Wiedza o spo∏eczeƒstwie
Transkrypt
Wiedza o spo∏eczeƒstwie
Kszta∏cenie w zakresie R O Z S Z E R Z O N Y M P o d r ´ c z n i k Wiedza o spo∏eczeƒstwie Spis treÊci Spo∏eczeƒstwo ............................................................. 7 I. Naród i procesy narodotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1. Naród w sensie etnicznym i politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2. Czynniki narodotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 II. Historyczne i wspó∏czesne typy spo∏eczeƒstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1. Spo∏eczeƒstwo pierwotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2. Spo∏eczeƒstwo niewolnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3. Spo∏eczeƒstwo feudalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 4. Spo∏eczeƒstwo przemys∏owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 5. Spo∏eczeƒstwo postindustrialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 6. Inne klasyfikacje spo∏eczeƒstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 III. Zmiany struktury spo∏eczeƒstwa polskiego w procesie transformacji ustrojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 I. Istota systemu politycznego oraz instytucje w paƒstwie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1. Istota systemu politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2. Instytucje w paƒstwie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 A. Partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 B. Grupy interesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 C. Organy paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 II. Mechanizmy dzia∏ania paƒstwa demokratycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 1. Wybory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2. Koalicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 3. Opozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 III. AktywnoÊç polityczna obywateli w systemie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 1. BezpoÊrednie uczestnictwo w kierowaniu sprawami publicznymi . . . . . . . . . . . . 2. AktywnoÊç wyborcza obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. AktywnoÊç polityczna na szczeblu samorzàdowej wspólnoty lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. S∏u˝ba publiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 53 54 55 IV. Mechanizmy ochrony praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1. Przejawy naruszeƒ praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Przyczyny naruszeƒ praw i wolnoÊci cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Mechanizmy ochrony praw i wolnoÊci cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Mechanizmy prawa wewn´trznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Mechanizmy prawa mi´dzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Organizacje pozarzàdowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . www.wsip.pl 58 60 60 60 62 66 3 Spis treÊci V. Typologia, etapy rozwoju i ewolucja doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1. Typologia doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ewolucja i zasi´g oddzia∏ywania wspó∏czesnych doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Liberalizm we wspó∏czesnym Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Ewolucja wspó∏czesnej myÊli konserwatywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Moralny i polityczny wymiar myÊli chrzeÊcijaƒsko-demokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Kryzys i przemiany doktryny socjaldemokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ideologie nowych ruchów spo∏ecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Feminizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Ekologizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ideologie fundamentalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 72 73 75 77 78 