Dzieje wsi Kaznów do końca XVIII wieku na tle rozwoju społeczno

Transkrypt

UNIWERSYTET MARII CURIE – SKŁODOWSKIEJ
W LUBLINIE
WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY
INSTYTUT HISTORII
PODYPLOMOWE STUDIA KWALIFIKACYJNE
Grażyna Piech
Dzieje wsi Kaznów do końca XVIII wieku
na tle rozwoju społeczno - gospodarczego
parafii Ostrów Lubelski
Praca napisana
pod kierunkiem
prof. dra hab. Ryszarda Szczygła
w Zakładzie Historii
Polski Średniowiecznej
LUBLIN 2006
Spis treści
Wstęp
3
Rozdział I
Środowisko przyrodnicze okolic Kaznowa
5
Rozdział II
Dzieje Kaznowa na tle rozwoju sieci osadniczej regionu
12
1. Dynamika zagęszczania osadnictwa
12
2. Struktura własności ziemskiej
22
3. Powstanie i rozwój parafii Ostrów
27
Rozdział III
Mieszkańcy wsi Kaznów do końca XVIII wieku
35
1. Struktura społeczna ludności
35
2. Liczebność i oblicze etniczne ludności wsi
38
Rozdział III
Gospodarka mikroregionu Kaznowa w XV – XVIII wieku
41
1. Charakter gospodarczy osady
41
2. Użytkowanie gruntów i produkcja rolna
47
3. Obciążenia gospodarstw chłopskich na rzecz państwa, dworu i kościoła.
48
Zakończenie
53
Źródła i opracowania
54
Aneks I
57
2
Wstęp
Dzieje wsi Kaznów nie mają dotychczas naukowego opracowania.
Celem poniższej pracy będzie zebranie dostępnych w źródłach i literaturze informacji
o powstaniu i pierwszych wiekach istnienia wsi.
Kaznów jest położony w parafii Ostrów, na zachodnim brzegu rzeki
Tyśmienicy. Powstał w okresie późnośredniowiecznym w ramach osadnictwa
drobnoszlacheckiego prowadzonego przez monarchów na ziemi lubelskiej w celu
zasiedlenia pogranicza polsko – rusko - litewskiego w XIV wieku. Właścicielami wsi
była szlachta zagrodowa pochodząca zapewne z Mazowsza.
Źródła drukowane wykorzystane w pracy to: Rejestr poborowy ziemi lubelskiej
z 1626 roku1, Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego
Poniatowskiego z 1787 roku2 oraz Polska XVI wieku pod względem geograficzno –
statystycznym opisana przez A. Pawińskiego. Małopolska t. III i IV3.
W pracy wykorzystałam też monografię: Dzieje Ostrowa Lubelskiego,
zwłaszcza części autorstwa A. Sochackiej, R. Szczygła i S. Jopa4, następnie tegoż
autora Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w)5 oraz
Słownik
historyczno-geograficzny
województwa
lubelskiego
w
średniowieczu
opracowany przez S. Kurasia6.
Praca dzieli się na cztery rozdziały. Rozdział pierwszy został poświęcony
charakterystyce geograficzno – przyrodniczej rejonu średniowiecznej parafii Ostrów.
Drugi rozdział stanowi omówienie rozwoju osadnictwa, struktury własności ziemskiej
a także dziejów parafii, w kontekście przemian w ziemi lubelskiej. W trzecim rozdziale
1
Rejestr poborowy województwa lubelskiego (powiat lubelski i urzędowski z r. 1626 ziemia łukowska z
1620), pod. Red. S. Inglota, Wrocław 1957.
2
Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego z 1787
roku, Lublin 1977 -1979 „Biblioteki, Archiwa i Muzea Kościelne”, t.35.
3
Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez A. Pawińskiego.
Małopolska t. III i IV, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV i XV, Warszawa 1886.
4
Dzieje Ostrowa Lubelskiego, pod red. R. Szczygła, Lublin 1998.
5
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.), Lublin 1998.
6
Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu oprac. S. Kuraś, [w:]
Dzieje Lubelszczyzny t. III, Warszawa 1983.
3
zajęłam się mieszkańcami wsi Kaznów, ich strukturą społeczną oraz strukturą
majątkową i liczebnością w okresie od XV do XVIII wieku. Czwarty rozdział
poświęcono opisowi gospodarki Kaznowa z uwzględnieniem jej charakteru
i sposobów użytkowania gruntów.
Podstawową metodą przy pisaniu tej pracy była analiza informacji źródłowych
wydobytych ze źródeł drukowanych i literatury.
4
Rozdział I
Środowisko przyrodnicze okolic Kaznowa
Teren parafii Ostrów stanowi północno – zachodnią część Pojezierza
Łęczyńsko –Włodawskiego. Zgodnie z systemem regionalizacji fizycznogeograficznej
Polski7 mezoregion Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie leży w makroregionie
Polesia Zachodniego8, nazywanego także Polesiem Lubelskim9. Obszar ten
obejmuje
pogranicze
dwóch
prowincji
fizycznogeograficznych:
Niżu
Środkowoeuropejskiego, zaliczanego do Europy zachodniej i Niżu Wschodnioeuropejskiego Europy wschodniej10. Granica pomiędzy obiema prowincjami na
omawianym terenie przebiega wzdłuż zachodniej krawędzi doliny rzeki Tyśmienicy11.
Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie pod względem rzeźby, stosunków
wodnych i szaty roślinnej wyraźnie nawiązuje do cech właściwego Polesia,
położonego za Bugiem. Pod względem hipsometrycznym omawiany obszar jest
najmniej zróżnicowanym w Polsce, o wysokościach względnych 140 – 135 m
i niewielkim nachyleniu terenu. Krajobraz jest tu z pozoru monotonny jednak bogaty
w wielorakie formy rzeźby powstałe w różnym czasie i w wyniku wielu procesów
geomorfologicznych12. Decydujący wpływ na rzeźbę miały zlodowacenia oraz
procesy rzeźbotwórcze zachodzące w czwartorzędzie. Tło Pojezierza tworzą równiny
akumulacyjne, zbudowane z piasków pochodzących ze zlodowaceń.
Po ustąpieniu lodowca na terenie tym pozostały zagłębienia wypełnione wodą,
które z upływem czasu wypełniły się w skutek akumulacji utworów pochodzenia
organicznego:
gytii,
kredy
jeziornej
i
7
torfów.
Równiny
akumulacyjne
tylko
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002, s.32.
Tamże, s.35.
9
Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo lubelskie, Warszawa 1957, s.20.
10
Kondracki J., dz. cyt., s.33.
11
Studium kształtowania struktury ekologicznej miasta i gminy Ostrów Lubelski, Lublin 1992, s. 7,
[Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie Lubelskim].
12
Izdebski K., Grądziel T., Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie, Warszawa 1981, s.6, 10.
8
5
w niewielkim stopniu zmieniły się pod wpływem denudacji. Niewielki obszar zajmują
równiny denudacyjne.
Szczególnie dużą powierzchnię opisywanego terenu tworzą torfowiska
i bagna, które występują w dnach dolin rzecznych, wypełniają obniżenia form
krasowych oraz skupione są w rejonie występujących dziś jezior. W przeszłości
tereny te były narażone na zalewanie wodą w czasie powodzi bądź podtapiane
w wyniku podnoszenia się poziomu wód gruntowych.
Urozmaicenie w krajobrazie równin w południowej jego części stanowią
ostańcze formy wypukłe w postaci niskich i łagodnych pagórów kredowych oraz
wydmy. W obrębie Pojezierza zaznacza się obecność zamkniętych lub prawie
zamkniętych zagłębień bezodpływowych, głównie krasowych w kształcie mis albo
szerokich lejów o średnicy nawet do kilkudziesięciu metrów. Część z nich pozostaje
sucha, inne po obfitych deszczach lub w okresie roztopów wypełniają się okresowo
wodą. Jeszcze inne są stale zalane13.
Na blisko 80% powierzchni Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego występują
gleby bielicowe. Te wytworzone na luźnych piaskach są słabe dla rolnictwa stąd też
najczęściej pokryte są lasami. Nieco większą wartość rolniczą posiadają gleby
bielicowe wytworzone na piaskach gliniastych. Dość żyzne, pszenno – buraczane są
gleby bielicowe powstałe na utworach pyłowych wodnego pochodzenia, zalęgające
na glinie /znajdują się na wschód od Ostrowa Lubelskiego/. Na niewielkiej
powierzchni w okolicach Ostrowa Lubelskiego i Łęcznej glebom bagiennym
towarzyszą gleby brunatne wytworzone z utworów pyłowych wodnego pochodzenia
oraz z lessów14.
Gleby bagienne na omawianym terenie wyściełają doliny rzeczne i lokalne
obniżenia terenu. W dolinach rzecznych są obfite w osady mineralne i muły
organiczne, silnie wilgotne, które najchętniej wykorzystywane są pod pastwiska.
Gleby torfowe torfów niskich, rzadziej wysokich i przejściowych oraz gleby murszowe
porośnięte są przeważnie zbiorowiskami roślin łąkowych, zaroślami a czasami lasami
olsowymi, rzadziej łęgami. W części południowej Pojezierza niewielkie płaty ziemi
zajmują rędziny kredowe, a w dolinie Bugu mady15.
13
Tamże, s. 12.
Tamże, s. 25.
15
Tamże, s. 27.
14
6
Klimat obszaru Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego posiada wiele cech
kontynentalnych. Wysoka jest średnia temperatura lata i bardzo niska zimy, co
sprawia, że roczna amplituda temperatur powietrza należy do największych
w Polsce. Najdłużej trwa na Pojezierzu lato /105 dni/ i zima /110 dni/, a najkrócej
wiosna16. Sumy opadów na tym terenie rzadko przekraczają 550 mm. Najwyższe
opady występują w lecie – lipiec, sierpień a najmniejsze w zimie. Jesienią opady są
większe, a niższe na wiosnę. Pokrywa śnieżna pojawia się w styczniu i trwa średnio
60-65 dni. Taki rozkład opadów potwierdza przewagę na tym obszarze wpływów
kontynentalnych nad oceanicznymi17.
Wiodącymi czynnikami kształtującymi poleski typ krajobrazu są stosunki
wodne. Płaskość terenu Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego utrudnia wodzie
spływ powierzchniowy a podczas roztopów prowadzi do powstawania rozlewisk
i sprzyja procesom zabagnienia. Tam gdzie teren jest stale podmokły występują
rozległe trzęsawiska i bagna. Trzęsawiska są następstwem zarastania zbiorników
wodnych, głównie jezior dystroficznych roślinnością. Bagna zajmują tereny podmokłe
i okresowo zalewane przez wody powierzchniowe18.
Pojezierze wyróżnia gęsta sieć rzek, strumyków i sztucznych rowów. Rzeki
i strugi maja małe spadki, płyną wiec leniwie a miejscami sprawiają wrażenie wód
stojących. Przez teren parafii Ostrów w kierunku z południa na północ przepływa
rzeka Tyśmienica. Jej dopływami na tym terenie jest Piwonia Południowa /dawniej
Jedlanka/, Guźnica oraz lewostronna Piskornica, która płynie przez Kaznów.
Jednak obfitość wód jest sezonowa. W okresie letnim wiele strumyków
wysycha. Tylko wiosną w okresie topnienia śniegów i ulewnych deszczy latem rzeki
przybierają i niosą więcej wody. Zbyt małe sumy opadów rocznych nie są w stanie
pokryć w pełni zapotrzebowania roślin na wodę w okresie wegetacji, co wpływa
bezpośrednio na wysokość plonów zbóż i użytków zielonych.
Największe znaczenie na Pojezierzu maja zbiorniki z wodą stojącą - jeziora
i stawy. Skupionych jest tu 68 jezior, które w większości są małe o kształcie kolistym
lub owalnym, przeważnie płytkie, zarastające i z niedostępnymi brzegami19.
16
Tamże.
Gluza A., Siwek K., Zarys klimatu Polesia Lubelskiego [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego
Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin 1994, s. 139-140.
18
Tamże, s. 14.
19
Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo…, s.20.
17
7
Cześć spośród nich wymienił Jan Długosz już w XV w.20. Powstanie mis jezior
wiąże T. Wilgat21 z procesami krasowymi w wapiennym podłożu na skutek
chemicznej działalności wody, która w warstwach kredowych leżących pod piaskami
wytworzyła zagłębienia. Istnieją również inne poglądy dotyczące ich genezy oraz
okresu, w którym powstały22.
Na obszarze, który obejmuje teren parafii Ostrów od XV do XVIII wieku
występuje 12 jezior. Są to: Czarne Gościnieckie /dawna nazwa Płocice/, Kleszczów,
Miejskie /dawniej Okunin/, Ściegienne /d. Jedlanka/, Gumienek /d. Gumieniec/,
Czarne Uścimowskie /d. Czarne/, Uścimowskie /d. Długie/, Uścimowiec, Orzechówek
/d. Orzechowiec/, Krasne, Głębokie, Mytycze /d. Rozkopaczew/23. Wszystkie jeziora
Pojezierza ulegają procesowi zanikania i przekształcają się w torfowiska i bagna.
Ze względu na własności troficzne poszczególnych jezior można podzielić je
na: oligotroficzne – jedyne
jezioro tego typu na omawianym terenie to Krasne,
zbiorniki eutroficzne: Uścimowskie, Ściegienne, Gumienek, Czarne i Uścimowskie
oraz
dystroficzne:
Mytycze,
Miejskie,
Kleszczów,
Czarne
Gościnieckie
i Orzechówek24. Nad rzeką Tyśmienicą są położone duże stawy Siemień, z których
jeden pochodzi z XVII wieku25.
Zmiany w stosunkach wodnych Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego
przyniosła budowa w latach 60 - tych Kanału
Wieprz – Krzna. Część jezior
przekształcono w zbiorniki retencyjne, a melioracje przyczyniły się do obniżenia
zwierciadła wód podziemnych lub całkowitego zaniku wielu podmokłości26. Prace
melioracyjne zniszczyły górne dorzecza Tyśmienicy i Piwonii27. Eksploatacja wód
podziemnych w rejonie kopalni Lubelskiego Zagłębia Węglowego miała wpływ na
powstanie lejów depresyjnych i obniżenie lustra wody w jeziorach w części
sąsiadującej z Lubelskim Zagłębiem Węglowym. Wyschło niemal całkowicie jezioro
20
Długosz J., Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Księga pierwsza i druga,
Warszawa 1961, s. 144, cyt. za: Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 33.
21
Wilgat T., Spory wokół jezior Łęczyńsko – Włodawskich, [w:] Ogólnopolski Zjazd Polskiego
Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin 1994, s. 223.
22
Tamże, s. 123.
23
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 35.
24
Tamże, s. 36.
25
Kondracki J., dz. cyt., s. 293.
26
Wilgat T., Spory wokół… s. 126.
27
Kondracki J., dz. cyt., s. 293.
8
Brzeziczno a w jeziorze Piaseczno odsłonił się szeroki pas dna. Zmiany zaszły też
w grupie jezior Uściwierskich28.
Jednym z elementów krajobrazu, który decyduje o bogactwie regionu jest
szata roślinna. Charakterystyczną cechą Pojezierza jest występowanie trzech typów
torfowisk: niskiego, przejściowego i wysokiego.
Torfowiska niskie występują najczęściej w dolinach rzek, starorzeczach i na
obrzeżach jezior. Na omawianym obszarze w dolinie Tyśmienicy koło Ostrowa i w
dolinie Starej Piwonii oraz koło Kolechowic występują ich zwarte kompleksy.
Obejmują one torfy układów szuwarowych, turzycowiskowych, mechowiskowych
i olsowych. Największe powierzchnie zajmują torfy mechowiskowe29.
Torfowiska przejściowe, które powstają na terenach stale podtopionych i silnie
zakwaszonych
w
rejonie
Ostrowa
osiągają
miąższość
do
3
metrów30.
Charakterystyczne rośliny tu występujące to: bagnica torfowa, turzyca bagienna,
przygiełka biała, rosiczka i inne. W wyniku gromadzenia się przy brzegach jezior
mułu, a następnie powstawania gleb podwodnych oraz porastania ich przez trzciny
i wielkie turzyce, tworzą się pływające kożuchy roślinne - spleje.
Torfowiska wysokie tworzą się w warunkach braku przepływu wody, zasilają je
jedynie wody opadowe. Są to siedliska ubogie w tlen i składniki pokarmowe.
Torfowiska te są zlokalizowane w zagłębieniach bezodpływowych, często wokół
jezior. Przeważają tu mchy torfowce, na suchszych partiach rosną karłowate sosny
i brzozy oraz żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, bagno, borówki: bagienna,
czarna i brusznica. Można również dostrzec rosiczkę okrągłolistną, wełniankę
pochwowatą i torfowce. Warto nadmienić, iż na torfowiskach występuje dziewięć,
będących pod ochroną, roślin mięsożernych, do których należą: aldrowanda
pęcherzykowata, rosiczki: długolistna, pośrednia, okrągłolistna i owalna, tłustosz
pospolity oraz pływacze: zwyczajny, średni i drobny31.
Obok unikalnych dla Polski i Europy zbiorowisk roślinności wilgociolubnej,
występują tu silnie przekształcone przez człowieka lasy. Wyspowo występują
większe powierzchnie leśne: na północ od Ostrowa Lasy Parczewskie, lasy
Kaznowskie w sąsiedztwie wsi Kaznów oraz niewielkie powierzchnie leśne
k. Rozkopaczewa. Są to rosnące na ubogich siedliskach, bory sosnowe, rzadziej lasy
28
Wilgat T., Spory wokół… s. 128.
Studium kształtowania struktury… s. 12.
30
Tamże.
31
Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s.54-60.
29
9
sosnowo-dębowe i lasy mieszane32. Dno lasów pokrywają masowo jeżyny, maliny,
paprocie i trzcinnik piaskowy.
Torfowiskom wysokim towarzyszą bory bagienne. Tu obok mało dorodnej
sosny i brzozy spotkać można liczne krzewinki z rodziny wrzosowatych oraz borówkę
bagienną, a na terenach gdzie zalega warstwa torfu pojawia się żurawina błotna.
