Autor i dzieło. Wstęp do Dzieł zebranych Tadeusza - Ethos

7
Ks. Alfred Marek Wierzbicki
AUTOR I DZIEŁO
WSTĘP DO „DZIEŁ ZEBRANYCH” TADEUSZA STYCZNIA SDS
Kultura, a w sposób oczywisty kultura akademicka, trwa i rozwija się
dzięki ciągłości. Owoce swej myśli filozofowie od czasów Platona powierzają pismom, świadomi, że książki same w sobie nie są celem, lecz mają
pomóc dokonywać zapisu w umyśle czytelnika. Trudno sobie wyobrazić
dzieje filozofii bez bibliotek, ale chyba jeszcze trudniej wyobrazić jej dzieje
bez żywej dyskusji, angażującej mistrzów i uczniów. Europejska kultura filozoficzna kształtowała się przez tysiąclecia z jednej strony jako kultura
pamięci i tradycji, a z drugiej strony jako kultura sporu, nieustannego poszukiwania prawdy, pozwalającej się porządkować i jednocześnie wymykającej się nazbyt rygorystycznej, a nierzadko i schematycznej, systematyzacji.
W obydwu dopełniających się procesach niebagatelną rolę odgrywały pisma filozofów. Stąd częścią troski o jakość filozofowania jest troska o udostępnianie dzieł mistrzów – dawnych i współczesnych.
Instytut Jana Pawła II KUL i Katedra Etyki, którymi przez wiele lat
kierował ksiądz profesor Tadeusz Styczeń, w niedługim czasie po przejściu
Księdza Profesora na emeryturę, podjęły inicjatywę przygotowania do druku
jego Dzieł zebranych. Sam Ksiądz Profesor z cechującą go zawsze skromnością uważał, że inicjatywa podjęta w 2007 roku jest być może przedwczesna, chciał nadal rozwijać swą myśl i wcale jej nie uważał za zamkniętą.
Kiedy jego siły twórcze zaczęły słabnąć wskutek choroby, zapraszany na zebrania zespołu redakcyjnego uczestniczył w nich, zachowując milczenie. Po
śmierci 14 października 2010 roku milczenie Mistrza stało się jeszcze bardziej intensywne i już nas nie onieśmielało, lecz przeciwnie, przynaglało do
realizacji tego projektu. Pragniemy bowiem, aby nadal do nas mówił, już
8
Ks. Alfred Marek Wierzbicki
nie swym żywym i pięknym słowem, ale mądrością i poszukiwaniami, jakie
zawarł w swych dziełach.
Po Dzieła zebrane będą sięgać na pewno etycy świadomi wybijającej się
pozycji etyki ks. Tadeusza Stycznia w dziejach filozofii polskiej XX wieku.
Należy mieć ponadto nadzieję, że personalizm ks. Stycznia będzie budził
zainteresowanie czytelników, którzy nie mają profesjonalnego przygotowania.
O tym, że jego książki przykuwały uwagę każdego, kto się z nimi choćby
przypadkowo zetknął, świadczy wydarzenie zrelacjonowane przez ks. Andrzeja Szostka. „Miałem kiedyś wykłady z etyki w Wyższym Seminarium
Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie. W pociągu przygotowywałem
się do nich z książki ks. Stycznia Zarys etyki. Część I: Metaetyka. W pewnej
chwili książkę odłożyłem, a siedząca naprzeciw mnie dziewczyna zapytała,
czy może ją przejrzeć. Trochę się zmartwiłem, ponieważ książka ks. Stycznia,
oprócz tego, że wydana na kiepskim papierze (w roku 1974), była w moim
przekonaniu bardzo trudna (metaetyka…), i bałem się, że przygodną czytelniczkę raczej od etyki odstręczy, niż ją do niej zachęci. […] Ale dziewczyna zatopiła się w lekturze książki ks. Stycznia, mnie zaś angażowała
głównie do tłumaczenia dość licznych w tekście (a zwłaszcza w przypisach)
zwrotów obcojęzycznych. I tak było aż do Warszawy Wschodniej, gdzie –
ubrany już i spakowany – musiałem przerwać znajomej lekturę w środku
rozdziału. Może później ją dokończyła: poprosiłem ją o adres i wysłałem
egzemplarz książki. Czy i jak gruntownie kontynuowała ona swą edukację
etyczną – tego nie wiem. Dla mnie ważna była lekcja, której mi niechcący
udzieliła: raz jeszcze przekonała mnie, jak może wciągnąć czytelnika tekst,
który powstał z głębokiego przemyślenia i przeżycia treści, o których traktuje, a także z autentycznego szacunku, z jakim Autor odnosi się do swych
czytelników, nawet jeśli kontakt poprzez książkę pozostanie ich jedynym
kontaktem”1.