81 82 83 85 VI. Wspó∏czesne doktryny i partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 1. Miejsce ideologii w strategii partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 2. Ideologie i partie polityczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3. Ideologie i partie polityczne na Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 VII. Modele ustrojowe paƒstw demokratycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1. Typologia demokratycznych systemów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 A. Monarchia i republika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 B. Systemy prezydialne i parlamentarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 C. Systemy parlamentarno-gabinetowe, gabinetowo-parlamentarne, prezydenckie, mieszane i parlamentarno-komitetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 2. Formy paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 A. Paƒstwo unitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 B. Paƒstwo z∏o˝one . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 C. Autonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 VIII. Zagro˝enia demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 I. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 1. Czynniki wp∏ywajàce na polski system prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Transformacja systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . B. Rozwój praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Integracja europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. WartoÊci szczególnie chronione przez system prawny RP . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Dobro wspólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Otwarte spo∏eczeƒstwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. GodnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. WolnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. W∏asnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ga∏´zie polskiego systemu prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 111 111 112 112 113 113 113 114 114 115 115 II. Wybrane zagadnienia z kodeksów prawa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 1. Kodeks cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. W∏asnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Czyny niedozwolone (wyrzàdzenie szkody) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 120 120 123 123 Spis treÊci 2. Kodeks karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Poj´cie przest´pstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Istota kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Rodzaje kar i Êrodków karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Kodeks rodzinny i opiekuƒczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Ma∏˝eƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Stosunki mi´dzy rodzicami a dzieçmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kodeks pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Podstawowe zasady prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Stosunek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Zatrudnianie m∏odocianych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 124 124 125 127 127 128 129 129 130 131 III. Obywatel w sàdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 1. Proces cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 2. Proces karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 IV. Wykonywanie prawa (egzekucja praw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 1. Egzekucja cywilna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Egzekucja administracyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Egzekucja skarbowa – prawo karne skarbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Egzekucja karna – prawo karne wykonawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Egzekucja prawa mi´dzynarodowego publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 147 148 148 149 V. Prawne formy walki z korupcjà – Polska i Êwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Polska, Europa, Êwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 I. Unia Europejska – wielop∏aszczyznowa wspólnota Europejczyków . . . . . . . . . . . . . . . 