Niewielkie powierzchnie zajmują grądy z grabem, dębem szypułkowym, osiką i lipą
drobnolistną porastające siedliska żyźniejsze.
Miejsca podmokłe porastają olsy: zaroślowy i leśny. Około 30 % torfowisk to
zarośla łozowe z wierzbami: uszatą, szarą i kruszyną oraz zespół brzozy niskiej
z brzozami: niską, brodawkowatą i omszoną oraz wierzbami: szarą i rokitą. Rzadko
spotykane są łęgi33. Pozornie mało ciekawy i jednostajny krajobraz, podczas
wnikliwej obserwacji zadziwia rozmaitością leśnych, zaroślowych, szuwarowych
i torfowiskowych zbiorowisk roślinnych, spośród których niespodziewanie wyłaniają
się tafle jezior.
Dzięki mozaice krajobrazów łąkowo-torfowiskowych, wodnych, polnych
i leśnych Pojezierze jest miejscem występowania wielu interesujących gatunków
zwierząt. Najlepiej rozpoznana jest fauna kręgowców. Występuje tu 40 gatunków ryb,
między innymi: karp, lin, karaś, płoć, wzdręga, szczupak oraz chroniona strzebla
przekopowa. Bogactwo i zróżnicowanie składu gatunkowego ryb związane jest
z licznym występowaniem jezior, stawów, torfianek, rzek i kanałów. W sąsiedztwie
Ostrowa ostoją dla zwierząt jest zespół jezior Kleszczów – Miejskie, gdzie spotkać
można bąka, błotniaka stawowego, perkozy: dwuczuby i rdzawoszyi, bekasa, kszyka,
wodnika, remiza, strumieniówkę34.
Spośród 12 gatunków płazów na Pojezierzu można spotkać siedem m.in. żaby
ropuchę paskówkę i grzebiuszkę ziemną, traszki: zwyczajną i grzebieniastą oraz
kumaka nizinnego rzekotkę drzewną35. Na szczególną uwagę zasługuje jeden
z sześciu gatunków gadów - żółw błotny, którego lęgowisko jest jednym
z największych w Europie. Osuszanie terenów bagiennych stanowi największe
zagrożenie dla tego gatunku.
32
Studium kształtowania struktury… s. 14.
Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s.73-75.
34
Wilgat S. i in., Inwentaryzacja przyrodnicza gmin woj. lubelskiego /Gmina Ostrów Lubelski/, Lublin
1992, s. 6, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie Lubelskim].
35
Izdebski K., Grądziel T., dz. cyt., s. 123.
33
10
Bardzo bogaty i zróżnicowany jest skład gatunkowy ptaków. Wyjątkowo
interesujące są te, które występują na siedliskach wodno-błotnych - są pięknym
dopełnieniem jezior i stawów. Na tym terenie występuje 146 gatunków ptaków,
z czego 17 grozi wyginięcie. Do najcenniejszych należą: bielik, orlik krzykliwy,
żurawie, brodźiec krwawodzioby i kulik wielki, gęsi gęgawy, puchacz, sowa błotna,
bocian czarny. Można tu także oglądać wiele gatunków kaczek, łyskę, perkoza
dwuczubego i rdzawoszyjego, łabędzia niemego, bąka, mewy, rybitwy i czaple36.
Rzadkim zwierzęciem ziemnowodnym tutaj spotykanym jest wydra, która
świetnie pływa i nurkuje w pogoni za rybami. Nieliczne są miejsca, gdzie można
spotkać bobry /bagna nad jeziorem Czarnym Gościnieckim/. O tym, że musiały na
tym terenie występować w przeszłości bardzo licznie świadczą dokumenty mówiące,
że w średniowieczu daniny z wielu włości były płacone min. bobrowymi skórami37.
Bogato
przedstawia
się
fauna
ssaków
środowisk
leśnych.
Najokazalszym
przedstawicielem jest łoś, a w Lasach Parczewskich jeleń, obok niego sarna, wilk, lis,
dzik i borsuk.
Zatem rejon Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego ze względu na swoje
naturalne bogactwa lasów, wód i bagien stał się w przeszłości interesujący dla
potrzeb osadnictwa. Teren ten był dogodnym dla osiedlania się myśliwych, rybaków,
bartników, zbieraczy a także hodowców zwierząt udomowionych i rolników.
36
37
Tamże, s. 99-115.
Tamże, s. 116.
11
Rozdział II
Dzieje Kaznowa na tle rozwoju sieci osadniczej regionu
1. Dynamika zagęszczania osadnictwa
W czasach najdawniejszych czynnikami umożliwiającymi rozwój osadnictwa
na terenach Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego były liczne strumienie i jeziora
z dostępnymi brzegami, które roiły się od ryb i ptactwa wodnego. Także bardzo
bogata szata leśna, wśród której żyło wiele gatunków ssaków: łoś, tur, żubr, bóbr
a także otwarte łąki dolinne, złoża gliny, rudy darniowej, surowiec kamienny
i krzemienny w postaci narzutów stwarzały dobre warunki dla osadnictwa.
Tereny te mogły być atrakcyjne dla rybaków, łowców i zbieraczy a także hodowców
zwierząt udomowionych oraz rolników. Osadnictwo umożliwiały też połączenia
drogami wodnymi z innymi obszarami – z Wisłą poprzez Wieprz i z Bugiem przez
łańcuch jezior.
W starożytności i we wczesnym średniowieczu osadnictwo skupiało się na
krawędziach wysoczyzn wznoszących się ponad poziomem dolin rzecznych Wieprza,
Tyśmienicy i licznych mniejszych strumieni będących ich dopływami. Sam obszar
wysoczyzn był słabiej zaludniony38.
Teren na, którym leży parafia Ostrów nie został gruntownie przebadany przez
archeologów. Dotychczasowe badania jednostkowe i pojedyncze znaleziska są
dokumentami mówiącymi o rozwoju osadnictwa, ale tylko w obrębie tych stanowisk.
Są to znaleziska krzemienne o charakterze neolitycznym, wczesnobrązowym czy też
mezolitycznym39.
38
Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w pow. lubartowskim,
„Lubartów i Ziemia Lubartowska”, Lubartów 1959, s.33.
39
Gurba J., Okolice Ostrowa Lubelskiego w pradziejach, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R.
Szczygieł, Lublin 1998, s.17.
12
Równiny i piaszczyste gleby stanowiły dogodne warunki do wprowadzenia
osiadłej
gospodarki
rolniczej.
Najstarszymi
rolnikami
na
Polesiu
była
prawdopodobnie ludność kultury wołyńsko - lubelskiej ceramiki malowanej. Można
mówić o pastuchach, którzy przybywali tu miedzy 2500 – 2200 r. prz. Chr. znad
górnego Bugu lub Wieprza i założyli osiedle w okolicach Trójny40.
Ludy kultury pucharów lejkowatych były pierwszą na ziemiach polskich
autochtoniczną ludnością rolniczą. Stosowali gospodarkę żarowo - wypaleniskową,
która zapewniała im kilkuletnie plony a możliwość wypalania lasu bez ograniczeń
zapewniała rozległa puszcza leśna. Ślady obecności ludności tej kultury odkryto na
terenie parafii min. w Kleszczowie i Rudce Starościańskiej41.
Około 2000-1700 lat prz. Chr. ze wschodu na te ziemie przybyły gromady
ludzkie kultury ceramiki sznurowej zajmujące się pasterstwem, hodowlą, łowiectwem,
zbieractwem i częściowo kopieniacką uprawą ziemi. Gromady te często przenosiły
się z miejsca na miejsce zajmując suche kępy w dolinach rzek i na brzegach jezior.
Zabytki
tej
kultury
zarejestrowano
min.
w
Trójni,
Brzeźnicy
Bychawskiej,
Chlewiskach.
Zabytki z II okresu epoki brązu /1500-1300 r. prz. Chr./ znajdowane nad
brzegami jezior i rzek min. w Syrnikach /Sernikach/, Chlewiskach, Trójni są
pozostałościami
pobytu na tym terenie kultury trzcinieckiej42. Nie zarejestrowano
dotąd w zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego śladów
osadnictwa z okresu wędrówek ludów w V i VI wieku.
Zmiany w sytuacji osadniczej na omawianym terenie nastąpiły w VIII – X
stuleciu. Władcy polscy byli zainteresowani umacnianiem granic budując grody
obronne nad rzekami. Powstały więc nowe osady grodowe min. w Spiczynie nad
Wieprzem,
Chlewiskach
i
Szczekarkowie43.
Osady
wczesnośredniowieczne
powstawały wzdłuż szlaku drożnego, biegnącego doliną Wieprza, w miejscach
przeprawy przez rzekę, na niewysokich kępach44.
A. Rozwałka45 wskazuje, że na Lubelszczyźnie najpierw zasiedlone zostały
tereny wyżynne na glebach lessowych, a następnie już w późniejszym średniowieczu
40
Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s.36.
Gurba J., Okolice Ostrowa…, s. 20.
42
Gajewski L., Gurba J., Osadnictwo starożytne…, s 37.
43
Tamże, s 38.
44
Gajewski L., Gurba J., Lubartów i jego okolice we wczesnym średniowieczu, [w:] Lubartów – Z
dziejów miasta i regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977, s. 262.
45
Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1999, s. 12, 17.
41
13
obszary nizinne na Wysoczyźnie Lubartowskiej, Pojezierzu Łęczyńsko – Włodawskim
i Obniżeniu Dorohuskim. Jednym ze skupisk osadniczych w zachodniej części
Pojezierza jest teren wokół źródeł Piwonii i Tyśmienicy. Osadnictwo rozlokowało się
tu na glebach piaszczystych, bagiennych, łęgach i grądach.
Pozostałością świadczącą o istnieniu w XI – XIII w. grodzisk obronnych na tym
terenie jest prawdopodobnie położony na północ od Ostrowa – Gródek nad
Tyśmienicą, którego nazwa nawiązuje do istniejącego tu przed wiekami grodziska46.
Tereny okolic Ostrowa podmokle i zabagnione stanowiły w okresie wczesnego
średniowiecza pogranicze, które w sposób naturalny oddzielało ziemie Piastów od
ziem będących przedmiotem rywalizacji zarówno polskiej jak też ruskiej i litewskiej.
Tędy przebiegała też granica diecezji krakowskiej. Ze względu na swoje pograniczne
położenie tereny te były stale narażone na najazdy wrogich Tatarów i Litwinów, co
nie sprzyjało osadnictwu ani rozwojowi gospodarczemu. W czasach średniowiecza
w
okolicach
Ostrowa
najpewniej
prowadził
szlak
drogowy
łączący
tereny
przygraniczne z Lublinem, który był centrum administracyjnym tego regionu47.
Ta okoliczność sprzyjała pobudzeniu osadnictwa, co niewątpliwie można
łączyć z powstaniem pierwszej na tym terenie osady w Kolechowicach48. Najstarsza
wzmianka dotycząca tej wsi pochodzi z początków XIV w. (1317 r.). Należy sądzić,
że wieś powstała jednak wcześniej, jeszcze w wieku XIII. W okresie, o którym mówi
źródło połowa tej wsi była własnością władcy a druga połowa dzierżawą albo
w czasowym użytkowaniu braci Dzierżka i Ostasza z Bejsc, herbu Lewart. Król
Władysław Jagiełło udzielił wspomnianym braciom zezwolenia na stosowanie w ich
dobrach, także w połowie Kolechowic prawa niemieckiego49.
W okresie rozbicia dzielnicowego, bądź w pierwszej połowie XIV w.
z przygranicznych rejonów Rusi na teren Kolechowic napłynęła ludność ruska. Ich
przybycie mogło być zainicjowane przez władców, którzy starali się pozyskać nowych
mieszkańców, aby zagospodarować tereny dotychczas nie użytkowane. W kolejnych
latach proces ten został zahamowany50.
46
Sochacka A., Mikroregion ostrowski w średniowieczu – powstanie osady i parafii, [w:] Dzieje
Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998, s.36.
47
Tamże, s. 36, 37.
48
Słownik historyczno-geograficzny…, s. 105.
49
Sochacka A., Makroregion ostrowski…, s. 37.
50
Tamże, s. 38.
14
Z początku wieku XV zachowały się w źródłach informacje o innej osadzie
leżącej na tym terenie – Tyśmienicy51. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1409 r.
i dotyczą sporu w sprawie spadkowej, stąd to należy przypuszczać, że wieś istniała
już przynajmniej od dwóch pokoleń i była w rękach szlachty. A. Sochacka52 uważa,
że powstanie Tyśmienicy mogło mieć związek z leżącym w pobliżu Gródkiem, osadą
grodową, dla którego wieś ta stanowiła rolnicze zaplecze a jej mieszkańcy
zaopatrywali załogę grodu w żywność.
W zjednoczonym państwie król Władysław Łokietek podejmował kroki mające
na
celu
pobudzenie
rozwoju
gospodarczego
i
ożywienie
osadnictwa
na
Lubelszczyźnie. Służyć temu miały zezwolenia dawane właścicielom wsi i miast na
lokacje na prawie niemieckim oraz reformy prowadzone w ziemiach należących do
władcy. Starania te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i na ziemiach północno wschodniej Lubelszczyzny, nad Tyśmienicą nie rozwinęło się osadnictwo.
Fakt, iż do powstałej pomiędzy 1327 a 1350 r. parafii w Łęcznej, która
obejmowała cały górny bieg Tyśmienicy, włączono tylko osady Tyśmienicę
i Kolechowice może świadczyć, że w tym okresie były to jedyne zamieszkałe na tym
terenie osiedla. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w fakcie, iż teren ten był
oddalony od ówczesnego centrum regionu jakim pozostawał niewątpliwie Lublin oraz
położeniem na obszarze pogranicza polsko – litewskiego. Nie został też objęty akcją,
którą podejmował król Kazimierz Wielki na terenie Lubelszczyzny, osadzając
rycerstwo w pobliżu szlaków drogowych na niezagospodarowanych jeszcze
terenach53.
Sytuacja na omawianym terenie zmieniła się, gdy po zawarciu unii polsko –
litewskiej w latach 1385 -1386 ustało zagrożenie ze wschodu a granica między obu
państwami stała się przyjazna. Pojawiły się nowe możliwości dla rozwoju
gospodarczego terenów przygranicznych, leżących przy szlaku komunikacyjnym
biegnącym na Litwę, a ściślej
z Krakowa do Wilna. Dało to możliwość
zagospodarowania puszcz przygranicznych a tym samym zlikwidowania osadniczych
pustkowi.
51
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 38, 39.
53
Tamże, s. 38, 40.
52
15
Prawdopodobnie u schyłku XIV w. istniała także osada, być może leśna,
Ostrów (1441 r.)54 położona przy szlaku wiodącym na Litwę. To tutaj zapewne
spotkali się król Władysław Jagiełło i książę litewski Witold w 1392 r. aby zawrzeć
ugodę, która miała być końcem sąsiedzkich sporów i walk55.
Szlachta zamieszkująca w ziemi lubelskiej była zainteresowana osadnictwem
w rejonie Ostrowa, zwłaszcza ci z nich, którzy posiadali już tutaj ziemię a teraz byli
zainteresowani powiększaniem swoich włości. Osią osadniczą stała się rzeka
Tyśmienica /zob. mapa/.
W kręgu zainteresowania szlachty znalazły się tereny na lewym brzegu rzeki,
który wyżej położony był suchszy, mniej zabagniony a tym samym łatwiejszy do
zagospodarowania. Obok istniejącej już w XIV w. i będącej własnością Zaklików
Tyśmienicy pojawiły się osady szlacheckie Brzeźnica (1427 r.)56, Borki (1442 r.)57
oraz młyn Kula (1442 r.)58 zwany Zakliczyn /należący także do Zaklików/. Zapewne
z inicjatywy władców rozpoczął się także proces zaludniania prawobrzeżnych
terenów nad Tyśmienicą. Obszar ten niżej położony, pośród licznych jezior i bagien
przechodził w ręce ubogiej szlachty w wyniku nadania w zamian za obowiązek
karczowania ziemi pod uprawę i organizowania wsi. Szlachta tu osadzona miała też
obowiązek zgłaszania się na każde wezwanie króla do służby wojskowej59.
Położone na wschodnim brzegu rzeki Jedlanka (1432 r.)60, Uścimów
(1442 r.)61, Głębokie (1441 r.)62 i Kleszczów (1451 r.)63, to prawdopodobnie wsie
powstałe w rezultacie akcji osiedleńczej władców prowadzonej od czasów Jagiełły na
terenie Pojezierza w celu zagospodarowania ziem przygranicznych Polski i Litwy.
Także powstanie na zachodnim brzegu rzeki osady Kaznów (1441 r.)64 jest wynikiem
osadnictwa drobnoszlacheckiego w okolicach Ostrowa65.
54
56
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., Osady zaginione i o zmienionych nazwach
historycznego województwa lubelskiego [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. IV, Warszawa 1986, s. 36.
57
Tamże, s.32.
58
59
60
61
Tamże, s. 252.
62
Tamże, s. 76.
63
Tamże, s. 100.
64
Tamże, s. 97.
65
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s.43, 44.
55
16
Pośród piętnastu powstałych w wieku XV w rejonie Ostrowa osad aż dziesięć:
Brzeźnica Stara, Brzeźnica Nowa (1469 r.)66, Babianka (1470 r.)67, Kaznów, Wola
Kolechowska (1439 r.)68, Rozkopaczew (1468 r.)69, Ruda Jamy (1488 r.)70, młyn Kula
i Borki rozlokowało się na dogodniejszym dla osadnictwa zachodnim brzegu,
zaledwie pięć /Uścimów, Jedlanka, Głębokie, Kleszczów, Ostrów osadzonych zostało
na wschodnim brzegu Tyśmienicy.
Wiek XVI dla Ostrowa i jego okolic to okres dalszego dynamicznego
i intensywnego
rozwoju osadnictwa. Powstawały nowe wsie, głównie w dobrach
należących do króla, lokowane na surowym korzeniu Krasne (1530 r.)71 i Brzostowa
Wola (1530 r.)72, późniejsza Brzostówka. Z 1563 r. pochodzi pierwsza wzmianka
o wsi Drozdówka73 a z 1565 r. o osadzie Jamy74.
