apostolskiej.
Należy też zaznaczyć, że konstytucja Gaudium et spes dzięki bogatej inspiracji
normatywnej ma wielki udział w odnowie duszpasterstwa Kościoła posoborowego.
Dotyczy to wielu dziedzin i form życia i działalności Kościoła.
BIBLIOGRAFIA
Bielecki S., Teologia znaków czasu, Kielce: Wydawnictwo „Jedność” 2006.
Bielecki S., Znaki czasu i ich rozpoznawanie, w: R. Kamiński (red.), Teologia pastoralna,
t. I, s. 228-247.
Cegiełka F., Chrześcijanin w świecie, w: Powołanie człowieka. Odpowiedzialni za świat,
Poznań–Warszawa: Pallottinum 1982, s. 142-152.
Czaja A., Kościół, w: R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski (red.), Leksykon teologii pastoralnej, Lublin: TN KUL 2006, s. 399-405.
28
S. Bielecki, Znaki czasu i ich rozpoznawanie, w: R. Kamiński (red.), Teologia pastoralna, t. I,
s. 232-233.
WPŁYW GAUDIUM ET SPES NA ROZWÓJ TEOLOGII
15
Fiałkowski M., Stosunek Kościoła do świata, w: R. Kamiński (red.), Teologia pastoralna,
t. I, Lublin: Atla 2 2000, s. 249-292.
Florkowski E., Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Kościele, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Poznań: Pallottinum 1968,
s. 89-104.
Kamiński R., Sobór Watykański II – wydarzeniem i doktryną Kościoła, „Sacerdotalis institutio”, 2(1998), nr 1, s. 61-66.
Kamiński R., Wprowadzenie do teologii pastoralnej, Kraków: Wydawnictwo „M” 2001.
Kominek B., Znaczenie Konstytucji „Gaudium et spes” dla duszpasterstwa, „Znak”,
18(1966), nr 149(11), s. 1310-1318.
Majka J., Wprowadzenie do Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań: Pallottinum
1968, s. 521-536.
Nosowski Z., Polski (po)soborowy rachunek sumienia, w: K. Półtorak (red.), Recepcja
Soboru. Niektóre wyzwania wobec życia i działania Kościoła 40 lat po Soborze Watykańskim II, Szczecin: Atla 2 2007, s. 29-56.
Piwowarski W. (red.), Słownik katolickiej nauki społecznej, Warszawa: Palabra 1993.
Sieg J., Refleksja Soboru nad obecnością Kościoła w świecie współczesnym, w: H. Bogacki, S. Moysa (red.), Kościół w świetle Soboru, Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha
1968, s. 489-518.
Wal J., Duch dialogu, Kraków: Wydawnictwo „Czuwajmy” 2013.
Wojtyła K., Znaczenie Konstytucji pastoralnej dla teologów, „Collectanea Theologica”,
38(1968), f. 1, s. 5-18.
WPŁYW SOBOROWEJ KONSTYTUCJI GAUDIUM ET SPES
NA ROZWÓJ TEOLOGII PASTORALNEJ I DUSZPASTERSTWO
Streszczenie
Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes jest wydarzeniem przełomowym. Oryginalność
tego dokumentu soborowego wyraża się w indukcyjnym i pastoralnym podejściu do problemu
stosunku Kościoła i świata. Pastoralny charakter konstytucji Gaudium et spes wyraża się w tym,
że nie tylko Bóg, ale także człowiek i świat są w horyzoncie zainteresowań, a także w sposobie
zredagowania tegoż dokumentu. O pastoralnym charakterze konstytucji świadczy też indukcyjne podejście do przedstawiania jej treści. Obraz duszpasterstwa, jaki wyłania się z konstytucji Gaudium et spes, jest personalistyczny i uniwersalistyczny. W koncepcji tej duszpasterstwo
jest zadaniem całego Kościoła i realizuje się dla ludzi i przez ludzi. Fundamentalne znaczenie
ma nauczanie konstytucji Gaudium et spes na temat relacji Kościół–świat. Realizowana przez
Kościół posługa zbawienia i posługa wobec świata nie wykluczają się, a Kościół troszcząc się
o zbawienie wiernych, ma także dbać o uświęcenie świata.
Słowa kluczowe: Kościół; Sobór Watykański II; Gaudium et spes; świat współczesny; człowiek;
posługa zbawienia; teologia pastoralna; duszpasterstwo; znaki czasu; dialog