154 1. Unia Europejska jako wspólnota kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 2. Unia Europejska jako wspólnota spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 3. Unia Europejska jako wspólnota ekonomiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 4. Unia Europejska jako wspólnota prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 5. Unia Europejska jako wspólnota polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 II. Unia Europejska – instytucje, procedury, wyzwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 1. Instytucje Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 A. Rada Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 B. Rada Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 C. Komisja Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 D. Parlament Europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 E. Europejski Trybuna∏ SprawiedliwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 F. Europejski Trybuna∏ Rewidentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 G. Komitet Ekonomiczno-Spo∏eczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 H. Komitet Regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 2. Proces decyzyjny we Wspólnocie Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 3. Perspektywy rozwoju Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 III. Polska w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 1. Polityczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 2. Ekonomiczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . 185 3. Spo∏eczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 IV. Polityka zagraniczna Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 1. Polityka zagraniczna paƒstwa i jej uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 www.wsip.pl 5 Spis treÊci 2. Instrumenty realizacji polityki zagranicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Polska polityka zagraniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Cz∏onkostwo w strukturach bezpieczeƒstwa NATO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Wspó∏praca w regionie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Stosunki Polski z jej sàsiadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. AktywnoÊç na forum organizacji mi´dzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 192 193 194 195 197 V. NierównoÊci ekonomiczne i spo∏eczne we wspó∏czesnym Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 1. NierównoÊci spo∏eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. NierównoÊci ekonomiczne mi´dzy paƒstwami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zró˝nicowanie ekonomiczne regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. NierównoÊci ekonomiczne i spo∏eczne mi´dzy jednostkami . . . . . . . . . . . . . . . . 200 200 202 202 VI. Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Istota globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. P∏aszczyzny globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Globalizacja gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Globalizacja a Êrodki przekazu informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Globalizacja kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Globalizacja a Êrodowisko naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Globalizacja w polityce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Skutki globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Zagro˝enia powodowane przez globalizacj´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 