Źródła mówią też o osadach należących do króla i mających charakter
pozarolniczy, związanych z eksploatacją rudy darniowej i lasów. Z 1564 r. pochodzą
pierwsze informacje o osadach Ruda Płazina75 i Ruda Korbutowa76. Pierwsza z nich
zniknęła po wyczerpaniu się surowca ok. 1570 r.77. Powstały też osady małe
usytuowane często poza wsiami, były to młyny czy karczmy: Gościmierka (1564 r.)78,
młyn Prokop (1565 r.)79. Osiedla te istniały stosunkowa krótko, często po
wyczerpaniu się surowca zostawały opuszczane przez mieszkańców bądź też
wchłaniały je sąsiednie osady, albo pozostawały pod zmienioną nazwą80.
W drugiej połowie XVI w. powstały także dwie wsie będące własnością
szlachty. Są to Berejów81, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1563 r. a w 1580
r. wzmiankowana jest Wola Zawieprzyckiego82 /Wólka Zawieprzycka/. W parafii
Ostrów w 1529 r. została zanotowana tylko jeden raz niewielka osada Wola
66
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 36, 37.
Tamże, s. 26.
68
Tamże, s. 154,155.
69
70
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 119,120.
71
Tamże, s. 113.
72
Tamże ,s. 40.
73
Tamże, s. 68.
74
75
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., dz. cyt., s. 121.
76
Tamże, s. 123.
77
Tamże, s. 121.
78
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 54,55.
79
Tamże, s. 71, przyp. 194.
80
Tamże, s. 59.
81
82
67
17
Ostrowska83. Prawdopodobnym jest, że leżała na prawym brzegu Tyśmienicy
naprzeciw wsi Wola Kolechowska. Nie wiadomo czy zaginęła całkowicie czy
wchłonęła ja inna miejscowość. Podobnie w pobliżu wsi Krasne leżała osada
Podbiele84, która także tylko raz w 1580 r. została odnotowana. Prawdopodobnie
została wchłonięta przez sąsiednią wieś Krasne.
Dobra starostwa parczewskiego były rozległe zaistniała więc potrzeba
utworzenia drugiego ośrodka miejskiego, by uzupełniać funkcje Parczewa. Zapewniał
to korzystnie położny na skrzyżowaniu dróg handlowych Ostrów, przez który
przechodziły trakt litewski, będący głównym szlakiem pomiędzy dwiema stolicami
Wilnem i Krakowem a także droga biegnąca ze wschodu na zachód, którą wożono
zboże i produkty leśne do wiślanego portu w Kazimierzu, by potem spławiać je do
Gdańska. Powstanie miasta miało też ułatwić osadnictwo po południowej stronie
Puszczy Parczewskiej oraz przyspieszyć w tej okolicy rozwój gospodarki rynkowej85.
Wsie: Ostrów, Tyśmienica, Babianka, Żabiniec86 Ruda Jamy należały
wówczas do Jana Tęczyńskiego, ówczesnego dzierżawcy starostwa parczewskiego,
który zaproponował królowi zamianę /frymark/ swoich wsi leżących w sąsiedztwie
tutejszych włości królewskich na wsie leżące w pobliżu Kraśnika. Król zgodził się na
zamianę i potwierdził to w dokumencie wystawionym 16 października 1547 r. na
sejmie w Piotrkowie87. Jeszcze podczas obrad tegoż sejmu koronnego król Zygmunt
Stary 25 stycznia 1548 r. wystawił dwa przywileje: pierwszy lokacyjny miasta
Ostrowa i drugi na wójtostwo dziedziczne.
Podstawą
ustroju
wewnętrznego
miasta
stało
się
miejskie
prawo
magdeburskie88. Ostrów stał się miastem królewskim, z prawem organizowania
sobotnich targów, pobierania cła na drodze z Lublina do Parczewa. Nowo lokowane
miasto osadzono na gruntach byłych wsi Ostrów i Żabiniec oraz przyłączono do
niego królewską Wolę Kolechowską i pola wsi Jamy. W późniejszym czasie do
miasta przyłączono także zakupioną przez króla wieś Kleszczów, dotychczasową
83
Tamże, s.107.
85
Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku. Lokacja miasta na prawie niemieckim, [w:] Dzieje
Ostrowa Lubelskiego, Lublin 1998, s. 65.
86
87
Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku …, s.62.
88
Tamże, s. 62, 63.
84
18
własność Kleszczowskich. Od tej pory Żabiniec, Wola Kolechowska i Kleszczów nie
istniały już jako samodzielne osady89.
W XVI w. na terenie parafii Ostrów zamieszkiwali Polacy, Rusini i Żydzi. Wsie
należące do szlachty zamieszkiwała w większości ludność polska. Wsie królewskie
na ogół mieszane zasiedlone były przez Polaków i Rusinów. Ludność polską
stanowiła też szlachta zarządzająca folwarkami w tych wsiach. W Ostrowie obok
Polaków i Rusinów zamieszkiwała też niewielka liczba Żydów90.
W wieku XVII rozwój osadnictwa na tym terenie nie był już tak dynamiczny.
Powstała nowa wieś szlachecka Zabiele (1616 r.)91, należąca do Janusza
Zasławskiego. Do tej rodziny przeszły także drogą zakupu Rudka Rozkopaczewska
(1626 r.)92, /obecnie Rudka Kijańska/ i Wola Rozkopaczewska (1626 r.)93
a Rozkopaczew od 1648 r. został wsią kościelną i był własnością bernardynek
lubelskich94.
Ruinę wsi, zwłaszcza królewskich spowodowały zniszczenia wojenne okresu
1648 -1654. Województwo lubelskie znalazło się w zasięgu toczącej się wojny
ukraińskiej i ponosiło wszelkie tego konsekwencje. Rejon Ostrowa ucierpiał na
skutek stacjonowania i przemarszu wojsk polskich i litewskich. Bardzo poważne
zniszczenia dokonały oddziały wojsk litewskich w czasie marszów z Litwy do Korony
i z Korony na Litwę. Gospodarstwa chłopskie nękane były rekwizycjami i rabunkami
wojennymi. Żołnierze często zajmowali się grabieżą wsi leżących na drodze ich
przemarszu95.
Zniszczenia gospodarcze wsi stały się przyczyną konfliktów pomiędzy dworem
a wsią. Najbardziej gwałtowne wystąpienia chłopskie w starostwie parczewskim
w 1654 r. miały miejsce w Jedlance. Powodem, obok zniszczeń spowodowanych
wojnami był wzrost powinności pańszczyźnianych. Ucisk poddanych w Jedlance
wzmógł się gdy dzierżawcą był Jaroszy Lipski. Doprowadzał do ruiny gospodarstwa
chłopskie poprzez zwiększenie do 16 dni z gospodarstwa łanowego pańszczyzny.
89
Tamże, s. 63, 67.
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 76 - 79.
91
Tamże, s. 83.
92
93
Tamże, s. 156, 157.
94
95
Mierzwa E., Tworek S., W okresie wojen i konfederacji 1648-1696, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I,
red. S. Mencel, Warszawa 1974, s.372, 373.
90
19
Wprowadził pańszczyznę wytyczną i nakładał na chłopów obowiązek dalekich
i uciążliwych podwód a także inne dodatkowe powinności96.
Brzemiennym w skutkach był okres wojny polsko – szwedzkiej w latach 1655 1660. Wojska własne źle opłacane grabiły ludność miejską i wiejską, która ponosiła
ogromne straty. Przechodzący albo stacjonujący żołnierze rabowali pieniądze,
żywność, narzędzia, przedmioty codziennego użytku. Oddziały polskie dowodzone
przez rotmistrza Maszkowskiego spaliły w 1657 r. Ostrów. W wyniku zniszczeń
zasiedlono mniej łanów, nastąpił upadek rzemiosła, zmalała liczba rzemieślników
w mieście, ubyło młynów, z dotychczasowych czterech pozostał tylko jeden. Nastąpił
również upadek handlu, który odgrywał bardzo ważną rolę w życiu miasta. Z trzech
jarmarków odbywał się tylko jeden, a cotygodniowe targi były bardzo słabe97.
Prawdopodobnie na skutek zniszczeń zmniejszyła się w Ostrowie liczba ludności
miejskiej. Ze 100 łanów zasiedlonych w 1655 r. w pięć lat później zasiedlano tylko
dwadzieścia98.
Spalona została Brzostówka oraz folwarki w Uścimowie i Tyśmienicy oraz
Kolechowicach99. Zniszczone zostały uprawy czego następstwem był głód, który
dotknął wszystkich mieszkańców. Pogorszyła sytuację epidemia prawdopodobnie
dżumy, nazywana „czarna śmiercią” albo „morowym powietrzem”. Konsekwencją
stały się straty ludności, zwłaszcza chłopskiej. Spadł przyrost naturalny ludności
wiejskiej100.
W wyniku wojen 1648 – 1660 najcięższe straty poniosła wieś. Dokonane
statystyki na koniec „potopu” szwedzkiego wskazują, jak znaczny był stopień
zniszczeń. W starostwie parczewskim w stosunku do roku 1626 aż 88% gospodarstw
łanowych zostało opuszczonych. W gospodarstwach mniejszych, półłanowych
i ćwierćłanowych odsetek spustoszeń był jeszcze większy, odpowiednio 95%
i 100%101. Trudniejszym do ustalenia są straty w dobrach prywatnych, w przybliżeniu
określane są na 65 – 70%, a ilość uprawianej ziemi w początkach lat 60 - tych spadła
o połowę w porównaniu z okresem poprzedzającym wojnę ukraińską102.
96
Szaflik J., Starostwo parczewskie w XVI – XVIII wieku, Lublin 1961, s. 49-53.
Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII wieku do 1939 roku, [w:] Lubartów i Ziemia
Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990, s. 24.
98
Tamże.
99
100
Mierzwa E., Tworek S., dz. cyt., s. 415.
101
Tamże, s. 374.
102
Tamże, s.375.
97
20
Złą sytuację Ostrowa po wojnach szwedzkich chciał wykorzystać starosta
parczewski
Maciejowski
dążąc
do
pozbawienia
mieszczan
przywilejów
gospodarczych i prawnych. Następnie jego żona Katarzyna chciała zmusić
mieszczan do płacenia wygórowanych czynszów. Mieszczanie zanieśli w 1660 r.
skargę przed komisję lustrującą dobra królewskie103. Wyzysk mieszczan wzrósł
jeszcze bardziej gdy starostwo parczewskie przeszło w ręce zamożnej rodziny
Daniłowiczów. Zaistniały spór rozstrzygał król Jan III Sobieski, który przyznał racje
mieszczanom ostrowskim a starościnę Daniłowiczową skazał na banicję104. Zatargi
ze starostami źle wpłynęły na gospodarkę miasteczka i zamożność jego
mieszkańców.
W drugiej połowie XVII w. nastąpił zastój gospodarczy będący następstwem
upadku handlu Polski z Litwą i Rusią, który we wcześniejszym okresie był napędem
rozwoju miasta. Zmalała również rola Ostrowa jako ośrodka lokalnego gdyż
zniszczenia okolicznych wsi spowodowały zmniejszenie zdolności nabywczej na
lokalnym rynku. Ostrów nie podniósł się już z upadku spowodowanego wojnami i nie
powrócił do okresu swojej świetności z XV i XVI w105.
Lata 60–te rozpoczęły okres odbudowy gospodarczej wsi. Szlachta przystąpiła
do odbudowy gospodarki folwarcznej. Działania hamował brak środków na wszelkie
inwestycje w gospodarstwach, zwłaszcza zakup inwentarza żywego i ziarna
siewnego. Ubytek ludności spowodował niedobory siły roboczej. Najszybciej proces
ten przebiegał we wsiach prywatnych będących własnością drobnej i średniej
szlachty, trudniej następował w bardziej zrujnowanych królewszczyznach106.
Wyrównywanie strat wojennych następowało bardzo powoli.
Na początku XVIII w. Polska została wciągnięta w ciężką i wyczerpującą
wojnę północną, która przyniosła olbrzymie zniszczenie w całym kraju. Toczyły się
też walki wewnętrzne. Przemarsze wojsk tak swoich jak i obcych dokonywały
spustoszeń a w ślad za nimi następowały klęski elementarne, wielkie susze
i następujące po nich powodzie. Reszty nieszczęść dopełniły głód i epidemie wśród
ludności całego regionu.
103
Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w. …, s. 25.
Tamże, s. 26.
105
Kuszyk S., Ostrów Lubelski w XVII wieku, [w:] Lubartów – Z dziejów miasta i regionu, red. S.
Tworek, Lublin 1977, s. 280.
106
Mierzwa E., Tworek S. dz. cyt., s. 377.
104
21
Żołnierz koronny nie był opłacany ze skarbu państwa, sam sobie wybierał
w sposób bezwzględny należność. Grabieże obejmowały żywność: chleb, suchary,
mąkę, piwo a także sprzężaj – konie i woły. Wojska litewskie stojące w Uścimowie
w 1716 r. poczyniły szkody „w wypasieniu zbóż, tak żętego jako i nieżętego,
w zabraniu w kopach i snopach różnego zboża tak pańskiego jak i chłopskiego,
w spustoszeniu ogrodów”107.
W Kolechowicach żołnierze koronni i litewscy „bydło pozabierali, domy popalili,
ludzi powyganiali, stodoły, obory porozbierali a prawie w niwecz obrócili”108.
Kontrybucje wojskowe i wzrost podatków, gwałty ze strony wałęsających się
żołnierzy zahamowały rozwój Ostrowa i okolicznych wsi. Rabunki i dewastacje ze
strony wojska spowodowały nie spotykany dotąd ubytek rodzin chłopskich
i mieszczańskich. W Uścimowie z sześćdziesięciu rodzin pozostało dwanaście, a w
Tyśmienicy z pięćdziesięciu pięciu zaledwie cztery109.
Przez cały okres wojny północnej Ostrów wraz z Parczewem i wsiami
starostwa musiał utrzymywać chorągiew starosty parczewskiego. Ta sytuacja
doprowadziła do ruiny materialnej mieszczan ostrowskich110.
Wszystkie osiedla na omawianym terenie oraz w sąsiedztwie zostały
w mniejszym czy większym stopniu zniszczone. Wsie Rozkopaczew i Kaznów
ucierpiały od żołnierzy polskich, Berejów i Brzeźnice niszczyły oddziały rosyjskie.
Wojska litewskie najwięcej szkody wyrządziły we wsiach Kolechowice, Krasne,
Tyśmienica i Uścimów. Zniszczenia wojenne Ostrowa w latach 1707 – 1717 były
wyłącznie udziałem żołnierzy polskich. Nieszczęść dopełnił pożar, który w 1732 r.
zniszczył miasto, spłonął między innymi drewniany kościół. W latach 1755-1768
został zbudowany nowy kościół murowany111. Pierwsza połowa XVIII w. to
najtrudniejszy okres w życiu miasteczka, które dotkliwie zniszczone wojną północną
nie miało możliwości na odbudowę gospodarczą. Nastał zupełny upadek rzemiosła
i handlu, a podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców pozostało rolnictwo112.
W ciągu XVIII w. we wsiach królewskich nastąpiło silne rozdrobnienie
gospodarstw chłopskich a jednocześnie wzmógł się wyzysk ze strony starosty. Przez
blisko 20 lat ciągnął się spór poddanych ze starosta Rochem Kossowskim i jego
107
Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s. 104.
Tamże, s. 105.
109
Tamże, s. 73.
110
Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w…, s. 27, 28.
111
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 114, 121.
112
Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII w …, s. 34.
108
22
dzierżawcami przed sądem referendarskim. W ostatecznym rachunku jednak chłopi
nie uzyskali polepszenia swej sytuacji materialnej jak i stanowiska społecznego113.
Zwiększyła się liczba ludności bezrolnej albo małorolnej – komorników, chałupników
i zagrodników. Nie zwiększył się obszar uprawianej ziemi114.
Wojny z XVII i początku XVIII w. spowodowały stan zastojowy i ubytek
ludności na omawianym terenie o ok. 40%. Jednak w następnych dziesięcioleciach
nastąpiło wyrównywanie strat i ludność z ok. 5000 wzrosła do ok. 6300 osób, została
przekroczona liczba mieszkańców sprzed kataklizmów115.
2. Struktura własności ziemskiej
Przodującą rolę w zakresie tworzenia nowych osad i pobudzania działań
osadniczych w innych rodzajach własności do końca XIV w. odgrywała własność
panujących. Władcy nadawali wsie i pustkowia rycerstwu i duchownym. Uboższe
warstwy
otrzymywały
nadanie
ziemi
królewskich
na
obszarach
niezagospodarowanych, gdyż tu dar króla miał spełniać rolę czynnika stymulującego
osadnictwo116.
W ciągu XV w. na terenie Lubelszczyzny dokonywał się proces przechodzenia
dóbr królewskich w ręce możnowładztwa, czy też do rąk drobnej szlachty
zagrodowej. W tym okresie wiele wsi powstało na surowym korzeniu117. Jednak
struktura majątkowa posiadaczy ziemskich była bardzo zróżnicowana. Byli pośród
nich zamożniejsze rody szlacheckie, szlachta bogata i szlachta średniozamożna.
Liczną grupę stanowiła szlachta cząstkowa, która posiadała tylko część wsi
podzielonych czasami pomiędzy kilku właścicieli.
Niektórzy z nich posiadali po kilka części wsi, na ich uposażenie składało się
niekiedy zaledwie pól łana. Najliczniejsza była szlachta zagrodowa, której poważne
zróżnicowanie majątkowe wynikało z ogromnego rozdrobnienia na działy rodzinne
wsi. Większość z nich uprawiała ziemię własnymi rękami, gdyż nie mieli poddanych.
Niektórzy posiadali kilku zagrodników lub komorników. Ta grupa szlachty szybko
113
Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s. 74.
115
Tamże, s. 149, 151.
116
Sochacka A., Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 27,
43.
117
Gardowski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I, red. S. Mencel,
Warszawa 1974, s.187.
114
23
ubożała i zmuszona była wysprzedawać swoje ojcowizny wielkim właścicielom
i bogatej szlachcie., którzy tym sposobem powiększali swoje majątki118.
