Eugen von Böhm-Bawerk — ekonomista, minister

Eugen von Böhm-Bawerk — ekonomista,
minister, arystokrata
Autor: Eugen-Maria Schulak i Herbert Unterköfler
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Anna Sroka
Artykuł stanowi część książki The Austrian School of Economics: A History of Its
Ideas, Ambassadors, and Institutions.
Mało który ekonomista zdobył
w Austrii taką sławę jak Eugen von
Böhm-Bawerk. Żaden inny ekonomista
nie był również tak powszechnie znany
sporej
części
austriackiego
społeczeństwa — nawet jeśli powód tej
sławy
był,
bądź
co
bądź,
dosyć
trywialny: otóż, portret Böhm-Bawerka
zdobił
banknot
100-szylingowy
znajdujący się w obiegu w latach 1984-2001. Z wielu powodów Eugen von
Böhm-Bawerk cieszył się w kręgach profesjonalistów opinią wyjątkowej osoby.
Należał do
najczęściej
cytowanych ekonomistów swoich czasów, był też
wykładowcą na jednym z większych wydziałów
prawniczych na świecie i
wielokrotnie piastował stanowisko ministra finansów europejskiego mocarstwa.
Wraz z Carlem Mengerem i Friedrichem von Wieserem stanowił założycielski
triumwirat szkoły austriackiej. Ewald Schams, ekonomista i emerytowany oficer
wojskowy, wspominał o działaniach tej trójcy jako o „harmonijnej współpracy i
niezachwianej jedności taktycznej”, w której Menger dbał o podstawowe zasady,
Wieser o strukturę, a Böhm-Bawerk wziął na siebie obowiązek walki. „On walczył
o dobro współczesnej teorii” — jak powiedział Schams (1926, s. 435–436).
Eugen Böhm urodził się w 1851 roku w Brnie jako trzecie z czwórki dzieci.
Ojciec Böhma w 1854 roku, podczas piastowania urzędu wiceprezydenta Moraw,
otrzymał tytuł szlachecki i przyjął imię Ritter von Bawerk. Po przedwczesnej
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214
KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001
www.mises.pl ▪ [email protected] ▪ +48 22 6352438
śmierci swego ojca, Eugen, wówczas sześcioletni, przeprowadził się z matką do
Wiednia. To tam, podczas nauki w miejscowym Schottengymnasium, poznał
Friedricha von Wiesera, z którym miała go połączyć trwająca całe życie przyjaźń.
Przyjaciele nieustannie dążyli do prześcigania się wzajemnie w swoich naukowych
osiągnięciach i w jednym czasie ukończyli studia prawnicze (Tomo 1994, s. 29–
30). Po studiach Böhm-Bawerk otrzymał pracę w Wydziale Finansów Dolnej
Austrii.
W 1875 roku, z pomocą Carla Mengera, Böhm-Bawerk i Wieser uzyskali
dwuletnie stypendium umożliwiające im studiowanie na uniwersytetach w
Heidelbergu, Lipsku i Jenie. To właśnie w Heidelbergu, pisząc pracę seminaryjną,
Böhm-Bawerk po raz pierwszy zajął się tematyką, której poświęcił później resztę
życia — czyli ekonomiczną zależnością pomiędzy teraźniejszością a przyszłością
(Böhm-Bawerk 1891/1930, s. 237). Rok później przedstawił on szkic teorii agio
na
papierze
(Tomo
1994,
s.
49-51).