205 207 208 209 210 211 213 214 216 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 6 Prawo III. Obywatel w sàdzie Wiedza zawarta w tym rozdziale przyda ci si´ do zrozumienia podstawowych zasad, jakimi muszà kierowaç si´ organy sàdowe podczas rozpatrywania naszych spraw. Korzystanie z prawa w praktyce, choç zwiàzane jest z wieloma czynnoÊciami wynikajàcymi z norm prawnych, nie jest bardzo skomplikowane, a – co najwa˝niejsze – prowadzi do ochrony interesów jednostki jako cz∏owieka i jako obywatela. Ka˝dy cz∏owiek posiada zdolnoÊç prawnà, czyli mo˝e byç podmiotem praw i obowiàzków, nie ka˝dy jednak posiada zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych, czyli do samodzielnego przekszta∏cania swojej sytuacji prawnej poprzez w∏asne oÊwiadczenie woli (np. zawarcie umowy, wystawienie czeku, napisanie testamentu). W polskim prawie cywilnym wyró˝niamy trzy kategorie osób ze wzgl´du na zakres przyznanej im zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych: a) pe∏nà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych posiadajà osoby, które sà pe∏noletnie i nie sà wyrokiem sàdu ubezw∏asnowolnione, b) cz´Êciowà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych posiadajà ma∏oletni mi´dzy 13 a 18 rokiem ˝ycia oraz osoby ubezw∏asnowolnione cz´Êciowo. Za takie osoby czynnoÊci prawnych dokonujà ich przedstawiciele prawni (rodzice, opiekunowie, kuratorzy), c) nie posiadajà zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych osoby przed ukoƒczeniem 13 roku ˝ycia i osoby ubezw∏asnowolnione ca∏kowicie. Jest to o tyle istotne, ˝e czynnoÊci prawne dokonywane przez osoby nieposiadajàce zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych sà niewa˝ne, czyli np. zawarcie umowy kupna-sprzeda˝y, zaciàgni´cie d∏ugu lub rozporzàdzenie swoim majàtkiem przez osob´ niepe∏noletnià nie ma mocy prawnej! (Niepe∏noletni mogà tylko rozporzàdzaç swoim zarobkiem i dokonywaç drobnych czynnoÊci dnia codziennego). 1. Proces cywilny Proces cywilny obejmuje post´powanie sàdowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuƒczego oraz prawa pracy, jak równie˝ w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ spo∏ecznych. Do rozpoznawania spraw cywilnych powo∏ane sà sàdy powszechne oraz Sàd Najwy˝szy. Obecnie cz´Êç czynnoÊci w post´powaniu cywilnym mogà wykonywaç referendarze sàdowi. Powództwo wytacza si´ przed sàd pierwszej instancji, w którego okr´gu pozwany ma miejsce zamieszkania. Je˝eli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, wytacza si´ je wed∏ug miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie le˝y w Polsce – wed∏ug ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce. Powództwo przeciwko Skarbowi Paƒstwa wytacza si´ wed∏ug siedziby paƒstwowej jednostki organizacyjnej, z której dzia∏alnoÊcià wià˝e si´ dochodzone roszczenie. 134 III. Obywatel w sàdzie Powództwo przeciwko osobie prawnej wytacza si´ wed∏ug miejsca jej siedziby. Powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie ojcostwa i zwiàzane z tym roszczenia wytoczyç mo˝na wed∏ug miejsca zamieszkania osoby uprawnionej. Powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyç mo˝na przed sàd, w którego okr´gu nastàpi∏o zdarzenie wywo∏ujàce szkod´. Powództwo o roszczenie ze stosunku najmu lub dzier˝awy nieruchomoÊci wytoczyç mo˝na przed sàd miejsca po∏o˝enia nieruchomoÊci. Powództwo o w∏asnoÊç nieruchomoÊci lub posiadanie nieruchomoÊci mo˝na wytoczyç wy∏àcznie przed sàd miejsca jej po∏o˝enia. Powództwo z tytu∏u spadku wytacza si´ wy∏àcznie przed sàd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a je˝eli jego miejsce zamieszkania w Polsce nie da si´ ustaliç, przed sàd miejsca, w którym znajduje si´ majàtek spadkowy lub jego cz´Êç. Jako sàdy pierwszej instancji dzia∏ajà sàdy rejonowe. Jedynie w ni˝ej wymienionych sprawach jako sàdy pierwszej instancji dzia∏ajà sàdy okr´gowe: prawa niemajàtkowe i ∏àcznie z nimi dochodzone prawa majàtkowe, z wyjàtkiem