Szlacheckie osadnictwo w rejonie Ostrowa w XV w. to wynik akcji
prowadzonej przez panujących. Wzmiankowana jest w źródłach historycznych tego
okresu Jedlanka Tomasza z Jedlanki, Uścimów własność dziedzica Pawła, Głębokie
należące do Wawrzyńca i Tomka Rojek a później do Głębockich, Kleszczów Adama
Kleszczowskiego a także osada Kaznów będąca własnością Kaznowskich119.
Pierwszymi właścicielami osad szlacheckich Brzeźnicy Starej, później Bychawskiej
i Brzeźnicy Nowej /Książęcej/ była uboga szlachta Pieszkowie z Bychawki, zwani
Bychawskimi. Rozkopaczew był własnością Mikołaja Kijańskiego120.
Chociaż nastąpił w tym okresie dynamiczny wzrost gospodarczy tego rejonu to
rozdrobniona i uboga szlachta nie zmieniła swego statusu materialnego. W Jedlance
i Uścimowie własność szlachty nie utrzymała się i w drugiej połowie XV w. przeszła
w ręce króla.
W XV w. swoje posiadłości w rejonie Ostrowa mieli należący do
możnowładców Jakub i Stanisław Zaklikowie. Posiadali oni dobra także w innych
rejonach Małopolski. Należała do nich polowa Tyśmienicy, młyna Kula /Zakliczyn/,
a następnie lokowali w 1470 r. Wolę Tyśmienicą, która zmieniła później nazwę na
Babiankę121. Do nich należały też wzmiankowane po raz pierwszy w 1488 r. Ruda
Jamy /zaginęła/, i Ruda obecnie zwana Rudką Kijańską. Ta ostatnia była trzymana
w zastawie u księdza Jana Kijańskiego122. Po 1470 r. Zaklikowie stali się także
właścicielami Ostrowa oraz dzierżawcami królewskiej części Uścimowa. W połowie
do króla i do szlachty należały: Babianka, Tyśmienica, Uścimów, który drogą wykupu
przeszedł w XVI wieku do króla.
W drugiej połowie XV w. wsie należące do króla to: Kolechowice, Wola
Kolechowska, Jedlanka i Uścimów a ich dzierżawcami zostali tenutariusze
parczewscy - Kuropatwowie123.
Własność kościelna była słabo reprezentowana na terenie parafii Ostrów,
żadna wieś nie należała do dóbr kościelnych. Istniała jedynie własność plebańska,
którą otrzymał proboszcz parafii w chwili jej założenia. Słaby rozwój własności
118
Szaflik J., Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963, s. 21-25.
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s.42, 44.
120
121
122
123
119
24
królewskiej i kościelnej w XIV i XV w. powodował, że w woj. lubelskim w drugiej
połowie XV w. było 81,5% dóbr szlacheckich124.
Prawie wszystkie królewszczyzny nie były zarządzane przez króla i skarb
państwa ale oddawane w ręce różnych osób jako zastawy, dożywocia czy dzierżawy.
Administracyjnie w woj. lubelskim własność królewską stanowiły starostwa, wśród
nich starostwo niegrodowe parczewskie, z miastem Parczewem, który pełnił rolę
centrum tutejszych dóbr królewskich. Starostowie parczewscy nie pełnili żadnych
funkcji państwowo-publicznych a byli tylko dzierżawcami królewszczyzn125. Sami
także nie zarządzali posiadłościami, w królewszczyznach leżących w tym rejonie
pracę tę wykonywał zarządca, który mieszkał w Uścimowie.
W pierwszych dziesięcioleciach XVI w. właścicielem części wsi na terenie
parafii
Ostrów
został
reprezentant
wielkiej
własności
ziemskiej,
jeden
z najzamożniejszych feudałów polskich Jan Tęczyński, wojewoda sandomierski.
Należały do niego Ostrów, Żabiniec, Babianka i Tyśmienica.
Własnością średniej szlachty jest wykazana po raz pierwszy w rejestrze
poborowym w 1580 r. Wola Zawieprzyckiego należąca do Zofii Ciesierskiej oraz
Berejów, Rozkopaczew i Rudka Rozkopaczewska
będące dobrami Czernego.
Brzeźnica pozostała w rękach Bychawskich. Własność szlachty zagrodowej
stanowiły wsie Kaznów należący do Kaznowskich i Głębokie do Głębockich126.
Szlachecka część Babianki należała do kolejnych właścicieli: Adama Witanowskiego,
Klimowskiego i Mikołaja Rossa127.
W drugiej połowie XVI w. na obszarze parafii król był właścicielem dziesięciu
wsi i jednego miasta. Drogą frymarku przeszły w ręce króla wsie będące dotychczas
własnością Jana Tęczyńskiego a Ostrów uzyskał prawa miejskie. Miejscowości
należące do króla pozostawały w dzierżawie starosty parczewskiego, którym w tym
czasie był Jan Tęczyński, a Jedlanka, Brzostówka, Ruda Korybutowa i połowa
Babianki były w rękach pośredników128.
Na podstawie rejestrów poborowych z 1626 i 1628 r. oraz z 1648 r. wynika, że
nie nastąpiły istotniejsze zmiany w stosunkach własnościowych na omawianym
terenie. Brzeźnica Nowa nazwana później Książęcą przeszła w ręce Janusza
124
Sochacka A., Własność ziemska …, s.68.
Szaflik J., Wieś lubelska…, s 16, 17.
126
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s 69 - 71, przyp. 181, 182.
127
Tamże, przyp.183.
128
Tamże, s. 70.
125
25
Zasławskiego wojewody wołyńskiego. Do tego samego właściciela należało też
Zabiele i odkupione od Stanisława Czernego Rudka i Wola Rozkopaczewska. We
wsiach Kaznów i Głębokie nastąpiło dalsze rozdrobnienie własności w wyniku
działów rodzinnych. W 1648 r. Rozkopaczów przeszedł w posiadanie panien
klasztornych – bernardynek lubelskich.
Dobra królewskie w okresie 1619 – 1730 pozostawały w dzierżawie starostów
parczewskich rodziny Daniłowiczów. Babiankę, Rudę Korybutową, Brzostówkę,
Jedlankę dzierżawili pośrednicy: Zawadzka, Tudorowski i Kopyciński129.
Pewne zmiany w przynależności własnościowej wsi szlacheckich nastąpiły
w drugiej połowie XVII w. Osady należące do dóbr księcia Zasławskiego: Brzeźnica
Książęca i Zabiele przeszły w ręce dzierżawców. Rudka i Wólka Rozkopaczewska
w latach 70 –tych XVII w. należały do Brzezickiego, właściciela Kijan i weszły w skład
dóbr kijańskich. Wólka Zawieprzycka została własnością Atanazego Miączyńskiego
posiadacza Zawieprzyc. Ze źródeł dowiadujemy się, że szlachecka część Babianki
była własnością Katarzyny Górskiej, a Brzeźnica Bychawska i Berejów miały dwu
właścicieli: Stefana Bychawskiego i Jana Kozubskiego. Kaznów i Głębokie zasiedlała
szlachta zagrodowa Kaznowskich i Głębockich oraz inni właściciele130.
Taryfa podymnego z 1790 r. określa w sposób szczegółowy przynależność
własnościową dymów, rozumianych jako zagrody na wsi, domy w mieście, browary,
karczmy, młyny, gorzelnie na terenie parafii Ostrów (tabela1).
Tabela 1. Przynależność własnościowa w parafii Ostrów w XVIII w.
Własność
królewska
Wielka
własność
ziemska
Własność
szlachty
średniej
Własność
szlachty
zagrodowej
Własność
kościelna
Razem
dymy
744
136
53
49
74
1056
%
70,5
12,9
5,0
4,6
7,0
100
W ostatniej ćwierci XVIII w. największym właścicielem w parafii Ostrów był
król. Królewszczyzny stanowiły 70,5% i pozostawały w dzierżawie starosty
parczewskiego a Brzostówka i młyn Prokop w użytkowaniu K. Potockiego131.
129
Tamże, s. 84, 85.
Tamże, s. 110, 111.
131
Tamże, s. 127.
130
26
Ekspansja wielkiej własności zmniejszyła stan posiadania średniej i drobnej
szlachty. 12,9% dymów należało do magnackiej rodziny Sanguszków /Brzeźnica
Bychawska i Książęca, Zabiele, Rudka Kijańska, Wólka Kijańska/. Własnością
średniej szlachty – 5%, Osieckich pozostawał Berejów i połowa Babianki a Wólka
Zawieprzycka należała do Miączyńskich. W Rozkopaczewie 7,0% dymów stanowiło
własność kościelną bernardynek lubelskich. Szlachta zagrodowa Kaznowscy
i Głęboccy posiadali wsie Kaznów i Głębokie, razem 4,6% dymów132.
W okresie od XV do XVIII w. na terenie parafii Ostrów zmieniał się charakter
własności. Nie wszystkie wsie, które powstały jako szlacheckie utrzymały się i zostały
przejęte przez króla. Inne będące własnością szlachty średniej przeszło w ręce
możnowładców. Osiedla szlachty zagrodowej pozostały w ich posiadaniu ale
nastąpiło w nich duże rozdrobnienie własności w wyniku podziałów rodzinnych. Do
połowy wieku XVII na terenie parafii Ostrów nie było własności kościelnej.
W dziesięcioleciu kończącym XVIII wiek największym posiadaczem na omawianym
terenie był król.
3. Powstanie i rozwój parafii Ostrów
Zawarta w latach 1385-1386 unia polsko - litewska otworzyła wyjątkowo
pomyślny okres dla rozwoju całej ziemi lubelskiej w tym także okolic Ostrowa.
Lubelszczyzna znalazła się w centrum połączonych państw i na pograniczu trzech
odmiennych zarówno gospodarczo jak i kulturowo państw: Polski, Litwy i Rusi.
Zaczął rozwijać się handel międzynarodowy. Ostrów leżał przy trakcie litewskim,
który prowadził z Lublina przez Kolechowice do Ostrowa i dalej do Parczewa
a potem na Litwę. W pierwszej połowie XV w. nastąpił dynamiczny rozwój
osadnictwa na tych terenach a z tym wiąże się również powstanie parafii133.
Najbliższe kościoły na tym obszarze Lubelszczyzny znajdowały się w Łęcznej
i Czemiernikach, były zbyt oddalone a dostęp wiernych do nich był utrudniony134.
132
Tamże, s.124, 127.
Rozwałka A., dz. cyt., s. 53, 54.
134
Sochacka A., Makroregion ostrowski…, s. 46.
133
27
Fundatorem kościoła w Ostrowie był szlachcic Teodoryk, właściciel wielu dóbr
ostrowskich. Właściwym wydaje się sądzić, że to on zwrócił się do kapituły
krakowskiej o pozwolenie na wybudowanie kościoła i założenie parafii.
W roku 1442 ówczesny biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki wydał dokument
stwierdzający: „pragnąc aby za czasów naszych rządów lud powierzony naszej
trosce i opiece pomnażał się w zasłudze i liczbie, oraz aby cześć boża zwłaszcza
w miejscach odosobnionych i opuszczonych mogła się pomnażać, oraz żeby
pobożność wiernych wsparta naszymi dobrodziejstwami wzrastała na cześć i chwałę
swego stworzyciela” i pozwolił wybudować „kościół parafialny na cześć Boga
Wszechmogącego i jego Matki Panny Maryi pod wezwaniem św. Hieronima
Wyznawcy i Doktora” 135.
Na utrzymanie kościoła w tym dokumencie zapisano dziesięcinę snopową po
żniwach od mieszkańców Ostrowa i parafian z wsi Alberta Jaszczala Przedbora
z Kaznowa, Tomka Rojek z Głębokiego i Pawła z Uścimowa. Pobierał tez kościół
dziesięcinę ze wsi: Brzeźnica, Borki, Kula /Zakliczyn/, Kolechowic i z Tyśmienicy.
Dokument dotyczący dziesięciny wydany przez biskupa Oleśnickiego zatwierdził
w 1601 r. król Zygmunt III a podobnie uczynił to król Władysław IV w 1639 r.136
Teodoryk na potrzeby parafii ofiarował ziemie uprawne, lasy, łąki oraz
zapewnił w swoim młynie darmowy przemiał zboża. Biskup Oleśnicki wynagrodził go
prawem patronatu nad kościołem z możliwością przedstawiania kandydata na
proboszcza. Pierwszym proboszczem został desygnowany przez Teodoryka Marek
z Tarczka. Na potrzeby nowej parafii biskup Oleśnicki przeznaczył też dziesięcinę,
która dotąd pobierana była do stołu biskupiego od kmieci w Ostrowie137. Dziesięciny
kmiece były w gestii biskupa, który nadawał prawo ich poboru różnym instytucjom
kościelnym, mógł też zatrzymać je dla siebie.
Nowo
utworzona
parafia
obejmowała
obok
wymienionych:
Ostrowa,
Głębokiego, Uścimowa i Kaznowa także Jedlankę i Wolę Kolechowską. Wsie te
w 1442 roku nie należały do żadnej z istniejących wówczas parafii, z czego można
wnioskować, że powstały niedawno w początkach XV w138. O najbliższych okolicach
Ostrowa w początkach wieku biskup Oleśnicki tak pisał: „Kiedyśmy z Najjaśniejszym
135
KuszykS., Ostrów Lubelski w okresie odrodzenia, [w:] Lubartów i Ziemia Lubartowska, Lubartów
1964, s. 82.
136
137
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 46.
138
Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958, s. 96.
28
Panem Władysławem [obecnym] królem Polski, jeszcze jako małoletnim, udawali się
często do litewskiej rubieży, miejsce, w którym obecnie taż wieś jest położona,
znajdowaliśmy bagniste, gęste drzewami i nieuprawne, które zaś za dni naszych
z surowego korzenia, bestii i stad dzikich zwierząt zamienione zostało na miejsce
mieszkalne i oddane ludziom”139.
W momencie tworzenia parafii ostrowskiej włączeni zostali do niej mieszkańcy
wsi Kolechowice i Tyśmienica z parafii Łęczna a także Brzeźnicy, Borek i młyna Kuli
z parafii w Czemiernikach.
Wybudowanie kościoła i powstanie parafii miało istotne znaczenie dla
wiernych, Ostrów stał się centrum życia religijnego dla mieszkańców wszystkich
okolicznych osad. Tutaj przybywali ludzie z okolicznych wsi na uroczystości kościelne
i odpusty. Obok ułatwienia dostępu wiernym do świątyni nie mniej ważne było
znaczenie gospodarcze i handlowe. Nastąpiło ożywienie gospodarcze zarówno wsi
parafialnej jak i najbliższej okolicy, zakładano młyny, stawy hodowlane, karczmy,
przy których powstawały usługi rzemieślnicze np. kuźnie. Z nich korzystali podróżni,
bowiem zatrzymywali się tu kupcy wiozący towary na Litwę i Ruś.
Nowopowstała parafia w Ostrowie była jedną z 24, które na przełomie XIV
i XV w. zostały utworzone na obszarze Lubelszczyzny, wszystkie przed 1464 r.,
a jedną z trzech, obok Parczewa i Rudna w lesistych terenach dolnego Wieprza140.
W XV w. parafia w Ostrowie miała patronat szlachecki, należała do archidiakonatu
lubelskiego w biskupstwie krakowskim. Po podziale archidiakonatu lubelskiego na
dekanaty ok. 1565 r. znalazła się w dekanacie parczewskim141.
Kościół pozostawał pod wezwaniem św. Hieronima do 1565 r., kiedy to raczej
pomyłkowo, jak uważa P. Szafran, podano św. Wawrzyńca142. Źródła z lat 1603,
1661, 1675 wymieniają wezwanie św. Hieronima, z 1739 i 1748 r. św. Wawrzyńca
i św. Hieronima, a w roku 1781 Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Wawrzyńca143.
Wykaz wsi należących do parafii Ostrów po raz pierwszy podaje rejestr
poborowy z 1531 r.144. Są to: Brzeźnica Bychawska, Brzeźnica Książęca, Głębokie,
139
Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie …, s. 81.
Szafran P., dz. cyt., s. 90.
141
Tamże, s. 92, 93.
142
Tamże s.160, 161.
143
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł,
Lublin 1998, s.120, przyp. 22.
144
Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez A. Pawińskiego.
Małopolska t. III, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV, Warszawa 1886, s. 351, 362, 363.
140
29
Górka, Jedlanka, Kaznów, Kleszczów, Kolechowice i Wola, Ostrów, Rozkopaczew,
Uścimów. Nie zawiera on wsi Tyśmienicy i Babianki /zwanej też w XV w. Wolą
Tyśmieniecką/ oraz osady Ruda145. W rejestrze z 1531 r. wykazana została w parafii
Ostrów Górka, notowana tylko raz jeszcze w 1565 r. jako Gorka. Brak jednak o niej
bliższych danych, ani późniejszych informacji146.
Wizytacja kościelna z 1603 r. zamykająca wiek XVI stwierdza, że do parafii
Ostrów należy 13 wsi, tym samym jest jedną z największych w woj. lubelskim pod
wzglądem powierzchni jak i liczby osiedli. W tym okresie osady są oddalone od
kościołów parafialnych nie więcej niż 10 km, w tutejszej parafii odległość ta wyniosła
do ok. 15 km. Można to tłumaczyć jej peryferyjnym, tuż przy granicy diecezji
krakowskiej i województwa lubelskiego położeniem147.
Pierwszy kościół w Ostrowie był drewniany zbudowany przez fundatora,
wspomnianego już Tedoryka. W kronice kościelnej opracowanej przez ks. kanonika
Stanisława Pawluczuka148, proboszca tutejszej parafii w latach 1990 – 2004,
zapisano uwagi dotyczące wyglądu świątyni pochodzące z wizytacji w 1565 r.
„Kościół jako mała, drewniana, ciasna i ciemna budowla, kryta gontem z klepiskiem
zamiast posadzki, posiadająca wejście od zachodu, cztery okna, dwa w nawie.