Po
powrocie
do
Wiednia
Bawerk
kontynuował pracę w Wydziale Finansów Dolnej Austrii, a ponadto — jako
pierwszy ze studentów Mengera — otrzymał habilitację za pracę pt. Rechte und
Verhältnisse
vom
Standpunkt
der
volkswirtschaftlichen
(Odpowiedzialność kontraktowa z punktu widzenia ekonomii
Güterlehre
— 1881). W tym
samym roku młody wykładowca i urzędnik publiczny poślubił siostrę swojego
przyjaciela — baronową Paulę von Wieser. Małżeństwo, uważane za harmonijne,
nie doczekało się dzieci (Schumpeter 1925, s. 67). W 1882 roku BöhmBawerkowi powierzono prowadzenie zajęć z ekonomii na Uniwersytecie w
Innsbrucku. W porównaniu z Wiedniem, który w tamtym czasie był 5. pod
względem wielkości miastem na świecie, objęcie posady na mogącym się
pochwalić najmniejszym wydziałem prawa w monarchii austriackiej Uniwersytecie
w Innsbrucku (ok. 200 studentów i 16 wykładowców — Pliwa 1907, nr 9, 45) nie
wyglądało na szczególnie atrakcyjny etap w karierze. Po dziś dzień w
wiedeńskich
kręgach
Czerniowce,
zesłany
akademickich
do
funkcjonuje
Innsbrucku”.
Mimo
porzekadło:
tego,
„Skazany
Böhm-Bawerk
—
na
jako
entuzjasta Tyrolu — uważał lata spędzone w Innsbrucku za najszczęśliwszy okres
w życiu.
Nie minęło dużo czasu nim Böhm-Bawerk otrzymał najpierw tytuł
profesora, a w 1884 roku stałą posadę na tym stanowisku. W tym samym roku
wydana została praca pt. Historia i krytyka teorii zysku z kapitału (Geschichte
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214
KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001
www.mises.pl ▪ [email protected] ▪ +48 22 6352438
und Kritik der Kapitalzinstheorie – pierwszy tom Kapitału i zysku z kapitału), w
której autor „rygorystycznie i dokładnie rozprawił się z praktycznie wszystkimi
teoriami zysku z kapitału” (Schumpeter 1925, s. 69). Wydanie drugiego tomu
Historii... opóźniło się między innymi z powodu wyboru Böhm-Bawerka na
dziekana
wydziału.
Ponadto,
niemały
problem
stanowiło
połączenie
subiektywistycznej teorii wartości z teorią kapitału. Swojego rodzaju wstępnym
opracowaniem
był
dwuczęściowy
esej
dotyczący
subiektywistycznej
teorii
wartości w Conrads Jahrbücher w 1886 roku. Esej ten, choć w nieco zmienionej
formie, został wydany jako część drugiego tomu Kapitału i zysku..., zatytułowany
Positive Theorie des Kapitals. Łatwy w lekturze i starannie opracowany tekst
sprawił, że Böhm-Bawerk został zauważony jako świeża krew szkoły austriackiej,
dla rozwoju której praca ta miała niebagatelne znaczenie (Schumpeter 1925,
s. 68). Oba tomy Kapitału i zysku z kapitału doczekały się wielokrotnego
wydania; przetłumaczono je także na angielski, co przyniosło Böhm-Bawerkowi
międzynarodową sławę (Schumpeter 1914b, s. 460). Do estymy autora
przyczyniały się też żywe polemiki, w których brał udział, sprzeciwiając się
czterem nurtom myśli naukowej, tj. awersji niemieckiej szkoły historycznej do
teorii; teorii wyzysku Marksa; różnym kosztowym teoriom wartości oraz
oskarżeniom
wysuwanym
wobec
szkoły
austriackiej,
głoszącym,
że
nie
zajmowała się ona kwestiami socjopolitycznymi.
Böhm-Bawerk podejmował próby powrotu na stanowisko profesora w
Wiedniu i zastąpienia Lorenza von Steina lub Lujo Brentano, jednak z miernym
rezultatem (Tomo 1994, s. 157–162). Ostatecznie objął posadę w Ministerstwie
Finansów, ówcześnie składającym się ze 121 urzędników i 67 pomocników
(Kamitz 1956, s. 58). Jednym z pierwszych zadań Böhm-Bawerka było
wznowienie przygotowań do ogólnej reformy fiskalnej. Urzędnikiem pozostał on
do 1904 roku. Trzykrotnie — w latach 1895, 1897-1898 i 1900-1904 — BöhmBawerk sprawował urząd Ministra Finansów. W 1899 został dożywotnim
członkiem Izby Panów. Oprócz pracy nad reformą podatkową roku 1886, na
mocy
której
nałożony
został
progresywny
podatek
dochodowy
o
stopie
nieprzekraczającej 5% (RGBl 1896, nr. 220, §172), Böhm-Bawerkowi udało się
— poprzez przekształcenie długu publicznego — zmniejszyć rządowe obciążenie
odsetkami (Weiss 1924/1925, tom 1, str. v).