ustalenia i zaprzeczenia pochodzenia dziecka, uniewa˝nienia uznania dziecka i rozwiàzania przysposobienia, ochrona praw autorskich i pokrewnych, tak˝e dotyczàcych wynalazków, wzorów u˝ytkowych i przemys∏owych, znaków towarowych, oznaczeƒ geograficznych i topografii uk∏adów scalonych, oraz ochrona innych praw na dobrach niematerialnych, roszczenia wynikajàce z prawa prasowego, roszczenia o prawa majàtkowe, w których wartoÊç przedmiotu sporu przewy˝sza 75 tys. z∏, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólnoÊci majàtkowej mi´dzy ma∏˝onkami oraz spraw o uzgodnienie treÊci ksi´gi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, wydanie orzeczenia zast´pujàcego uchwa∏´ o podziale spó∏dzielni. · · · · · Etapy post´powania karnego i cywilnego S Ñ D Y SÑD NAJWY˚SZY Sàd kasacyjny skarga kasacyjna skarga kasacyjna SÑD OKR¢GOWY SÑD APELACYJNY Sàdy drugiej instancji apelacja apelacja SÑD REJONOWY SÑD OKR¢GOWY Sàdy pierwszej instancji P O W S Z E C H N E Ka˝da osoba fizyczna i prawna ma zdolnoÊç wyst´powania w procesie jako strona (zdolnoÊç sàdowa). Równie˝ ka˝da osoba fizyczna i prawna ma tzw. zdolnoÊç procesowà, czyli zdolnoÊç do podejmowania wszystkich czynnoÊci www.wsip.pl 135 Prawo procesowych. Za Skarb Paƒstwa podejmuje czynnoÊci procesowe organ paƒstwowej jednostki organizacyjnej, z której dzia∏alnoÊcià wià˝e si´ dochodzone roszczenie lub organ jednostki nadrz´dnej. Strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogà dzia∏aç przed sàdem osobiÊcie lub przez pe∏nomocników. Pe∏nomocnikiem mo˝e byç adwokat lub radca prawny, a w sprawach w∏asnoÊci przemys∏owej tak˝e rzecznik patentowy, a ponadto wspó∏uczestnik sporu, jak równie˝ rodzice, ma∏˝onek, rodzeƒstwo lub zst´pni strony oraz osoby pozostajàce ze stronà w stosunku przysposobienia (adopcji). PRZYK¸ADOWA DROGA POST¢POWANIA CYWILNEGO ZnajomoÊç drogi, jakà przechodzi si´ w zwiàzku ze sporem powsta∏ym na gruncie prawa cywilnego, jest istotna, poniewa˝ w ramach post´powania cywilnego proces mo˝e prowadziç sam obywatel, bez pomocy adwokata lub radcy prawnego. Stan faktyczny: Strony – obywatele X i Y – mieszkajà w sàsiedztwie. W maju w przeddzieƒ swoich imienin obywatel X zwróci∏ si´ do obywatela Y z proÊbà o u˝yczenie odtwarzacza wideo w celu zaprezentowania przyby∏ym na imieniny goÊciom filmu z chrzcin dziecka. Odtwarzacz wideo mia∏ byç zwrócony nast´pnego dnia. Pomimo up∏ywu tego terminu obywatel X odtwarzacza nie zwróci∏, a na skutek kilkakrotnych upomnieƒ chcia∏ wr´czyç gramofon. Poszczególne czynnoÊci w post´powaniu cywilnym: Adwokat: Przede wszystkim trzeba podjàç decyzj´ o skorzystaniu z pomocy adwokata lub zdecydowaç si´ na post´powanie samodzielne. Jak ju˝ wspomniano, w przypadku post´powania cywilnego w zakresie pierwszej i drugiej instancji nie istnieje tzw. przymus adwokacki, czyli na∏o˝ony przez prawo obowiàzek skorzystania z us∏ug adwokata lub radcy prawnego. OczywiÊcie si´gni´cie po profesjonalnà pomoc prawniczà zawsze zwi´ksza szanse skuteczniejszej obrony racji, niemniej jednak w sytuacjach oczywistych (takich jak w naszym przyk∏adzie) mo˝liwa jest obrona prowadzona przez zainteresowanego. Pozew: Pierwszym krokiem jest napisanie pozwu. Pozew to tzw. pismo procesowe, czyli pismo wszczynajàce post´powanie cywilne. · · · · · · · · 136 Pozew powinien zawieraç: imi´ i nazwisko oraz adres powoda, oznaczenie sàdu, oznaczenie rodzaju pisma (pozew), imi´ i nazwisko oraz adres pozwanego, dane ewentualnych pe∏nomocników (adwokat, radca prawny), opis stanu faktycznego uzasadniajàcego ˝àdanie, dok∏adne okreÊlenie ˝àdaƒ, szacunkowà wartoÊç przedmiotu sporu, III. Obywatel w sàdzie dowodowe wraz z ewentualnymi dokumentami, · wnioski wymienienie · podpis. za∏àczników, · POWÓD to strona wnoszàca pozew (w opisywanym przypadku to obywatel X). POZWANY to strona wzywana do sàdu jako ta, która dopuÊci∏a si´ zdaniem powoda naruszenia jego praw (w opisywanym przypadku to obywatel Y). DOK¸ADNE