Ozdobiony na ścianach malowidłami świętych i apostołów oraz wiszącym pod
sufitem dużym krzyżem rzeźbionym. We wnętrzu znajdowały się trzy drewniane
ołtarze – główny z obrazami Matki Bożej i po obu stronach dwa małe. W prawym
obraz św. Wawrzyńca w lewym zaś malowidło tak zniszczone, że nie można było
odczytać kogo przedstawiało. Drewniane tabernakulum stało w lewym rogu
prezbiterium na kolumnie przy ścianie. Ambona przy ścianie południowej,
chrzcielnica na środku nawy i ławki dla wiernych. Obok prezbiterium od strony
północnej znajdowała się mała, ciemna zakrystia. Przed wejściem do świątyni był
ganek, wzdłuż zaś całego budynku krużganek. Po zachodniej stronie kościoła stała
drewniana dzwonnica z zawieszonym na niej jednym dzwonem”.
W pierwszej połowie XVII w. drewniana świątynia była remontowana,
a kronika kościelna wspomina, że ówczesny proboszcz ks. Jan Pisarkiewicz pokrył ją
gontem, chociaż wizytacja z 1650 r. mówi już o nowej świątyni zbudowanej przez
tegoż proboszcza. Być może to była tylko gruntowna przebudowa starego kościoła.
145
147
Szafran P., dz. cyt., s.108,109.
148
Historia obrazu Matki Bożej, dz. cyt. s. 1, 2.
146
30
Konsekracji nowego kościoła dokonał biskup Tomasz Oborski 6 października 1644 r.
Po wojnach szwedzkich i węgierskich, które przyniosły duże zniszczenia w całym
Ostrowie w 1659 r. kościół został wyremontowany z funduszy starosty parczewskiego
Daniłowicza.
Stojący po dziś dzień murowany kościół parafialny w Ostrowie usytuowany
został w pewnej odległości na południe od dotychczasowego drewnianego i był
wznoszony w latach 1755 – 1768. Prawdopodobnie według projektu Pawła
Antoniego Fontany, architekta nadwornego marszałka wielkiego litewskiego księcia
Pawła Sanguszki. Z kroniki parafialnej wynika, że Fontana przebywał w Ostrowie
w 1740 r. gdzie „złożył wotum srebrne przedstawiające dziecię w powiciu” przed
cudownym obrazem Najświętszej Marii Panny149. Na publiczny kult obrazu zezwolił
papież Paweł V /lata rządów 1605-1621/150.
Fundatorem nowego kościoła był Mikołaj Krzyniecki – Trybunalski właściciel
Beretowa, Brzeźnicy Bychawskiej i Babianki. Śmierć fundatora nie pozwoliła
wykończyć wnętrza. Wówczas proboszcz Jan Szumla, jezuita z własnych funduszy
ołtarz Imienia Jezus i wnętrze kościoła wymalował, a ks. Mateusz Głodowski ołtarz
Jezusa Ukrzyżowanego wystawił. Konsekracji dokonał biskup bakowski Rajmund
Jezierski w 1762 r.151.
W XVII w. wybudowany został w Ostrowie z funduszy mieszczanina
Wojciecha Krzymuskiego drugi łaciński kościół – szpitalny pod wezwaniem św.
Krzyża i Przemienienia Pańskiego. Wzniesiony w 1628 r. został poświęcony przez
biskupa Tomasza Oborskiego w 1644 r. a formalna erekcja miała miejsce w roku
1653. Pierwszym kapelanem szpitalnym został ks. Krzysztof Krzymuski. Podczas
najazdu wojsk Rakoczego, budynek kościoła bardzo ucierpiał i ponownie
odbudowany funkcjonował do 1790 r., kiedy zniszczony bardzo nie nadawał się już
do remontu i za zgodą konsystorza w Lublinie został rozebrany152.
Trzecią świątynią obrządku rzymskokatolickiego była zbudowana za miastem
w kierunku zachodnim
kaplica św. Marii Magdaleny. Jej fundatorem był Józef
Kamieński, łowczy wiśnieński. W źródłach wzmiankowana po raz pierwszy
149
Tamże.
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 107.
151
Tamże, s. 81.
152
Tamże.
150
31
w wizytacji w 1721 r. Opisowi położenia kaplicy odpowiada dzisiejsza kaplica na
cmentarzu parafialnym, w którym znajduje się obraz Marii Magdaleny153.
W omawianym w pracy okresie parafia rzymskokatolicka była najniższą
jednostką administracji państwowej i obejmowała wszystkich mieszkających na jej
terenie, a jako gmina wyznaniowa ograniczała się do grupy wiernych katolików
obrządku łacińskiego. Podział na parafie państwo wykorzystywało głównie dla
sporządzania spisów i poboru podatku154.
Obok
parafii
rzymskokatolickiej
skupiającą
ludność
polską
przybyłą
przeważnie z Mazowsza na omawianym terenie funkcjonowały inne gminy
wyznaniowe. Były to trzy parafie greckokatolickie, ludności pochodzenia ruskiego
przybyłej z terenów na wschód od Bugu. Należały do prawosławnej diecezji
chełmsko-bełskiej i wchodziły w skład protopopi /odpowiednik dekanatu/ lubelskiej.
Od 1596 r. po synodzie w Brześciu, kiedy diecezja chełmska przystąpiła do unii
z Rzymem nazywane unickimi, a wierni unitami155.
Najstarszą jest jednowioskowa parafia pod wezwaniem Kosmy i Damiana
w Kolechowicach, której powstanie należy odnieść do XIV w. kiedy lokowana
i zasiedlana była wieś. Parafia wzmiankowana po raz pierwszy w rejestrze
poborowym w 1531 r.156. Istnieje jako jedyna na tym terenie także obecnie.
Parafia Kościoła Wschodniego w Uścimowie pod wezwaniem Św. Jerzego
powstała w latach 1543-1565 i skupiała ludność ruską głównie z Uścimowa,
Krasnego, Maśluch a także z Jedlanki i Drozdówki157.
Początki unickiej parafii w Ostrowie poświęconej św. Trójcy to okres lokacji
miasta w 1548 r. Parafia skupiała wiernych z Jam, Tyśmienicy, Babianki, Zabiela
i Ostrowa158. Na podstawie analizy źródeł, głównie wizytacji unickich woj. lubelskiego
S. Jop określił liczbę wiernych dla tych parafii w latach osiemdziesiątych XVIII w.
Parafia unicka w Ostrowie z 1200 wiernymi była najliczniejszą w pow. lubelskim,
w parafii Uścimów było 667 unitów, a w Kolechowicach 277159.
153
Tamże, s. 81, 82.
Jop S., Rozmiary jednostek administracji państwowej oraz gmin wyznaniowych /parafie
rzymskokatolickie i greckokatolickie, kahały/ na terenie woj. lubelskiego w ostatniej ćwierci XVIII w.,
„Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973, s 105, 114.
155
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 74-76.
156
Tamże.
157
158
Tamże.
159
Jop S., Rozmiary jednostek…, s. 122.
154
32
O ludności wyznania Mojżeszowego przybyłych do Ostrowa po raz pierwszy
wzmiankuje lustracja woj. lubelskiego z 1565 r. Żydzi, którzy tu zamieszkali
zajmowali się handlem i płacili 5 florenów podatku160. Ludność żydowska żyła
przeważnie w mieście. W Ostrowie jak ustalił S. Jop u schyłku XVIII w. mieszkało 408
Żydów /jest to 71,2% ludności żydowskiej całej parafii/ i stanowili 22,1%%
mieszkańców miasta.
Kahały albo przykahały, które były formą organizacji ludności żydowskiej
posiadały synagogę i łaźnię. Kahał ostrowski był rozległy i pod koniec wieku XVIII
obejmował większość terenu parafii rzymskokatolickiej Ostrów oraz pięć wsi
i miasteczko prywatne Sosnowica w woj. brzeskim Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Do kahału należało ok. 640 osób161.
Nieliczni protestanci kalwini i luteranie, nazywani w spisach dysydentami to
przybysze z zachodu Europy: Niemcy, Anglicy, Holendrzy i Szkoci. W parafii Ostrów
jak podaje Spis prymasa Poniatowskiego162 mieszkało w różnych miejscowościach
łącznie 7 dysydentów, trudniących się głównie rzemiosłem.
W oparciu o przeprowadzone analizy dokumentów źródłowych163 można
przyjąć, że parafia Ostrów w latach osiemdziesiątych XVIII w. liczyła 6310 osób,
mieszkających na powierzchni 311,4 km2 w 28 osiedlach, 1056 domach i była druga
co do wielkości w woj. lubelskim.
Gęstość zaludnienia tego terenu to 20,3 mieszkańców/km² i była mniejsza niż
dla województwa – 24,6 mieszk./km². W ogólnej liczbie mieszkańców parafii
rzymskokatoliccy liczyli 3586 osób i stanowili 56,83% ogółu, grekokatolicy (unici)
w liczbie 2144 osoby - 33,98%; Żydzi 572 osoby stanowiło 9,08%; dysydenci
(protestanci) w liczbie zaledwie 7 osób stanowili 0,11% wszystkich mieszkańców164.
Parafia Ostrów posiadała znaczny odsetek grekokatolików, stanowili trzecią
część mieszkańców, gdy w województwie tylko 2,54%. W Lubelskiem ludność
rzymskokatolicka to 86,58% podczas gdy w parafii ostrowskiej mniej niż 56,83%.
160
Szczygieł R., Lokacja miasta Ostrowa i jego dzieje do końca XVI wieku, [w:] Lubartów i Ziemia
Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990, s.16, 18.
161
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 84, 143.
162
Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego z 1787
roku, Lublin 1977 -1979 „Biblioteki, Archiwa i Muzea Kościelne”, t.35, s. 261.
163
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 141-143; Jop S., Rozmiary…, s. 108.
164
Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 68, 69.
33
Odsetek Żydów i protestantów w parafii nie różnił się wiele od stanu w całym
województwie165.
Gminy wyznaniowe: parafie rzymskokatolickie, unickie, kahał skupiały
wiernych wokół własnych ośrodków – kościoła, cerkwi, synagogi. Były miejscem nie
tylko kultu religijnego ale także integrowały społeczność narodowo – wyznaniową,
prowadziły szkoły, szpitale, przytułki, posiadały biblioteki.
Przy kościele obrządku łacińskiego prowadzono szkołę dla chłopców, w której
uczono katechizmu, pisania, czytania i liczenia. Jej działalność nie rozwijała się
jednak prężnie a pewnych okresach szkoła nie działała zupełnie. Stąd zalecenie
powizytacyjne z 1800 r. aby proboszcz ufundował szkolę. Parafia posiadała też
księgozbiór liczący 16 ksiąg. Były to podręczniki teologiczne i kazania. Bogatszą
bibliotekę zgromadzono przy kościele św. Ducha. Pośród blisko 200 książek były
pozycje o charakterze religijnym, patriotycznym i ogólnym166.
Zarówno przy kościele parafialnym jak i szpitalnym od XVII w. funkcjonowały
przytułki, w których żyli ubodzy. Utrzymywali się z jałmużny. Przy cerkwi unickiej
w Ostrowie w XVIII wieku prowadzona była szkoła167. Uczono w niej czytania
i pisania w języku polskim i ruskim, także śpiewu. Znajdował się też przy cerkwi
przytułek. Przy kahale prowadzona była przez rabina edukacja młodzieży
żydowskiej, która kształcona była w zakresie wiedzy ogólnej i prawd wiary168.
W drugiej połowie XVIII w. parafia Ostrów miała patronat królewski, należała
do dekanatu parczewskiego, w archidiakonacie lubelskim, diecezji krakowskiej.
Sejm Czteroletni konstytucją z 11 VI 1790 r. włączył województwo lubelskie do
diecezji chełmsko - lubelskiej. W zakresie administracji państwowej zaś do powiatu
lubelskiego, w woj. lubelskim. Parafia była położona na peryferiach diecezji
i województwa. Wschodnia granica parafii stanowiła granicę z diecezją chełmską
oraz z ziemią chełmską woj. ruskiego169.
165
Tamże.
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku…, s. 110.
167
Tamże, s. 111.
168
Tamże, s. 112.
169
166
34
Rozdział III
Mieszkańcy wsi Kaznów do końca XVIII wieku
1. Struktura społeczna ludności
O szlacheckiej osadzie Kaznów, pisanej też Casznow, Kasznow170, Casnow171
źródła wzmiankują po raz pierwszy w 1441 r., kiedy to jeden z właścicieli Adam
Kaznowski sprzedaje 1/5 swojej części w Kaznowie braciom Przedborowi
i Wojciechowi za 30 grzywien. Obok Adama Kaznowskiego zapisy źródłowe
wymieniają jeszcze Wojciecha i Jana Kaznowskich oraz Wielobora z Kaznowa172.
Kolejna informacja w źródłach pochodzi z roku 1442 kiedy to za pozwoleniem
biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego erygowano w Ostrowie parafię a do
jej fundacji przyczynili się dziedzice z Kaznowa: Jaszczołd, Wielobor i Przedbor
oddając dziesiątą część zbiorów zbóż /dziesięcinę snopową/ ze swoich włości na
potrzeby powstającej parafii173.
Herbarz szlachty polskiej S. Uruskiego174 podaje, że Kaznowscy herbu Suche
komnaty pisali się z Kaznowa w woj. lubelskim i mieli przydomek Sopot. Ich herb
„Suche komnaty” to „w tarczy pola czerwonego jest trąba czarna myśliwska oprawna
w złotą osadę i z takim zawiązaniem, na której wierzchu powinien być krzyż złoty
a na hełmie w koronie trzy pióra strusie” 175.
Wzmiankowani powyżej dziedzice należeli do drobnej szlachty zagrodowej,
która zasiedliła w XV w. z inicjatywy władców tereny położone w północnych
rejonach woj. lubelskiego o gorszych glebach, bardziej zalesione i zabagnione.
Gorsze gleby były rekompensowane rozległymi równinami, co sprzyjało rozwojowi
170
Polska XVI wieku pod względem… t.XIV, s. 363.
172
Słownik historyczno-geograficzny…, s. 97, 98.
173
174
Herbarz szlachty polskiej. Rodzina, oprac. S. hr. Uruski, t. VI, Warszawa 1909, s. 273, 274.
175
Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, t .I, Lwów 1855, s.100.
171
35
rolnictwa. Rozdrobnienie własności tej kategorii szlachty było znaczne. Już wówczas
wieś była podzielona między kilku szlachciców mających działy w jednej osadzie176.
W ostatniej ćwierci XV w. /1477 r./ w Kaznowie występowało czternastu
dziedziców: Jaszczołd, Andrzej, Mikołaj, Stefan, Piotr, 2 Wojciechów, 2 Jakubów,
2 Stanisławów i 3 Marcinów. Była to szlachta bez kmieci, która uprawiała ziemię
własnymi rękami177.
Szlachta cząstkowa osiedlona w Kaznowie była raczej uboga, wartość ich
majątku wynosiła od kilku do kilkudziesięciu grzywien. Syn Przedbora Piotr sprzedał
swój dział (część) w Kaznowie w 1477 r. za 50 grzywien a Jakub Wieloborowicz
w 1491 r. otrzymał za swoją część zaledwie 3 grzywny178. Skromne też były posagi,
jakie dawali kaznowianie córkom albo oprawy żonom dla zabezpieczenia ich bytu
w chwili wdowieństwa. Na przykład Agnieszka, żona Mikołaja otrzymała w 1486 r.
oprawę w wysokości zaledwie 20 grzywien. W tym czasie zamożna szlachcianka
dostawała posag w wysokości 200 - 300 grzywien179.
Kaznowianie małżeństwa zawierali zazwyczaj pomiędzy szlachtą o podobnym
statusie majątkowy, najchętniej z okolicznych wsi. Żoną Przedbora została w 1451 r.
Chwałka, córka Mikołaja z Ostrowa, ten ostatni był jeszcze w 1462 r. winien
Przedborowi 10 grzywien stanowiących część posagu córki180. Zdarzały się też
małżeństwa ze szlachtą spoza sąsiedzkiego kręgu i tak żoną Piotra z Kaznowa
została siostra Jana z Góry181, a także z mieszczanami, gdy szlachcianka z Kaznowa
nieznanego imienia wyszła za mąż za mieszczanina z Kamionki182.
Rejestr poborowy z 1531 r. odnotowuje, że Kaznów był własnością trzech
dziedziców /szlachta bez kmieci/: Mateusza Kaznowskiego i Jana Wieloborowicza,
którzy oddawali pobór z 2 łanów ziemi. Trzecim właścicielem był Aleksy
Wojciechowicz oddający pobór z 1 łanu183. W XV w. łan przyjmowany był jako
jednostka gospodarcza, nie zawsze był ściśle określony i miał wymierzony obszar184.
Przyjmując, że łan frankoński, który występował w królewszczyznach na terenie
176
Sochacka A., Własność ziemska… s. 115, 116.
178
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…, s. 45.
179
Tamże.
180
Tamże.
181
Słownik historyczno-geograficzny …, s. 98.
182
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…s. 45.
183
Słownik historyczno-geograficzny …, s. 98.
184
Szaflik J., Wieś lubelska…, s. 247.
177
36
parafii Ostrów miał powierzchnię 24,16 ha to obszar ziemi w Kaznowie w pierwszej
połowie XVI w. wynosił ok. 74 ha.
Właściciele wsi siedzący na działach rodzinnych wielkości półłanowych
a nawet mniejszych obok uprawianej przez siebie ziemi posiadali kilku zagrodników
czy komorników185. W świetle danych zawartych w rejestrze poborowym z 1563 r.
areał uprawny ziemi na terenie Kaznowa nie ulegał większej zmianie. Właściciele wsi
Kaznowscy płacili podatek od 2,5 łana i posiadali 4 zagrodników i 2 komornice186.
Zagrodnicy we wsiach mogli być traktowani jako drobni chłopi. Posiadali
przydział ziemi i z niego płacili podatek oraz wykonywali określone powinności na
rzecz pana. Jeśli posiadali własny inwentarz pociągowy i bydło byli zmuszeni do
dzierżawienia pastwisk, a z tym wiązała się konieczność odrobku na rzecz dworu.