Dzieła zebrane Tadeusza Stycznia jednych czytelników będą interesować jako integralny korpus jego dorobku w zakresie etyki i antropologii,
inni z kolei sięgną, być może, tylko po konkretny tom, dlatego że odnajdą
1
A. Szostek MIC, Wprowadzenie do Księgi, w: Codzienne pytania Antygony. Księga
pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Tadeusza Stycznia z okazji 70. urodzin, red. ks.
A. Szostek, ks. A. M. Wierzbicki, Lublin 2001, Instytut Jana Pawła II KUL, s. 10 n.
Autor i dzieło
9
w nim sprawy dla siebie ważne, refleksję przydatną do własnych przemyśleń. Jak zauważył Andrzej Kijowski: „Pisarz umarł, pisarz żyć zaczyna”.
Dzieje się tak, ponieważ to wszystko, co było ważne w biografii i znalazło
wyraz w twórczości literackiej czy naukowej, wraz ze śmiercią autora staje się
wyłączną własnością kultury i powinno być dostępne dla jak najszerszych
kręgów czytelników. Podobna świadomość kieruje zespołem redakcyjnym
w pracach nad przygotowaniem nowej, uporządkowanej edycji pism Księdza
Profesora. W skład zespołu wchodzą jego uczniowie i bliscy współpracownicy: ks. prof. Andrzej Szostek, ks. prof. Alfred M. Wierzbicki, dr Kazimierz
Krajewski, Maria Filipiak, Cezary Ritter oraz Danuta Walczewska-Belniak. Wdzięczność za wieloletnie obcowanie z etyką uprawianą przez
ks. Tadeusza Stycznia rodzi głęboko odczuwane zobowiązanie do jej propagowania. Sięganie po książki, które już zapisały się w historii współczesnej etyki, jest koniecznym warunkiem pozostawania w żywym dialogu
z liczącą się spuścizną intelektualną.
*
Księdza Stycznia rozprawy i studia w dziedzinie etyki powstawały jako
owoc jego wieloletniej pracy naukowej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i stanowią wyróżniającą się część dorobku lubelskiego środowiska filozoficznego. Jako uczeń i kontynuator myśli Karola Wojtyły jest on współtwórcą
polskiej szkoły personalizmu w etyce, która za sprawą wyboru Karola Wojtyły na papieża spotkała się z rezonansem w wielu ośrodkach zagranicznych, z którymi ks. Styczeń współpracował.
Urodzony w 1931 roku w Wołowicach koło Krakowa, Tadeusz Styczeń
ukończył szkołę średnią prowadzoną przez księży salwatorianów na Zakrzówku w Krakowie, w 1947 wstąpił do nowicjatu księży salwatorianów2.
Studia teologiczne odbywał w latach 1950-1955 na Wydziale Teologicznym
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam spotkał ks. Karola Wojtyłę jako wykła2
Zob. biogram ks. Tadeusza Stycznia w: Powszechna encyklopedia filozofii, Lublin 2009, t. 10, suplement, s. 408-411, hasło: „Styczeń Tadeusz Józef”, przygotowane
przez ks. A. Szostka. Zob. również biogram napisany przez T. Ślipko SJ w: Polska
filozofia powojenna, red. W. Mackiewicz, Warszawa 2001, s. 257-272; ks. A. M. Wierzbicki, Ksiądz profesor Tadeusz Styczeń – Osoba i dzieło, w: Codzienne pytania Antygony, s. 12-17.
10
Ks. Alfred Marek Wierzbicki
dowcę, a kiedy po likwidacji przez władze komunistyczne Wydziału Teologicznego na UJ ks. dr hab. Karol Wojtyła podjął wykłady z etyki na Wydziale Filozoficznym KUL, w ślad za nim przybył do Lublina młody salwatorianin
z pragnieniem kontynuowania studiów pod kierunkiem Mistrza, który już
w okresie studiów w Krakowie oczarował go intelektualnie.