Dla Böhm-Bawerka szczególnie
ważny był zrównoważony budżet, gdyż równowagę tę uważał on za jedyną rzecz
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214
KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001
www.mises.pl ▪ [email protected] ▪ +48 22 6352438
mogącą zapewnić stabilną wartość pieniądza. Böhm-Bawerk nie krępował się
stosować sztuczek typowych dla doświadczonych biurokratów celem odrzucania
motywowanych
politycznie
projektów,
które
nie
posiadały
bezpiecznego
finansowania, np. budowy sieci żeglownych kanałów dostawczych dla całej
monarchii (Gerschenkron 1977, s. 81, 120–127). Böhm-Bawerk uważał, że
minister finansów powinien być zawsze gotów ustąpić ze stanowiska, zachowując
się jednocześnie tak, jakby nigdy nie miał zamiaru odejść (Schumpeter 1952,
s. 79). Sam zrezygnował z posady w 1904, kiedy zbyt wielkie wymagania
finansowe armii stały się realnym zagrożeniem dla budżetu.
Oprócz pracy urzędnika, Böhm-Bawerk poświęcał dwie godziny dziennie
badaniom naukowym i pozostawał w ciągłym kontakcie z Uniwersytetem w
Wiedniu — początkowo jako egzaminator, a po 1891 jako profesor honorowy. W
1892 miał wkład w utworzenie Czasopisma ekonomii, polityki społecznej i
administracji (Zeitschrift für Volkswirthschaft, Socialpolitik und Verwaltung), a
ponadto pełnił ważną rolę w Stowarzyszeniu Ekonomistów Austriackich. Po
ostatecznej rezygnacji ze stanowiska ministra Böhm-Bawerk przyjął specjalnie
dla niego przygotowaną posadę profesora. Wykłady prowadzone przez BohmBawerka cechowały się jasnością i systematycznością, a dzięki spokojnemu i
usystematyzowanemu,
można
by
powiedzieć:
ożywionemu
intelektualnie,
sposobowi prezentacji, uważane były za prawdziwy majstersztyk.
Na sprzyjającym dyskusji seminarium Böhm-Bawerka spotykały się takie
szanowane postacie jak Ludwig von Mises, Franz Weiss, Richard von Strigl, Felix
Somary, Emil Lederer, Rudolf Hilferding, Otto Bauer, Nikolai Bucharin, i Joseph
Schumpeter (Hülsmann 2007a, s. 145). Böhm-Bawerk sprawiał wrażenie
człowieka nieco oficjalnego, ale miłego i zdolnego do współczucia. (Hennings
1997, s. 19). Ekonomista polityczny w pełnym tego słowa znaczeniu. Od 1911
roku pełnił funkcję prezydenta austriackiej Cesarskiej Akademii Nauk. Eugen von
Böhm-Bawerk zmarł w sierpniu 1914 w wieku 63 lat, podczas wakacji w
tyrolskiej miejscowości Kramsach.
Bibliografia:
Gerschenkron, Alexander. An Economic Spurt that Failed : Four Lectures in
Austrian History.
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214
KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001
www.mises.pl ▪ [email protected] ▪ +48 22 6352438
Hennings, Klaus S. The Austrian Theory of Value and Capital: Studies in the Life
and Work of Eugen von Böhm-Bawerk.
Hülsmann, Jörg G. Mises: the Last Knight of Liberalism.
Schumpeter, Joseph A. Ten Great Economists: From Marx to Keynes.
Tomo,
Shigeki.
Eugen
von
Böhm-Bawerk.
Ein
großer
österreichischer
Nationalökonom zwischen Theorie und Praxis.
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Długa 44/50, p. 214
KRS 0000174572 ▪ NIP 894 277 56 04 ▪ Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001
www.mises.pl ▪ [email protected] ▪ +48 22 6352438