Posiadali zagrodę /stąd wywodzi się ich nazwa/, w skład której wchodziły chata, małe
podwórko
i
zabudowania
gospodarcze,
czasami
niewielka
działka
ziemi.
Wynagrodzenie za prace pobierali w naturze187.
Najuboższą kategorią ludności wiejskiej byli komornicy. Nie mając własnej
zagrody mieszkali w domach zamożnych gospodarzy. Za mieszkanie odpłacali się
pracą. Pracowali we dworze, nie mogli pracować w innej wsi. Niektóre bogate
komornice posiadały bydło min. krowę.
Pod koniec pierwszej ćwierci XVII w. większość łanów w Kaznowie było
własnością Aleksandra i Macieja Kaznowskich, a Piotr Brzeminski był dzierżawcą
ziemi stanowiącej własność Jadwigi, wdowy po Piotrze Sieniucie188. Do Macieja
Kaznowskiego należała też zagroda bez roli, w której zapewne zamieszkiwała
rodzina zagrodnika, która pracowała w folwarku należącym do właściciela ziemi.
O dalszym rozdrobnieniu wsi informuje nas rejestr pogłównego woj.
lubelskiego z 1676 r.189. Kaznów był wówczas własnością ośmiu Kaznowskich, którzy
obrabiali swoją ziemię bez poddanych: Andrzej, Stanisław, Bartłomiej, Jan, Mateusz,
August, Franciszek i Wojciech. Oprócz nich ziemię w Kaznowie posiadali: Ambroży
Tchórzewski, Stanisław Jaszowski, Mateusz Niewęgłowski, Wawrzyniec Skolimowski
i Katarzyna Górska, która była właścicielką największego folwarku.
185
Tamże, s. 25.
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s 55, 68.
187
Ihnatowicz I. i in., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988, s. 111.
188
Rejestr poborowy… z 1626 r., s. 143.
189
Polska XVI wieku pod względem… t. XV, s. 36a.
186
37
We dworze i gospodarstwie pracowała czeladź. Była to grupa ludności, która
nie miała majątku na wsi. Wszyscy oni byli pracownikami najemnymi, pochodzili
z rodzin zagrodniczych i kmiecych, z ludności luźnej. Wśród nich pasterze, parobcy,
rataje oraz dziewki, które pracowały przy krowach i w kuchni czy ogrodzie. Umowę
o pracę z czeladzią zawierano na okres roku przed Bożym Narodzeniem.
Najuboższą grupę czeladzi stanowiła młodzież, wynagradzana za pracę strawą
i odzieżą, czasami drobną sumą pieniędzy190
Interesujący obraz Kaznowa przedstawia taryfa podymnego z 1790 r. Z niej
dowiadujemy się, że wieś liczyła 36 dymów /domów z kominem/, wśród których
9 stanowiły dwory. Były jeszcze 23 chałupy z gruntem, 1 chałupa z ogrodem
i 1 chałupa bez gruntu i ogrodu. Dymy rzemieślnicze we wsi to browar i karczma191.
Dziedzice: Marcin, Kajetan i Jakub Kaznowscy, Mateusz Kaliszewski, Tomasz
Łuczyński i Czarnecka nie posiadali poddanych i sami obrabiali ziemię. Tomasz
Kaznowski oprócz dworu był właścicielem 2 chałup z gruntem.
Największy
folwark
zwany
Michałowizną192,
należał
do
Antoniego
Skorzewskiego, który posiadał 21 chałup z gruntem, 1 chałupę z ogrodem
i 1 chałupę bez gruntu i ogrodu. Poza tym do niego należały, będące w arendze
u Żydów karczma i browar.
W końcu XVIII w. ufolwarcznienie w dobrach szlacheckich było większe niż
w królewszyznach – 1 dwór przypadał na mniejszą ilość chałup z gruntem193.
W Kaznowie średnia ta wynosiła 1,125.
2. Liczebność i oblicze etniczne mieszkańców wsi
Źródła XV i XVI w. nie informują nas o liczbie mieszkańców Kaznowa. Rejestry
poborowe z 1531 r. i 1580 r. zawierają wykazy łanów. Rejestr z 1531 r. nie oddaje
stanu zagospodarowania wsi, bo nie uwzględnia łanów szlacheckich, które nie były
opodatkowane. S. Jop194 uważa, że w stosunku do lustracji są one zaniżone o ok.
190
Ihnatowicz I. i in., dz. cyt., s. 253.
192
Jop S., Ludność na terenie parafii…, s. 56.
193
Jop S., Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), Lublin 1991 [maszynopis
autora], s. 253.
194
191
38
13%. Autor proponuje zatem, aby przyjąć, iż w drugiej połowie XVI w. w Kaznowie
było 3 łany195. Na tej podstawie ustalił, że tę osadę w drugiej połowie XVI w
zamieszkiwało 75 osób196.
W następnych okresach liczby mieszkańców zostały ustalone w oparciu
o rejestr pogłówny z 1673 r. /z uzupełnieniami z 1674 i 1676/, który podaje liczby
zamieszkujących we wsi Kaznów197.
Najpełniejszy i najbardziej dokładny obraz dotyczący mieszkańców Kaznowa
zawiera Spis Prymasa Poniatowskiego z 1787 r.198.
Tabela 2. Liczba ludności Kaznowa od XVI do XVIII w.
Rejestr poborowy
Rejestr pogłównego
Spis Poniatowskiego
1564 r.
1673 r.
1787 r.
75
94
165
Źródło: S. Jop, Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.)
Postępujący wzrost liczby mieszkańców w okresie od XVI do XVIII w (tabela 2)
pozwala stwierdzić, że następował rozwój osadnictwa, co było związane także
z dalszym rozdrobnieniem gospodarstw właścicieli.
Rejestr pogłówny z 1673 r. określa, że we wsi Kaznów zamieszkiwało
94 osoby, z czego blisko połowę stanowiła szlachta (tabela 3).
Tabela 3. Zróżnicowanie mieszkańców Kaznowa wg rejestru pogłównego z 1673 r.
Mieszkańcy
Szlachta
Kaznowa
94
100%
43
Poddani
45,7%
36
38,3%
Czeladź
15
16,0%
Źródło: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), s. 389, tabela 8.
Mogli być także wśród czeladzi przedstawiciele drobnej szlachty i gołoty. Wśród
mieszkańców Kaznowa szlachta stanowiła największą grupę ludności. W parafii
Ostrów Kaznów był wsią, którą zamieszkiwał największy odsetek szlachty199.
195
Tamże.
Tamże, s. 69, tabela 11.
197
Tamże, s.103.
198
Kumor B. ks., dz. cyt., s. 261.
199
Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 388, 389.
196
39
Wspomniany już Spis Prymasa Poniatowskiego w sposób dość szczegółowy
określił wyznanie ludności zamieszkującej parafię Ostrów dzieląc wszystkich na
katolików, Żydów i dysydentów /protestantów/. Spis ten nie uwzględnił ludności
kościoła unickiego mieszkających na terenie parafii. W spisie wyodrębniono
mieszkańców ze względu na płeć i wiek.
Dla Kaznowa dane zaczerpnięte ze spisu zawiera tabela 4.
40
Tabela 4. Wieś Kaznów w Spisie Prymasa Poniatowskiego w 1787 r.
Katolicy
Żydzi
dzieci
dzieci
od lat 7
do lat 7
53
29
32,1
17,6
Razem
mężczyźni
kobiety
Kaznów
165
46
%
100
27,9
dzieci
dzieci
od lat 7
do lat 7
2
1
1
1,2
0,6
0,6
mężczyźni
kobiety
32
1
19,4
0,6
Z danych spisu wynika, że największą grupą mieszkańców Kaznowa w latach
osiemdziesiątych XVIII w. były dzieci w liczbie 63 i stanowiły 38,2% wszystkich
mieszkańców. Wśród dorosłych mieszkańców przeważały kobiety, stanowiąc 33,3%
ogółu ludności wsi. Ludność wyznania Mojżeszowego zamieszkała we wsi to według
spisu 3% jej mieszkańców. 97% ludności Kaznowa stanowiła ludność polska,
wyznania rzymskokatolickiego. Wspomnieć należy, że wieś została włączona do
utworzonej w 1442 r. parafii Ostrów, a poddani składali dziesięcinę snopowa na jej
utrzymanie. W ciągu kolejnych stuleci w zasadzie wieś ta była zamieszkiwana ciągle
przez Polaków.
Wprawdzie w pierwszej połowie w XVIII w. /1741 r./ wizytacja unicka wymienia
Kaznów w ramach parafii w Kolechowicaach „do kolechowickiej cerkwi należały […]
Berejów, Krasnow […] i inne […]. Tam żyła Ruś200. W Kaznowie mogli oni pracować
w folwarkach, podobnie jak chłopi przybyli z pobliskich Kolechowic, które zasiedlane
były w swoich początkach przez ludność ruską. W końcu XVIII w. w Kaznowie nie
było mieszkańców pochodzenia ruskiego201.
O ludności wyznania Mojżeszowego zamieszkałej w Kaznowie źródła mówią
w XVIII w. Przypuszczać należy, że osiedlili się oni we wsi jako dzierżawcy karczmy
i browaru. W źródle z 1712 r.202 znajduje się informacja, że podczas grabienia wsi
przez wojska polskie „U Woitka Cyganka wołu pobito, bobu wzięli ćwierć do Żyda
zanieśli…”203 Żydzi w karczmie często zajmowali się lichwą, a także byli narzędziem
wyzysku chłopów na wsi.
200
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s. 77, przyp. 249.
202
Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu
Ostrowa Lubelskiego…, s. 278, przyp. 160.
203
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s.
201
41
W latach osiemdziesiątych XVIII w. mieszkający, w Kaznowie Żydzi
przynależeli do gminy żydowskiej w Ostrowie204.
204
Jop S., Taryfa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r., [w:] Religie-edukacja-kultura.
Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 150.
42
Rozdział IV
Gospodarka mikroregionu Kaznowa w XV – XVIII wieku
1. Charakter gospodarczy osady
W ogólnej liczbie 136 łanów w parafii Ostrów w drugiej połowie XVI w. 33,75
było własnością szlachty, z tego 2,5 łana w Kaznowie. Jak wspomniałam
w poprzednim rozdziale liczba ta jest zaniżona, gdyż rejestry poborowe, które
stanowią główne źródło informacji nie uwzględniły ziem leżących w drobnych
folwarkach, we wsiach należących do szlachty cząstkowej i zagrodowej w Kaznowie
i Głębokim. Rejestry nie określiły powierzchni łąk i nie jest także pewnym czy ich
wielkość została uwzględniona w wykazie łanów. Stąd S. Jop205 proponuje
doszacowanie, aby uzyskać stan łanów wykazany w lustracjach, przyjmując 3 łany
dla Kaznowa.
Tabela 5. Łany we wsi Kaznów w rejestrach poborowych w drugiej połowie XVI w.
i w pierwszej połowie XVII w.
Rejestr poborowy
1563 r.
1580 r.
1626 r.
1650 r.
Przybyło w latach
1563-1650
2,5
2,5
3,36
4
1,5 łana
Źródło: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), s.215, tabela 5.
Zestawiając łany we wsi Kaznów na podstawie rejestrów poborowych za okres
od połowy XVI w. do połowy XVII w. (tabela 5) zauważyć należy wzrost ich liczby
w wykazach z XVII w. co świadczyć może, ze nastąpił w tej osadzie wzrost areału
uprawnego i dalszy rozwój wsi. Taką samą zależność można zarejestrować w innych
205
43
wsiach
szlacheckich
parafii
Ostrów:
Rozkopaczewie, Brzeźnicy Książęcej
206
Rudce
i
Woli
Rozkopaczewskiej,
. Ilość łanów wszystkich dóbr szlacheckich
omawianego terenu w pierwszej połowie wieku XVII wzrosła do 36,5 łana207. Z tej
liczby 11% było w posiadaniu szlachty z Kaznowa.
Folwarki drobnoszlacheckie mogły istnieć w Kaznowie już w końcu XV w.
Miały miejsce sytuacje, że folwarki we wsiach szlacheckich powstawały albo były
powiększane kosztem zajmowania dóbr królewskich208. Informują o tym lustracje woj.
lubelskiego z XVI i XVII w. Lustracja z 1565 r. mówi o zagarnięciu przez szlachciców,
właścicieli Kaznowa ziem należących do królewskich Kolechowic. „Granice. Skarżą
się na szlachtę pograniczną o krzywdy w grunciech królewskich, (…) Na pany
Kaznowskie, że grunt królewski posiedli od Kolyechowycz, wsi królewskiej, i teraz
poddanym królewskim krzywdy i ciężkości wyrządzają. Z lasów królewskich
zabierają, biją, gonią, et contra ziemianie się też na poddane J.K.M. o takież krzywdy
skarżyli” 209.
W tym samym źródle odnotowano też skargi składane przez tę szlachtę na
zaborczość starosty parczewskiego, a prawdopodobnie na działania zarządcy
mieszkającego w folwarku w Uścimowie. Różne było stanowisko zarządcy. Czasami
biernie zachowywał się wobec wdzierania się szlachty w grunta folwarczne,
a czasami porozumiewał się z okoliczną szlachtą i za pewna odpłatą odstępował
chłopów do prac w szlacheckich folwarkach210.
W folwarku będącym największym gospodarstwem rolnym w obrębie dóbr
właściciela centralne miejsce zajmował dwór służący głównie jako mieszkanie dla
jego rodziny. Pierwsza wzmianka w dokumentach o dworze w Kaznowie pochodzi
z 1616 r., ale zapewne istniał on już w końcu XVI w.
Był to „dwór drewniany na planie prostokąta z bocznym alkierzem, trzydzielny,
dwutraktowy, z sienią na osi. W jednym trakcie izba biała o dwóch oknach z piecem
kaflowym, spiżarka i alkierz o jednym oknie. W drugim trakcie piekarnia z piecem
chlebowym, komora. W sieni kuchnia. Dwór kryty dranicami”211. W źródłach
206
Tamże.
208
Tamże, s. 222.
209
Lustracja województwa lubelskiego z 1565 r., s. 80, /Ostrów/, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie
rejonu…, s. 270, przyp. 97.
210
Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 216.
211
Boruch – Rolska I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach dawnych Lubelszczyzny 1500 –
1700, Lublin 1999, s. 180.
207
44
zachowała się informacja, iż w 1722 r. dwór był w dobrym stanie i stanowił własność
Tokarzewskiego, podczaszego mińskiego212.
Autorka, I. Rolska - Boruch nie wspomina o wyposażeniu dworu, ale
w zależności od zamożności szlachty było ono zróżnicowane. W przeciętnym dworze
znajdowały się liczne ozdobne skrzynie zastępujące szafy, stoły, ławy i łoża.
W okresach późniejszych pojawiły się kredensy, na ścianach zaś kobierce.
Pomieszczenia oświetlano świecami umieszczonymi we świecznikach.
Oprócz dworu w folwarku znajdowało się szereg budynków gospodarczych
dosyć oddalonych od siebie ze względu na możliwość powstania pożaru. Zarówno
dwór, jak i pozostałe zabudowania były drewniane i w większości pokryte słomą.
Były to: gumno obejmujące stodoły, spichlerze brogi, gdzie gromadzono zbiory
i wszystkie zapasy, także chlewy dla świń, obory dla bydła oraz stajnie dla koni.
W pobliżu dworu był sad, ogród warzywny i często staw rybny.
Rozpowszechnioną i najbardziej trwałą instytucją społeczną, gospodarczą
i kulturalną wsi pańszczyźnianej była karczma. Znajdowała się niemal w każdej
osadzie, nawet zupełnie niewielkiej i przeznaczona prawie wyłącznie dla konsumpcji
chłopskiej. W chwili powstania folwarków szlachta przejmowała zazwyczaj we własne
ręce produkcję trunków, budując gorzelnie i karczmy a jednocześnie wytworzył się
przymus propinacyjny.
Prawo propinacji stwarzało uprzywilejowanie dla właścicieli ziemi, z tego tytułu
czerpali oni korzyści z produkcji i sprzedaży najpierw tylko piwa w późniejszym
okresie również wódki. Karczmy były zazwyczaj własnością dworu, a karczmarz tylko
jej dzierżawcą. Każda rodzina poddańcza zmuszona była do spożycia w ciągu roku
określonej ilości trunków wyprodukowanych w pańskiej gorzelni, względnie musiała
tę ilość przymusowo wykupić213.
Tak jak i chodzenie do pańskiej karczmy było spełnieniem obowiązku wobec
pana214. Ten przymus połączony był z innym, gdzie chłopi mieli obowiązek
sprzedawania zboża do dworu po ustalonej przez niego cenie. Gorzelnie i browary
przerabiały żyto na wódkę a jęczmień na piwo. Poddani obowiązani byli też kupować
inne towary w pańskiej karczmie, która spełniała funkcję wiejskiego punktu
212
Tamże.
Burszta J., Wieś i karczma, Lublin 1950, s. 18.
214
Tamże, s. 102.
213
45
handlowego, a karczmarz był sklepikarzem. Karczma miała zatem prawo
sprowadzania i kupowania artykułów spożywczych oraz prawo ich wyrobu215.
Tutaj koncentrowało się życie wsi. Proboszczowie urządzali w karczmie
kiermasze wiejskie w dni odpustów i świąt kościelnych. Tutaj odbywały się także
uroczystości rodzinne: chrzty, wesela, stypy pogrzebowe, to tutaj bawiono się
i tańczono. Jeśli wieś leżała przy szlaku drogowym to istniała w niej karczma
gościńcowa, gdzie zatrzymywali się podróżujący szlachcice, kupcy a czasami
rzemieślnicy. Częściej jednak do karczmy zaglądali wędrowni żebracy podążający
z jednego odpustu na drugi.
W Księgach Grodzkich Lubelskich z 1782 r.216 znajduje się opis karczmy
w Kaznowie położonej przy gościńcu biegnącym z Ostrowa do Lubartowa. Było to jak
wcześniej wspomniałam odgałęzienie drogi ruskiej na Mazowsze i do Polski
centralnej. Z uwagi na swoje położenie przy trakcie lubartowskim spełniała zapewne
funkcje karczmy gościncowej jak również służyła miejscowej ludności, była miejscem
sprzedaży dworskich trunków.