W latach 1955-1963 ks. Styczeń był studentem i doktorantem na Wydziale Filozoficznym KUL, gdzie specjalizował się w zakresie filozofii moralnej w Katedrze Etyki kierowanej przez Karola Wojtyłę. Pod jego kierunkiem
ks. Tadeusz Styczeń przygotował najpierw pracę magisterską: Koncepcja
cnoty u Mikołaja Hartmanna (1959), a potem rozprawę doktorską: Możliwość
etyki naukowej u Johna Locke’a (1963). W tym samym roku został zatrudniony w Katedrze Etyki na stanowisku adiunkta. W 1971 roku habilitował się na podstawie monografii: Problem możliwości etyki jako empirycznie
uprawomocnionej i ogólnie ważnej teorii moralności. W 1978 roku, po wyborze dotychczasowego kierownika Katedry Etyki KUL kardynała Karola
Wojtyły na papieża Jana Pawła II, ks. doc. dr hab. Tadeusz Styczeń został
powołany na kierownika Katedry i Zakładu Etyki. W roku 1981 został mianowany profesorem nadzwyczajnym, w 1992 roku otrzymał tytuł profesora i stanowisko profesora zwyczajnego.
W 1975 roku prowadził wykłady jako visiting professor Uniwersytetu
Jana Gutenberga w Moguncji. Od 1981 wielokrotnie wykładał w Instytucie
Jana Pawła II Studiów nad Małżeństwem i Rodziną na Papieskim Uniwersytecie Laterańskim w Rzymie. Współpraca z profesorami Carlo Caffarą
i Angelo Scolą zaowocowała wspólnymi badaniami, sympozjami i znalazła
bardzo wyraźny refleks w publikacjach ks. Stycznia w języku włoskim. Podobnie owocna na polu pracy badawczej, dydaktycznej i publikacyjnej okazała się współpraca z Międzynarodową Akademią Filozofii, działającą od
roku 1981 w USA, a od 1986 w Księstwie Liechtenstein. Ks. Profesor Styczeń był współzałożycielem Akademii, stałym wykładowcą oraz członkiem
jej senatu. Intelektualne spotkanie ucznia Karola Wojtyły z Josefem Seifertem i Johnem Crosbym, jako kontynuatorami realistycznej fenomenologii
Dietricha von Hildebranda, oraz z Rocco Buttiglionem, uczniem wybitnego włoskiego filozofa Augusta Del Nocego, stworzyło okazję do twórczej
dyskusji w kręgu filozofów podejmujących problematykę człowieka, wartości i sensu dziejów. Personalistyczna myśl ks. Stycznia spotykała się w tym
środowisku z wielkim zainteresowaniem, spory zbiór publikacji w języku
Autor i dzieło
11
angielskim i niemieckim jest owocem współpracy z Międzynarodową Akademią Filozofii w Liechtensteinie. W 1994 roku prowadził gościnne wykłady w Ateneo della Santa Croce w Rzymie.
W 1982 roku z inicjatywy ks. Tadeusza Stycznia powstał Instytut Jana
Pawła II KUL jako międzywydziałowy ośrodek naukowy. Założyciel Instytutu
został jego dyrektorem i pełnił tę funkcję do 2006 roku, a potem, w latach
2006-2010, był jego honorowym dyrektorem. Od roku 1988 Instytut Jana Pawła II wydaje kwartalnik „Ethos”, którego redaktorem naczelnym w latach
1988-2006 był ks. Styczeń. Kierowanie prawie przez ćwierć wieku Instytutem zaowocowało licznymi własnymi publikacjami jego dyrektora oraz pracami redakcyjnymi. Redagował serie wydawnicze: Człowiek i Moralność,
Jan Paweł II Naucza i Biblioteka „Ethosu”.
W centrum zainteresowań ks. Stycznia w „okresie papieskim” znajdowały się filozoficzne i teologiczne podstawy nauczania Jana Pawła II. Rozwijając teoretyczne podstawy Wojtyłowskiego personalizmu, jednocześnie
ukazywał Jana Pawła II jako świadka i obrońcę godności osoby ludzkiej.
W wielu swych publikacjach: książkach, artykułach i wywiadach, ks. Tadeusz
Styczeń nie unikał postawy świadka. Kulturotwórczą specyfikę Instytutu
doceniał jego Dostojny Patron. W książce Przekroczyć próg nadziei wskazywał na przykłady budowania koniecznych mostów między uczelnią akademicką a wyzwaniami współczesności. Lubelski Instytut był w oczach Papieża
jednym z przykładów takiego zaangażowania na rzecz promocji rodziny
i ochrony ludzkiego życia. „Mam na myśli uczelnie, które znam, oraz te, do
których powstania się przyczyniłem. Mam na myśli w szczególności Katedrę Etyki na Uniwersytecie Katolickim w Lublinie, mam na myśli powstały
tam – już po moim odejściu – Instytut, prowadzony przez moich najbliższych współpracowników i uczniów. Mam na myśli księży profesorów Tadeusza Stycznia oraz Andrzeja Szostka. Osoba nie jest tylko wspaniałą
teorią. Znajduje się ona równocześnie w centrum ludzkiego ethosu”3.