OKREÂLENIE ˚ÑDA¡, czyli okreÊlenie przez powoda, czego si´ on domaga od sàdu (w opisywanym przypadku b´dzie to przywrócenie naruszonego posiadania; jeÊli X jednoczeÊnie chcia∏by ˝àdaç od Y odszkodowania, to musia∏by napisaç odr´bny pozew, który ewentualnie wszczyna∏by odr´bne post´powanie). WARTOÂå PRZEDMIOTU SPORU – oszacowania wartoÊci dokonuje sam powód. WNIOSKI DOWODOWE – najcz´Êciej b´dzie to wskazanie Êwiadków oraz szczególnie istotnych dokumentów zwiàzanych z danà sprawà (w opisywanym przypadku b´dzie to wskazanie obywatela Y oraz innych osób mogàcych poÊwiadczyç stan posiadania powoda). Z∏o˝enie pozwu: a. Pozew (w jednym egzemplarzu dla sàdu oraz odpowiedniej do liczby pozwanych lub uczestników odpisów, ewentualnie powód mo˝e przygotowaç dla samego siebie kopi´) sk∏ada si´ w sekretariacie danego sàdu (w wi´kszych sàdach w przeznaczonym do tego miejscu, czyli w Biurze Podawczym). b. Na pozwie (i na jego kopii, jeÊli takie b´dzie ˝yczenie powoda – choç nie jest to konieczne) zostaje przybita pieczàtka tzw. prezentata (zawiera ona pe∏nà nazw´ sàdu i miejsce na umieszczenie daty wp∏ywu; w dziale ksiàg wieczystych jest na niej równie˝ miejsce na podanie godziny wp∏ywu danego pisma). c. Sàdowe wezwanie do zap∏aty wpisu sàdowego. Wpis sàdowy to obowiàzkowa wp∏ata okreÊlonej sumy pieni´dzy do sàdu, bez której ten nie mo˝e uruchomiç post´powania cywilnego. W przypadku uzyskania korzystnego dla powoda wyroku wpis jest zwracany powodowi przez pozwanego. Wpis w danej sprawie okreÊla przewodniczàcy danego wydzia∏u sàdu (w naszym przyk∏adzie jest to oczywiÊcie wydzia∏ cywilny). Powód otrzymuje pismo zawierajàce zarzàdzenie, w którym znajduje si´ wezwanie do zap∏aty wpisu w ciàgu 7 dni od daty otrzymania tego˝ pisma (korespondencja sàdowa jest zawsze prowadzona za potwierdzeniem odbioru). JeÊli powód nie zdà˝y zap∏aciç wskazanej kwoty (np. z powodu choroby), mo˝e z∏o˝yç wniosek w sekretariacie o przywrócenie terminu zap∏aty. Przewodniczàcy wydzia∏u podejmuje decyzj´ o skierowaniu sprawy (dekretowanie sprawy) do konkretnego s´dziego (tzw. referat s´dziego to wykaz spraw prowadzonych przez danego s´dziego). Termin rozprawy jest wyznaczany przez s´dziego w drodze zarzàdzenia w ramach jego referatu wed∏ug kolejnoÊci wp∏ywów dekretowanych przez przewodniczàcego spraw. Sekretariat sàdu na podstawie wp∏ywajàcych do niego zarzàdzeƒ s´dziów o wyznaczeniu terminów rozpraw wysy∏a stronom (czyli zarówno powodowi, jak i pozwanemu) wezwania, w których jest podana: www.wsip.pl 137 Prawo czyli numer sprawy, · sygnatura, termin rozprawy, · miejsce rozprawy. · ObecnoÊç Êwiadków i bieg∏ych na rozprawie wynikajàca z wezwania jest obowiàzkowa pod rygorem kary porzàdkowej w postaci kary pieni´˝nej (do wysokoÊci najni˝szego miesi´cznego uposa˝enia). JeÊli strona przewiduje nieobecnoÊç, mo˝e zawiadomiç o tym sàd (nawet telefonicznie) i prosiç o odroczenie rozprawy, z czego jest sporzàdzana notatka urz´dowa. Usprawiedliwienie nieobecnoÊci po fakcie jej zaistnienia te˝ jest mo˝liwe, ale tylko w udokumentowanych przypadkach (zwolnienie lekarskie), co mo˝e byç dodatkowo sprawdzone przez sàd. Powód mo˝e te˝ z∏o˝yç wniosek o prowadzenie rozprawy podczas jego nieobecnoÊci. Skutki niestawienia si´ stron: Je˝eli powód nie przyb´dzie na pierwszy termin rozprawy i nie usprawiedliwi swojej nieobecnoÊci oraz nie z∏o˝y wniosku o prowadzenie sprawy podczas jego nieobecnoÊci, sàd mo˝e oddaliç powództwo, mo˝e tak˝e wydaç wyrok zaocznie, je˝eli dojdzie do wniosku, ˝e materia∏ dowodowy wystarcza na rozstrzygni´cie. Rozprawa: Rozpraw´ prowadzi oczywiÊcie s´dzia – na podstawie kodeksu post´powania (w naszym przyk∏adzie – kodeksu post´powania cywilnego) wed∏ug w∏asnej wiedzy i rozeznania w sprawie. PodkreÊliç natomiast nale˝y, i˝ w procesie cywilnym na stronach cià˝y obowiàzek dowiedzenia swoich roszczeƒ – generalnie sàd nie dzia∏a z urz´du, jednak˝e dzia∏ajàcemu bez pe∏nomocnika zawodowego sàd ma obowiàzek