Zarówno karczma jak i istniejący we wsi browar należały do właściciela
większej części Kaznowa, Antoniego Skorzewskiego217. Budynek, w którym
znajdowała się karczma przypominał wiejską zagrodę. Pokryty słomą, był już stary
i wymagał
remontu.
Do
karczmy
prowadziło
dwoje
dwuskrzydłowych
wrót
obracanych na biegunach. Znajdująca się tu sień służyła jako stajnia dla koni
podróżnych „w sieni żłob ieden”218. Z owej sieni drzwi zamykane na żelazny haczyk
prowadziły do izby szynkarskiej z kominkiem. Wygląd i wystrój sali bardzo skromny:
”izba bez podłogi piec ceglany komin z gliny pułap z opołkow”219. W izbie były dwa
okna z drewnianymi ramami. Wyposażenie stanowiły „stoł sosnowy ławow koło ścian
z zydelkiem”220. Drzwi na biegunach z izby prowadziły do komory, w której zazwyczaj
chowano naczynia szynkarskie.
Naprzeciwko karczmy „za gościńcem”, zapewne po drugiej stronie drogi, stał
browar, pokryty dranicami /deseczki z drzewa iglastego/. W nim były dwa kotły
gorzałczane, częściowo naprawiane i jeden kocioł piwny. Do składowania zboża,
zamiast spichlerza służyła komórka. Pomieszczeniem /najczęściej z dużym piecem/,
215
Tamże, s. 30.
Księgi Grodzkie Lubelskie, R.M.O., nr 21630, k 543, 543v.
217
Jop S.: Ludność na terenie parafii…, s. 56, 57.
218
Księgi Grodzkie…, k 543.
219
Tamże.
220
Tamże.
216
46
w którym odbywało się suszenie słodu była ozdownia /słodownia/. Pozostałe
zabudowania należące do browaru, usytuowane z tyłu za nim to przykryte jednym
dachem obora i stodoła. Do arendarza browaru należał ogródek warzywny,
ogrodzony, a nim cztery grządki zasiane różnymi warzywami oraz pola i łąki /nie
podano ich obszaru/221. Opis ten wskazuje, że arendarz przy browarze posiadał
także gospodarstwo rolne. Źródło nic nie mówi czy także karczmarz uprawiał ziemię.
Od XVII w. coraz częściej gospodarzami w karczmach byli Żydzi. Szlachta
wymagała od nich wszystkiego na zawołanie, a jednocześnie nie przyznawała im
żadnych praw222.
W XVIII w. karczmarz był arendarzem, który prowadził karczmę na własną
rękę dzierżawiąc ją od pana za odpowiednio wysokim czynszem albo rozliczając się
z nim z ogólnej sumy zakupionych od niego trunków. Jego pozycja społeczna była
wysoka; to osoba ponad wsią na usługach pana wsi, z którym prowadził interesy,
czasami donosił na chłopów. Czerpał też korzyści z lichwy a czasem oszukiwał na
miarze i wadze czy też dopisywał sumy na rachunku223.
We wsi Kaznów źródła, a zwłaszcza taryfa podymnego z 1790 r.224 wymieniały
karczmę i browar. Arendarzami owej karczmy i browaru byli Żydzi podobnie jak
w większości pozostałych wsi parafii Ostrów225.
Zmiany w wielkości uprawianych ziem zaszły w drugiej połowie XVII w. kiedy
wojny najpierw na Ukrainie, a potem „Potop” szwedzki przetoczyły się przez
Lubelszczyznę nie omijając także omawianego w pracy regionu. Zniszczenia
dokonywali najeźdźcy i żołnierze wojsk własnych. Dotkliwe szkody czynili rekwirując
na wsiach inwentarz żywy, w tym konie i woły będące siłą pociągową. Odczuli też
mieszkańcy zabór narzędzi rolniczych a właściwie to ich żelaznych części oraz ziarna
siewnego. Oddziały wojskowe dopuściły się celowego niszczenia zasiewów
wypasając konie w rosnącym na polu zbożu albo je tratowali. To spowodowało, że
olbrzymia ilość ziemi w okresie wojennym i powojennym nie była uprawiana226.
Chociaż dobra prywatne były wolne od postojów i przemarszów wojskowych,
bo miejscem stacjonowania wojsk były królewszczyzny to „wybieranie chleba” miało
221
Tamże.
Burszta J., dz. cyt. s.130.
223
Tamże, s. 148.
224
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza…, s.127.
225
Tamże, s.120, przyp. 126.
226
Szaflik J., Wieś lubelska…, s. 63 – 65.
222
47
miejsce także tutaj. Właściciele wsi starali się wszelkimi sposobami chronić swych
poddanych od grabieży dokonywanych przez żołnierzy227
Wyjątkowo dały się we znaki chorągwie królewskie, „którzy po włościach
i dobrach szlacheckich nie dbając na surowe prawa… chodząc… wielkim exactiami
et violertis agrawują (je), listów przypowiednich ukazywać nie chcą”228. Żołnierze
plądrowali, jak podaje J. Szaflik napotkane po drodze wsie, zapewne także i Kaznów
ucierpiał podczas tych wydarzeń.
Brak inwentarzy gospodarczych dóbr prywatnych nastręcza trudności
w przedstawieniu skutków zniszczeń wojennych. Wyrównywanie strat trwało niemal
do końca XVII w., a nawet w pierwszych dziesięcioleciach wieku XVIII229.
Skutki działań trzeciej wojny północnej i konfliktów wewnętrznych w pierwszej
ćwierci XVIII w. nie ominęły Kaznowa. Zniszczenia poczyniła w 1712 r. chorągiew
Karpińskiego. Żołnierze dopuszczali się rabunków i dewastacji sprzętu, zwłaszcza
w gospodarstwach chłopskich, ale nie oszczędzili też dworu. Źródła mówią
o okrutnym biciu ludności. „Żyta zabrano ze dworu korcy trzy i puł wieprza zabili
i wzięli go, statki porąbali…”, …”Sobka Bojarskiego pobito siemie konopne zabrali,
statki potłukli…”, „U Woitka Cyganka wołu pobito bobu wzieli ćwierć do Żyda zanieśli,
statki potłukli, siana wozów dwa spalili y i pola tej wsi”. …”U Wawrzka Bojarskiego
komore odbili żyta puł korca suchego wozem wzieli co miał ubogi chłop y gospodyni
pobili gdzie sam Imć Pan Karpiński wtey gospodzie dlatego gospodyni musiała
dziecie poronić”230.
Następstwem zniszczeń wojennych było zmniejszenie się plonów. Brak
środków
finansowych powodował, że w mniejszym stopniu nastąpiła odbudowa
gospodarstw chłopskich we wsiach biednej szlachty cząstkowej231. Wzrosła też liczba
ludności małorolnej i bezrolnej, zagrodników siedzących na gospodarstwach
mniejszych niż ćwierć łanu. Pojawiła się nowa kategoria ludności chłopskiej:
półzagrodnicy i chałupnicy232. Sporządzony w 1747 r. wykaz łanów parafii Ostrów
informuje, że w Kaznowie było: 3 łany, 2 półłanki, 1 zagroda i 9 ćwierć zagród233.
227
Szaflik J., Starostwo parczewskie…, s.57.
Laudum lubelskie z dnia 20 V 1654 r., cyt. za: J. Szaflik, Wieś lubelska…, s. 56.
229
Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 231.
230
Księga Miasta Lublina R.M. O. nr 21359/201 k.138, cyt. za: S. Jop, Zagospodarowanie rejonu…, s.
278, przyp. 160.
231
232
Tamże, s. 163.
233
Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 213, tabela 3.
228
48
W wieku XVIII na omawianym terenie przeciętne gospodarstwo chłopskie posiadało
ok. 4,5 ha ziemi234.
2. Użytkowanie gruntów i produkcja rolna
Ludność mieszkająca w powstających w XV w. osadach obok rozwijającej się
uprawy roli i hodowli wykorzystywała możliwości jakie dawały lasy. Kompleks
Puszczy Parczewskiej i Kolechowickiej obejmował teren parafii Ostrów, a granica
pomiędzy tymi puszczami przebiegała rzeką Guźnicą. Ważną dziedziną w zajeciach
ludności było rozwijające się bartnictwo, które dostarczało mieszkańcom miodu
i wosku. Bartnicy zasiedlali skraje lasów, z czasem zajmowali się także rolnictwem.
Część bartników zamieszkiwała także wsie szlacheckie tego terenu, jednak ze
względu na brak informacji źródłowych nie można ustalić ich liczby235. Gdy puszcze
zostały mocno wylesione na skutek intensywnej gospodarki leśnej oraz wyrębów
z przeznaczaniem terenów na pola uprawne zaczęło rozwijać się pszczelarstwo.
W wieku XVII nastąpił wzrost liczby pasiek leśnych, ale również przydomowych,
a słód pozyskiwano m.in. z uprawianej tatarki /gryki/ oraz z łąk i ziół polnych236.
Podstawową formą działalności gospodarczej mieszkańców tego terenu
pozostawało rolnictwo. Słabe gleby, których wydajność również była niska określała
rodzaj upraw. Z jednego ziarna uzyskiwano plon w granicach 2,5 do 5,5 ziarna
w XVI w. W okresie późniejszym, zwłaszcza po wojnach z połowy XVII w. nastąpił
spadek plonów, a dla ostatnich dziesięcioleci XVIII w wynosił zaledwie trzy ziarna
z jednego237.
Na lewym brzegu Tyśmienicy, gdzie położony jest Kaznów gleby bielicowe
najlepiej nadawały się pod uprawę żyta, jęczmienia, owsa i tatarki. Pszenicy ze
względu na niską jakość gleb raczej nie uprawiano. Źródła mówią o uprawianych też
w Kaznowie konopiach i bobie „siemie konopne […] bobu wzieli […]”238. Łąki,
podobnie jak pola były słabej jakości zatem i zbiory siana nie były duże. Uzyskiwano
234
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w. …, s.93.
Jop S., Pszczelarstwo w puszczy kolechowickiej i parczewskiej (XVI – XVIII w.), [w:] „Region
Lubelski”, t. 5 (7) za lata 1991-1993, Lublin 1996, s.42 -45.
236
Tamże.
237
Jop S., Zagospodarowanie rejonu …, s. 306, 309.
238
278, przyp. 160.
235
49
tylko jeden wóz siana z morgi, co daje 1,67 wozu z ha. Było to bardo mało239. Zbiory
siana miały bezpośredni wpływ na hodowlę bydła. W folwarkach parafii Ostrów
hodowano krowy mleczne, bydło, świnie, konie oraz drób. W gospodarstwie
chłopskim były także woły, rzadziej konie: „U Woitka Cyganka wołu pobito”240.
Występujące nieużytki wykorzystywane były na pastwiska.
W czasie pokoju produkty wytworzone w gospodarstwie wiejskim mogły być
sprzedane albo wymienione na targu w Ostrowie, który odbywał się tu w każdą
sobotę. Okazją do sprzedaży płodów były też doroczne jarmarki odbywające się trzy
raz w roku, na które przybywali już nie tylko mieszkańcy z okolicznych wsi ale kupcy
i kramarze z sąsiednich miast241
Na terenie parafii Ostrów w XVI i XVII w. ziemia była uprawiana w systemie,
dwupolówki, która związana była z glebami słabymi. Stosowana była zarówno na
gruntach folwarcznych jak i chłopskich. W XVIII w. zastąpiona została trójpolówką,
która w tym czasie była już stosowana powszechnie242.
3. Obciążenia gospodarstw chłopskich na rzecz państwa, dworu
i kościoła
Dochody
publiczne
w
Rzeczypospolitej
pochodziły
przede
wszystkim
z podatków. Podstawowym podatkiem stałym w rolnictwie było łanowe. Od czasu
przywileju koszyckiego (1374 r.) szlachta została zwolniona z podatku gruntowego.
Chłopi płacili jedynie 2 grosze z łanu. Wzrósł następnie przeciętnie do 12 groszy, od
1653 r. do 20 gr. a od 1578 r. do 30 groszy z łanu243.
Ludność zobowiązana była do płacenia podatków nadzwyczajnych, które
każdorazowo uchwalał sejm i były przeznaczane przede wszystkim na utrzymanie
zaciężnego wojska i spłatę długów państwowych. Podatek poborowy stanowił
wielokrotność podatku łanowego uchwalanego w podwójnej bądź potrójnej
wysokości. Od 1578 r. pobór płacili kmiecie, zagrodnicy, komornicy, młynarze,
239
Jop S.: Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w, …, s. 94.
278, przyp. 160.
241
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – Xviii. …, s. 100.
242
243
Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998, s. 60.
240
50
karczmarze pasterze wiejscy a niekiedy i szlachta zagrodowa. Od poboru były wolne
łany folwarczne, zgodnie z przywilejem koszyckim244.
W rejestrze poborowym z 1626 r. odnotowany został podatek zapłacony we
wsi Kaznów od 3,36 łanu245 z części Aleksandra Kaznowskiego, Macieja
Kaznowskiego i Piotra Brzemińskiego. Źródło podaje m.in. „Jegomość pan Piotr
Brzemiński oddał pobór trojaki ze wsi Kaznowa […]: od łanu osiadłego po groszy 30;
[…] od pół ćwierci rolnej po groszy 5246” Podatek zatem wyniósł „florenów 3 groszy
15”247. Według rejestru we wsi Kaznów pobór ten wyniósł łącznie 8 florenów.
Poborcy bezwzględnie egzekwowali należności podatkowe. Sposób ich
pobierania przyczyniał się do rujnowania gospodarstw chłopskich. Gdy chłopi nie
mieli pieniędzy na ich opłacenie zabierano w zamian za nie krowy, woły, konie,
a nawet drób i zboże na zasiewy248.
W 1629 r. podatek łanowy został zastąpiony podymnym od każdego domu
w miastach i na wsi, wynoszący od 15 do 90 groszy249.
Na sejmie w 1775 r. wprowadzono nowe podymne, podatek bezpośredni,
płacony od każdego budynku wyposażonego w komin. W miastach podatek ten
wynosił od 4 do 16 złp, a we wsiach od 5 do 7 złp250.
Taryfy podymnego z 1890 r. wyodrębniły w Kaznowie 36 dymów /domów/,
z czego 9 to dwory szlachty zagrodowej, właścicieli wsi251.
Powinności i ciężary chłopów wobec dworu były różne i zależały min. od
przynależności do kategorii poddanych, wielkości i jakości gruntu, rodzaju
posiadanych dóbr. Najbardziej uciążliwa i najważniejsza była pańszczyzna, najniższa
wynosiła jeden dzień i stale wzrastała252.
Na podstawie zachowanych informacji wiemy, że pańszczyzna we wsi
Kaznów w drugiej połowie XVIII w. w dobrach Antoniego Skorzewskiego, wynosiła
trzy dni „poddani z teyże części po dni trzy na tydzień odrabiali[…] tak i teraz podług
zwyczaju dawnego odrabiać powinni”253.
244
Tamże, s. 61.
Jop S., Zagospodarowanie rejonu…, s. 214.
246
Rejestr poborowy… z r. 1626 s. 143.
247
Tamże.
248
Szaflik J., Wieś…, s. 81.
249
Jezierski A., Leszczyńska C., dz. cyt., s. 60.
250
Tamże, s. 95.
251
252
253
Księgi grodzkie…, k 543v.
245
51
Pańszczyznę
sprzężajną
bogatsi
pośród
chłopów
obrabiali
własnym
sprzężajem i sprzętem, zaś biedniejsi pośród nich świadczyli pańszczyznę pieszą
wykonując prace polowe, bez pomocy zwierząt pociągowych. Zarówno jedna i druga
trwała od wschodu do zachodu słońca z przerwą na obiad. W okresie pilnych prac
polowych, żniw czy sianokosów chłopi odrabiali tłoki, ten rodzaj świadczonej
pańszczyzny wynosił do 4 dni w roku254. We dworze chłopi spełniali też inne
powinności: szarwarki przy naprawie grobli, dróg, mostów. Istniał też obowiązek
stróży, czyli pilnowania folwarku, stodół a także zasiewów, którą kolejno odbywali
wszyscy mieszkańcy wsi. Wykonywali też inne prace: przędzenie lnu, młócenie,
tarcie konopi, zbieranie grzybów itp.
Mieli tez obowiązek dostarczania podwód np. w celu wywozu pańskiego
zboża, ilość ich była określona w inwentarzach dóbr prywatnych255. We
wspomnianym wyżej okresie ten rodzaj pańszczyzny świadczyli też chłopi kaznowscy
w dobrach Antoniego Skorzewskiego: „poddani podług dawney ustawy iechać […] za
darmo obowiązani”256.
Chłopi składali też daniny w naturze zboże, drób, jaja, masło, których ilość
uzależniona była od wielkości gospodarstwa. Płacili także czynsz pieniężny zależny
od wielkości posiadanego gospodarstwa. Przymus propinacyjny nakazywał także
chłopom spożywanie piwa i gorzałki tylko w karczmie swojego pana257.
Mieszkańcy wsi oddawali też dziesięcinę na rzecz kościoła. Ludność chłopska
zamieszkująca parafię uiszczała na potrzeby kościoła daninę w wysokości 1/10
plonów – dziesięcinę snopową. Pleban wybierał co dziesiąty i dorodniejszy snop
zboża bezpośrednio na polu. Chłopi obowiązani byli czekać z zebraniem zboża z pól,
aż do wytyczenia dziesięciny przez plebana albo jego przedstawicieli. Ta zwłoka
w zwożeniu zboża mogła pociągnąć za sobą straty spowodowane np. złymi
warunkami klimatycznymi. Skutkiem opieszałości plebana były przypadki, że chłopi
zabierali plony z pola bez wymierzenia dziesięciny. Spory chłopów z plebanem
wywoływał też obowiązek odwożenia snopów do stodoły plebańskiej258.
254
Tamże, s. 35.
256
Księgi grodzkie…, k 543v.
257
258
Jawor G., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w późnym
średniowieczu. Schyłek XIV – początek XVI wieku, Lublin 1991, s.131.