udzielaç niezb´dnych pouczeƒ dotyczàcych czynnoÊci procesowych. Na koƒcu post´powania sàd wys∏uchuje stron. Wyrok zapada od razu po zakoƒczeniu rozprawy bàdê te˝ w ciàgu 14 dni od jej zakoƒczenia. Wyrok, który nie satysfakcjonuje którejkolwiek ze stron, mo˝e byç zaskar˝ony do drugiej instancji. Jest to tzw. apelacja. Apelacj´ wnosi si´ do sàdu wy˝szej instancji, ale nie bezpoÊrednio, lecz za poÊrednictwem sàdu, który wyda∏ zaskar˝ane orzeczenie. W terminie 7 dni od daty og∏oszenia wyroku nale˝y z∏o˝yç wniosek o sporzàdzenie przez sàd uzasadnienia wyroku. Potem w ciàgu 14 dni od daty dor´czenia odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem sk∏ada si´ apelacj´ w postaci pisma procesowego. Nale˝y w nim przytoczyç kwestionowany fragment orzeczenia. Je˝eli strona nie za˝àda∏a uzasadnienia wyroku w terminie 7 dni, to termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym up∏ynà∏ termin do ˝àdania uzasadnienia. Mo˝liwa jest te˝ skarga kasacyjna wyroku, czyli sàdowa kontrola orzeczenia sàdu drugiej instancji. 138 III. Obywatel w sàdzie Skarg´ kasacyjnà mo˝na oprzeç na nast´pujàcych podstawach: naruszenie prawa materialnego przez b∏´dnà jego wyk∏adni´ lub niew∏aÊciwe zastosowanie; naruszenie przepisów post´powania, je˝eli uchybienie to mog∏o mieç istotny wp∏yw na wynik sprawy. Zaznaczyç nale˝y, ˝e w przypadku skargi kasacyjnej mamy do czynienia z tzw. przymusem adwokackim, czyli koniecznoÊcià przygotowania skargi kasacyjnej przez pe∏nomocnika b´dàcego adwokatem lub radcà prawnym. · · 2. Proces karny Proces karny rozpoczyna si´ od podj´cia próby rozpoznania przest´pstwa i jego sprawcy, co jest nazywane Êciganiem przest´pstwa. Wyró˝niane sà trzy tryby Êcigania: z oskar˝enia publicznego, na wniosek pokrzywdzonego, z oskar˝enia prywatnego. Âciganie z oskar˝enia publicznego jest najcz´Êciej wyst´pujàcym trybem. Oznacza ono post´powanie z urz´du – rozpoczyna je (w j´zyku prawniczym: wszczyna je) prokurator lub policja. Jako organy paƒstwa w ramach swoich kompetencji sà oni zobowiàzani do wszcz´cia post´powania bez wzgl´du na to, czy pokrzywdzony sobie tego ˝yczy, czy te˝ nie. Bardzo wa˝nym aspektem tego trybu jest to, ˝e ka˝dy, kto dowie si´ o pope∏nieniu przest´pstwa Êciganego z urz´du, ma spo∏eczny (moralny) obowiàzek powiadomienia o tym prokuratora lub policji. Natomiast instytucje paƒstwowe i spo∏eczne, które w zwiàzku ze swà dzia∏alnoÊcià dowiedzia∏y si´ o pope∏nieniu takiego przest´pstwa, majà prawny obowiàzek zwrócenia si´ z danà informacjà do w∏aÊciwych organów paƒstwa, przy jednoczesnym zabezpieczeniu Êladów i dowodów przest´pstwa. W trybie Êcigania z oskar˝enia publicznego oskar˝enie prezentuje przed sàdem (co jest w j´zyku prawniczym okreÊlane jako popieranie) oskar˝yciel publiczny. Jest nim prokurator. Pokrzywdzony mo˝e dodatkowo dzia∏aç jako strona w charakterze oskar˝yciela posi∏kowego obok oskar˝yciela publicznego. Przest´pstwa Êcigane na wniosek pokrzywdzonego (inaczej – przest´pstwa wnioskowe) te˝ sà Êcigane z urz´du, ale wszcz´cie post´powania nast´puje w razie z∏o˝enia wniosku przez osob´ do tego uprawnionà (pokrzywdzonego). Na przyk∏ad: · · · „Art. 167. §1. Kto u˝ywa przemocy lub groêby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do okreÊlonego zachowania si´, podlega karze pozbawienia wolnoÊci do lat 2, ograniczenia wolnoÊci albo grzywny. §2. Âciganie nast´puje na wniosek pokrzywdzonego”. www.wsip.pl 139 Prawo ? Czy wiesz, ˝e… od 2006 r. funkcjonuje w Polsce szczególny tryb przyspieszonego post´powania sàdowego (tzw. sàdy 24-godzinne). Osoba podejrzana mo˝e byç zatrzymana przez policj´ na 48 godzin, w ciàgu kolejnych 12 godzin sprawa musi byç skierowana przez policj´ do sàdu. W trybie tym rozpatrywane sà takie sprawy, jak np. chuligaƒskie zachowania na stadionach czy prowadzenie pojazdu pod wp∏ywem alkoholu. Warto zapami´taç • Obywatel mo˝e w sàdzie wyst´powaç w dwóch znacznie ró˝niàcych si´ od siebie sytuacjach. Pierwszà sytuacjà jest proces cywilny, czyli spór dwóch równorz´dnych stron, z których jedna (powód) rozpoczyna proces sàdowy, czyli wnosi powództwo przeciw drugiej stronie – pozwanemu. • Druga sytuacja to proces karny, który dotyczy z∏amania przez kogoÊ prawa (pope∏nienia przest´pstwa lub wykroczenia). Paƒstwo jest zobowiàzane do zajmowania si´ ka˝dym takim przypadkiem z urz´du, nie ma tu zatem dwóch równorz´dnych stron, lecz wyst´pujàcy w imieniu paƒstwa oskar˝yciel i osoba posàdzona o z∏amanie prawa – oskar˝ony. • W obu sytuacjach sàdy muszà stosowaç si´ do zasad majàcych na celu bezstronne wyÊwietlenie stanu faktycznego, ochron´ wolnoÊci i interesów obywatela, wykrycie i ukaranie sprawców przest´pstw. Pytania, zadania, çwiczenia 1. Jakie mo˝liwoÊci wynikajà dla obywatela z zasady dwuistancyjnoÊci w post´powaniu sàdowym i administracyjnym? 2. Na kim spoczywa obowiàzek przedstawienia dowodów w procesie cywilnym, a na kim w procesie karnym? 3. W jakich wypadkach mo˝e nastàpiç wy∏àczenie jawnoÊci rozprawy? 4. Wymieƒ ró˝nice mi´dzy post´powaniem cywilnym a post´powaniem karnym. 5. Wymieƒ kolejne czynnoÊci, jakie wykonuje powód w trakcie post´powania cywilnego. 6. Wymieƒ kolejne czynnoÊci, do których wykonania zobowiàzany jest sàd w trakcie post´powania cywilnego. 7. Co powinien zrobiç obywatel w wypadku, jeÊli nie mo˝e stawiç si´ na rozprawie w wyznaczonym terminie? 8. Co mo˝e zrobiç obywatel, jeÊli nie zgadza si´ z orzeczeniem sàdu? 9. Odwo∏ujàc si´ do podanego w rozdziale opisu przypadku (zob. s. 136), sporzàdê pozew sàdowy. Pos∏u˝ si´ przedstawionym na s. 145 wzorem. Literatura 1. W. Broniewicz, Post´powanie cywilne w zarysie, Warszawa 1999. 2. M. CieÊlak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego uj´cia, Warszawa 1990. 3. Z. CieÊlak, I. Lipowicz, Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne. Cz´Êç ogólna, Warszawa 2000. 4. E. ¸´towska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994. 144 III. Obywatel w sàdzie ¸ódê, dnia 20.01.2002 r. Do Sàdu Rejonowego dla ¸odzi ÂródmieÊcie I Wydzia∏ Cywilny Powód: ...................................... ............................................... zam. ul. Moniuszki 2 Pozwany/a: ................................. ................................................ zam. ul. Piotrkowska 77 POZEW O WYDANIE ODTWARZACZA WIDEO Wnosz´ o: 1) nakazanie pozwanemu/nej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , by wyda∏ powodowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . odtwarzacz wideo marki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2) zasàdzenie od pozwanego/nej kosztów procesu wed∏ug norm przepisanych ponadto wnosz´ o: 3) przeprowadzenie rozprawy tak˝e w nieobecnoÊci powoda 4) wezwanie nast´pujàcych Êwiadków: Grzegorza W. zamieszka∏ego w sàsiedztwie, Leona Z. przyjaciela sàsiada. UZASADNIENIE W dniu ............ pozwany/a zwróci∏ si´ do powoda z proÊbà o u˝yczenie odtwarzacza wideo marki . . . . . . . . . Powód zgodzi∏ si´ na propozycj´ pozwanego/nej i u˝yczy∏ odtwarzacza wskazanej marki. Pozwany/a zobowiàza∏ si´ oddaç odtwarzacz w dniu nast´pnym. Dowód: 1) Êwiadek Grzegorz W. zamieszka∏y w sàsiedztwie, ul. Moniuszki 2. Pomimo up∏ywu tego terminu pozwany/a dotychczas nie zwróci∏ odtwarzacza powodowi. Na skutek kilkakrotnych upomnieƒ pozwany/a przyniós∏ powodowi gramofon o nieustalonej marce. Powód gramofonu nie przyjà∏, gdy˝ to nie by∏ jego gramofon. 2) Êwiadek Leon Z. przyjaciel sàsiada zamieszka∏y przy ul. Moniuszki 2. 3) przes∏uchanie stron. Powód wezwa∏ pozwanego/nà pismem do wydania odtwarzacza wideo w ciàgu siedmiu dni. Dowód: odpis wezwania z dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . z dowodem nadania. Pomimo to pozwany/a nie wyda∏ dotychczas odtwarzacza wideo. Dlatego powództwo jest uzasadnione. podpis Za∏àczniki: 1) odpis wezwania z dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . z dowodem nadania; 2) odpis pozwu i za∏àcznika www.wsip.pl 145