255
52
Mieszkańcy Kaznowa składali dziesięcinę na potrzeby parafii w Ostrowie, co
ustanowiono w dokumencie fundacyjnym tej parafii. Dziesięcinę snopową od parafian
z włości „Pana Alberta Jaszczala Przedbora z Kaznowa” 259
W parafii Ostrów o dziesięcinę istniał spór pomiędzy ludnością polską i ruską.
Na początku XVII w,. król Zygmunt III zdecydował o przekazywaniu dziesięcin z pól
ludności ruskiej kościołowi rzymskokatolickiemu. Parochowie cerkwi występowali
przeciwko tej decyzji. Sprawa to toczyła się przez wiek XVI i XVII. Nuncjatura
papieska w Warszawie przesądziła spór na korzyść plebana kościoła łacińskiego260.
Z kolei w pobliskich Kolechowicach mieszkający tam Polacy płacili dziesięcinę
miejscowej cerkwi261.
Dziesięcina nie stanowiła jedynego obowiązku chłopów na rzecz kościoła.
Zobowiązani byli jeszcze do składania daniny – mesznego w wysokości korca zboża
z gospodarstwa chłopskiego. W okresie świątecznym od chłopów zbierana była mała
opłata pieniężna zwana kolendą.
Szlachta płaciła dziesięcinę swobodną, z dobrej woli nie z przymusu wybranej
przez siebie instytucji kościelnej. Za nie uiszczenie dziesięciny groziła ekskomunika,
co nie przerażało szlachty i prowadziło do sporów i zatargów z plebanami. Zapisy
protokołu sądu konsystorskiego z 1459 r. mówią o zatargu pomiędzy proboszczem
z Ostrowa a szlachcicami z Kaznowa Wieloborem i Jaszczołdem. Obwiniali oni
księdza, że nie przybył osobiście i nie pobłogosławił potraw wielkanocnych w ich
dworach, co z racji oddawanej dziesięciny im przysługiwało. Pleban tłumaczył swoje
postępowanie tym, że owi szlachcice nie przynieśli pokarmów do innej części wsi,
gdzie odbywało się zbiorowe błogosławienie dla wszystkich dziedziców Kaznowa.
Sąd uznając racje proboszcza nakazywał szlachcie, aby w przyszłości
wybierała jeden z dworów, gdzie będą błogosławione wielkanocne pokarmy262.
Chcąc jednocześnie zadowolić szlachtę, sąd orzekł, iż owi szlachcice mogą dawać
na kościół tylko dobrowolne ofiary. Nie muszą korzystać z usług duchownego
w tutejszej
parafii,
mają też prawo swobodnego wyboru miejsca swojego
pochówku263.
259
Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie…, s.82.
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII w. …, s. 92.
261
Tamże, s. 125, przyp. 86.
262
Sochacka A., Mikroregion ostrowski…s. 49.
263
Tamże.
260
53
Jednak szlachta z Kaznowa dbała o kościół czego dowodem jest zapis
w kronice parafialnej: „w 1734 r. szlachcic Jan Kaznowski z Kaznowa sprawił trzy
ozdoby na belk kościelny Pana Jezusa Ukrzyżowanego, Najświętszej Panny
Bolesnej i Św. Jana”264. Ona to ufundowała większość wystroju kościoła
parafialnego.
264
Historia obrazu Matki Bożej…, s. 6.
54
Zakończenie
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych dotycząca Kaznowa łączy się
z powstaniem parafii Ostrów w 1442 r. i wystawionym wówczas jej przywilejem
fundacyjnym.
Osada powstała w początkach XV wieku na terenach bezludnych, jako rezultat
planowej akcji osiedleńczej prowadzonej przez królów polskich. Zasiedlona została
przez szlachtę zagrodową i pozostała w jej rękach do końca XVIII w. Wieś należała
do wielu właścicieli, co było wynikiem silnego rozdrobnienia własności na skutek
działów rodzinnych, stąd też ubożenie szlachty, która często uprawiała ziemię
własnymi rękami. W XVI w. wieś liczyła 75 mieszkańców, którzy uprawiali 3 łany
ziemi ornej.
Kaznów dotknęły zniszczenia i grabieże spowodowane wojnami w drugiej
połowie XVII w. i w początkach wieku XVIII. Trudna sytuacja po wojnach w całym
rejonie spowodowała, że zmalała liczba ludności wiejskiej, zmniejszył się także areał
upraw i zmalały plony. Obserwujemy wówczas zjawisko koncentracji własności
ziemskiej i powstanie gospodarstwa wielkoobszarowego, które w drugiej połowie
XVIII w. należy do rodziny Skorzewskich.
Gospodarka
o przedstawicielach
wsi
miała
innych
charakter
wybitnie
zawodów
tam
rolniczy.
Niewiele
mieszkających.
wiemy
Dopiero
w osiemnastowiecznych źródłach pisanych pojawiła się informacja, że we wsi jest
karczma i browar, których arendarzami byli Żydzi. Należy przypuszczać, że
funkcjonowały one tam od początku XVI wieku.
W Kaznowie mieszkała ludność polska. Prawdopodobnie w XVIII w. we wsi
pojawili się chłopi ruscy pracujący we dworze. O obecności ludności żydowskiej
źródła mówią dopiero w końcu XVIII w. Był to karczmarz i arendarz.
Przeprowadzony pod koniec XVIII w. /w 1787 r./, spis ludności, podaje
informacje, że Kaznów posiadał 165 mieszkańców - 160 rzymskokatolików i 5 Żydów.
Wieś liczyła 36 dymów /domów/.
55
Źródła i opracowania
A: Źródła rękopiśmienne
Historia obrazu Matki Bożej, /ze zbiorów ks. kanonika proboszcza parafii Ostrów
Lubelski Stanisława Pawluczuka/, Ostrów Lubelski 1999, [rękopis w Archiwum
Parafialnym w Ostrowie Lubelskim].
Księgi Grodzkie Lubelskie, R.M.O., Ks. 21630, k. 543, 543 v (za udostępnienie
odpisów serdecznie dziękuję panu dr Stanisławowi Jopowi).
B: Źródła drukowane
Polska XVI wieku pod względem geograficzno – statystycznym opisana przez
A. Pawińskiego. Małopolska t. III i IV, [w:] Źródła Dziejowe, t .XIV i XV,
Warszawa 1886.
Rejestr poborowy województwa lubelskiego (powiat lubelski i urzędowski z r. 1626
ziemia łukowska z 1620), pod. Red. S. Inglota, Wrocław 1957.
C: Opracowania
Boruch – Rolska I., Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach dawnych
Lubelszczyzny 1500 – 1700, Lublin 1999.
Burszta J., Wieś i karczma, Lublin 1950.
Gajewski L. Gurba J., Lubartów i jego okolice we wczesnym średniowieczu, [w:]
Lubartów – Z dziejów miasta i regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977.
Gajewski L. Gurba J., Osadnictwo starożytne i wczesnośredniowieczne w pow.
lubartowskim, „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, Lubartów 1959.
Gardowski A., Sułowski Z., Najdawniejsze dzieje, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t. I, red.
S. Mencel, Warszawa 1974.
Gluza A., Siwek K., Zarys klimatu Polesia Lubelskiego, [w:] Ogólnopolski Zjazd
Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin
1994.
Gurba J., Okolice Ostrowa Lubelskiego w pradziejach, [w:] Dzieje Ostrowa
Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998.
56
Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, t .I, Lwów
1855.
Herbarz szlachty polskiej. Rodzina, oprac. S. hr. Uruski, t. VI, Warszawa 1909.
Ihnatowicz I. i in., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988.
Izdebski K., Grądziel T., Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie, Warszawa 1981.
Jawor G., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w
późnym średniowieczu. Schyłek XIV – początek XVI wieku, Lublin 1991.
Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
Jop S., Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII – XVIII w.),
Lublin 1998.
Jop S., Ludność na terenie parafii Ostrów Lubelski w ostatniej ćwierci XVIII wieku,
„Przeszłość Demograficzna Polski. Materiały i Studia”, t. 6, 1973.
Jop S., Ostrów Lubelski w XVII – XVIII wieku, [w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red.
R. Szczygieł, Lublin 1998.
Jop S., Pszczelarstwo w puszczy kolechowickiej i parczewskiej (XVI – XVIII wiek),
[w:] „Region Lubelski”, t. 5 (7) za lata 1991-1993, Lublin 1996.
Jop S., Rozmiary jednostek administracji państwowej oraz gmin wyznaniowych
/parafie rzymskokatolickie i greckokatolickie, kahały/ na terenie woj. lubelskiego
w ostatniej ćwierci XVIII w., „Rocznik Lubelski”, t. XVI, 1973.
Jop S., Taryfa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 r., [w:] Religieedukacja-kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Stanisławowi Litakowi,
red. M. Surdacki, Lublin 2002.
Jop S., Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), Lublin 1991
[maszynopis autora].
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002.
Kumor B. ks., Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa Michała Jerzego
Poniatowskiego z 1787 roku, Lublin 1977 -1979, „Biblioteki, Archiwa i Muzea
Kościelne”, t.35.
Kuszyk S., Historia Ostrowa od połowy XVII wieku do 1939 roku, [w:] Lubartów i
Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990.
Kuszyk S., Ostrów Lubelski w okresie odrodzenia, [w:] Lubartów i Ziemia
Lubartowska, Lubartów 1964.
Kuszyk S., Ostrów Lubelski w XVII wieku, [w:] Lubartów – Z dziejów miasta i
regionu, red. S. Tworek, Lublin 1977.
57
Mierzwa E., Tworek S., W okresie wojen i konfederacji 1648-1696, [w:] Dzieje
Lubelszczyzny t. I, red. S. Mencel, Warszawa 1974.
Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu, Lublin
1999.
Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, oprac.
S. Kuraś, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983.
Sochacka A., Mikroregion ostrowski w średniowieczu – powstanie osady i parafii,
[w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Lublin 1998.
Sochacka A., Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin
1987.
Studium kształtowania struktury ekologicznej miasta i gminy Ostrów Lubelski, Lublin
1992, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w Ostrowie
Lubelskim].
Szaflik J. R., Starostwo parczewskie w XVI – XVIII wieku, Lublin 1961.
Szaflik J. R., Wieś lubelska w połowie XVII wieku, Lublin 1963.
Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.
Szczygieł R., Lokacja miasta Ostrowa i jego dzieje do końca XVI wieku, [w:]
Lubartów i Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 1990.
Szczygieł R., Ostrów Lubelski w XVI wieku. Lokacja miasta na prawie niemieckim,
[w:] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, Lublin 1998.
Wilgat S. i in., Inwentaryzacja przyrodnicza gmin woj. lubelskiego /Gmina Ostrów
Lubelski/, Lublin 1992, [Maszynopis przechowywany w Urzędzie Miejskim w
Ostrowie Lubelskim].
Wilgat T., Spory wokół jezior Łęczyńsko – Włodawskich, [w”] Ogólnopolski Zjazd
Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Przewodnik wycieczkowy, Lublin
1994.
Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo lubelskie, Warszawa 1957.
Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., Osady zaginione i o zmienionych
nazwach historycznego województwa lubelskiego, [w:] Dzieje Lubelszczyzny t.
IV, Warszawa 1986.
58
Rozwój osadnictwa w parafii Ostrów w XV – XVIII wieku
Aneks I
Lp
Miejscowość
1.
Ostrów
2.
Kolechowice
3.
Borki
Pierwsza
wzmianka
w źródłach
1441 r., 1442 r.
Zmiana nazwy, zaginiona
wcześniej własność
szlachecka, od 1548 r.
własność królewska
1317 r.
w połowie XIV w.
własność szlachecka
i królewska,
od XV w królewska
1442 r.
/jedyna wzmianka
w źródłach/
powstały i zaginęły w XV w.,
mogły też zmienić nazwę na
Berechów, obecnie Berejów,
Brzeźnica
Bychawska
1427 r.
w 1563 r. nosi nazwę
Brzeznicza Stara,
W 1674 r. pojawia się nazwa
Brzeźnica Bychawska
Brzeźnica
Książęca
1469 r.
6.
Babianka
1470 r.
7.
Głębokie
1441 r., 1442 r.
4,
5.
Typ własności i jej
zmiany
pojawiła się pod nazwą Wola
Brzeźnicka,
1563 r. Brzeznicza Nowa,
1663 r. Brzeźnica Książęca
nazywana też Wolą
Tyśmienicką w XV w.
Uwagi
w 1442 r. biskup
Oleśnicki erygował
tutaj parafię,
fundator Teodoryk
w 1442 r. włączone
do parafii Ostrów z
parafii Łęczna
w 1442 r. włączone
do nowo powstałej
parafii Ostrów z
parafii Czemierniki,
w 1442 r. włączona
do nowo
erygowanej parafii
w Ostrowie z parafii
czemiernickiej
w połowie własność
szlachecka, w połowie
królewska
/szlachta zagrodowa,
w 1442 r. weszło do
utworzonej parafii
8.
Jedlanka
1432 r.
9.
Kula młyn
/Zakliczyn/
1442 r.
10.
Kaznów
11
Rozkopaczew
12.
Rudka Kijańska
cząstkowa/
początkowo własność
szlachecka,
od 1456 r. przejęta przez
króla
brak dokładnej lokalizacji,
prawdopodobnie należał do
Zaklików w obrębie dóbr
Tyśmienica
1441 r., 1442 r.
/szlachta zagrodowa i
cząstkowa/
własność szlachecka,
w XVII w. /1648 r./
własność kościelna
bernardynek lubelskich
1468 r.
1626 r.
1787 r.
/pod obecną
nazwą/
1409 r.
13.
Tyśmienica
14.
Uścimów
1442 r.
15.
Kleszczów
1451 r.
w Ostrowie
w 1442 r.
przeniesiony z do
parafii Ostrów z
parafii
czemiernickiej
w 1442 r. wszedł
do utworzonej
parafii w Ostrowie
jako Rudka Rozkopaczewska,
ok. 1550 r. wioska zakupiona
przez króla i włączona do
nowo lokowanego Ostrowa
60
w XV w. w połowie
szlachecka, w połowie
królewska,
w XVI w. tylko królewska
początkowo własność
królewska i szlachecka,
potem tylko królewska
własność szlachecka /do
połowy XVI w./
w 1442 r. włączona
do parafii Ostrów z
parafii Łęczna
w 1442 r. wszedł do
powstałej parafii
w Ostrowie
Wola
16. Kolechowska
17.
Ruda Jamy
18.
1439 r., 1488 r.
1488 r.
Wola
1626r.
Rozkopaczewska
19.
Brzostówka
1530 r.
1611 r. /pod tą
nazwą/
1552 r.
jedyny zapis w
źródłach/
1565 r.
20.
Koczanów
21.
Prokop młyn
22.
Berejów
1563 r.
23.
Podbiele
24.
Ruda Płazina
1580 r./jedyny
zapis w źródłach/
1564 r.
25.
Drozdówka
1563 r.
26.
Jamy
1565 r.
27.
Krasne
1530 r.
w 1548 r. jej grunta przeszły
na własność miasta Ostrowa
istniała krótko jeszcze w XVI
w., później zaginęła
w latach 1626 i 1673 zapisana
jako Wola Rozkopaczewska
sen Mietuszowska; źródła
XVIII w. jej nie wymieniają,
musiała zaginąć na przełomie
XVII/XVIII w.
założona jako Brzostowa Wola
na miejscu osady w 1627 r.
powstało osiedle młyńskie
Kozera
dawniej nazywany Wrzosów,
obecnie nie istnieje
nazywany też Berechów
prawdopodobnie wchłonięte
przez sąsiednią wieś Krasne
po 1570 r. nie notowana w
rejestrach, zniknęła po
wyczerpaniu się rudy
darniowej
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
po lokacji Ostrowa
przedmieście
królewszczyzna
królewszczyzna
61
28.
Rudka
Starościańska
1564 r.
29.
Wola Ostrowska
30.
31.
Wólka
Zawieprzycka
Gościniec
32.
Bójki
1661 r.
33.
Kozera młyn
1627 r.
34.
Maśluchy
1676 r.
królewszczyzna
35.
Zabiele
1616 r.
36.
1721 r.
37.
Wólka Stara
Kijańska
Królik młyn
38.
Żabieniec
1547 r.
39.
na Grądku młyn
1529 r. /jedyny
1580 r.
1564 r.
1783 r. /jedyny
jako Ruda Korbutowa,
w 1676 r. jako Rudka
Jedlańska,
w 1870 r. zapisana jako Rudka
Starościańska
trudno ustalić kiedy powstała i
kiedy zaginęła
inna nazwa to Wola
Zawieprzyckiego
inna nazwa Gościmierka,
osada z młynem, nie istnieje
obecnie
powstały jako osada z młynem
królewszczyzna
powstała na gruntach dawnej
wsi Koczanów, zaginiona w
latach 30-tych XX wieku
królewszczyzna
w początkach XVIII w. nosiła
nazwę Wólka Kijańska
wymieniony obok Jedlanki na
rzece o tej samej nazwie
włączony do miasta Ostrowa w
1548 r. wieś przestała istnieć
być może, że usytuowany
został na miejscu
62
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
królewszczyzna
własność szlachecka do
1547 r., później przeszła w
ręce króla
królewszczyzna
wcześniejszego młyna Hajduk
63
Rozwój osadnictwa w parafii Ostrów w XV-XVIII w.
Na podstawie mapy: Osadnictwo rejonu Ostrowa Lubelskiego w II połowie XVIII w. [w:] S. Jop: Zasiedlenie
Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego

Dzieje wsi Kaznów do końca XVIII wieku na tle rozwoju społeczno

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wyrażam zgodę, aby

Kapłańskie przeprowadzki - Czechowice-Dziedzice

OŚWIADCZENIE Niniejszym wyrażam zgodę na samodzielne (bez

Spotkanie Młodzieży - Warszawice 20.11.2015

Projekt realizowany przez Bibliotekę Publiczną im. Stefana

PAŃSTWOWY POWIATOWY INSPEKTOR SANITARNY

28. Międzynarodowy Bieg Uliczny PTOLEMEUSZA 5 października

MISJA W PEVAS „Tylko miłość można dać naprawdę