Ponadto ks. Styczeń był przez wiele lat redaktorem „Roczników Filozoficznych”, wydawanych przez Towarzystwo Naukowe KUL, oraz współredaktorem naukowych czasopism zagranicznych: „Aletheia” (IAP, Liechtenstein)
i „Anthropotes” (Papieski Uniwersytet Laterański w Rzymie). Współpracował jako członek komitetów redakcyjnych i autor z czasopismami wydawa3
Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1995, s. 162.
12
Ks. Alfred Marek Wierzbicki
nymi we Włoszech: „Il Nuovo Areopago” i „La Nuova Europa”. Wspólnie
z Giovannim Reale był redaktorem włoskiego wydania wszystkich dzieł filozoficznych Karola Wojtyły, opublikowanych w prestiżowej serii Il Pensiero Occidentale (Myśl Zachodnia).
Był członkiem Towarzystwa Naukowego KUL, Polskiego Towarzystwa
Filozoficznego, Polskiego Towarzystwa Teologicznego. Uczestniczył w pracach Rady Naukowej Instytutu Studiów nad Rodziną Uniwersytetu Stefana
Kardynała Wyszyńskiego. W roku 1990 został powołany na eksperta Senackiej Komisji ds. Konstytucji.
W okresie pontyfikatu Jana Pawła II uczeń Karola Wojtyły i jego następca w Katedrze Etyki KUL pełnił „posługę myślenia” w pracach dykasterii
Stolicy Apostolskiej. Część jego dorobku naukowego powstała w związku
z zadaniami wynikającymi z prac instytucji watykańskich. Od roku 1981 ks.
Styczeń był konsulatorem Papieskiej Rady ds. Rodziny i Papieskiej Rady
ds. Duszpasterstwa Pracowników Służby Zdrowia. Od 1994 był członkiem
Rady Zarządzającej Papieskiej Akademii Życia (Pontificia Academia Pro
Vita), założonej przez Jana Pawła II.
Otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Nawarry w Pamplonie w Hiszpanii (1995) i Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego w Rzymie (2007). Odznaczony został Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia
Polski (2006) oraz Krzyżem Litteris et Artibus Republiki Austrii (2008).
Opinia publiczna zapamiętała również odmowę Księdza Profesora Stycznia przyjęcia odznaczenia państwowego przyznanego w roku 2000 przez
Prezydenta RP, z którym Etyka różnił aksjologiczny spór w sprawie prawnej ochrony życia człowieka nienarodzonego.
*
Ksiądz Tadeusz Styczeń jest autorem ponad czterystu prac naukowych
z zakresu filozofii moralności i filozofii człowieka. Poświęcił on swe studia
metaetyce, podstawom etyki, filozofii osoby ludzkiej i filozofii wspólnoty,
ze szczególnym uwzględnieniem małżeństwa i rodziny. Osobny dział jego
spuścizny stanowią prace nawiązujące do myśli Karola Wojtyły – Jana Pawła II.
Dzieła zebrane Tadeusza Stycznia, które zostaną opublikowane w siedmiu tomach, prezentują dorobek lubelskiego etyka uporządkowany we-
Autor i dzieło
13
dług klucza problematyki. Porządek dzieł nie odzwierciedla chronologii ich
powstawania i publikacji, jakkolwiek warto zauważyć, że najwcześniejsze
prace ks. Stycznia dotyczyły metaetyki, i to właśnie one znajdują się w pierwszym tomie. Każdy z tomów będzie zbierał pisma dotychczas rozproszone
w różnych publikacjach. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują praca
magisterska i rozprawa doktorska, które ukazują się drukiem po raz pierwszy.
Niektóre z artykułów zostały opracowane przez autora w kilku wersjach,
ale ponieważ obecna edycja nie ma charakteru dzieł wszystkich, opublikowana zostanie tylko najpełniejsza wersja artykułu. Tytuły wszystkich tomów zostały nadane przez redaktorów: są one bądź powtórzeniem tytułu
książki lub artykułu użytego przez Autora, bądź pośrednio nawiązują do
jego własnych formuł. Każdy z siedmiu tomów poprzedzi wstęp redaktora
tomu wprowadzający w problematykę. W ostatnim tomie zostanie zamieszczona kompletna bibliografia publikacji Autora.
Pozostaje wprowadzić Czytelnika w strukturę treściową Dzieł zebranych, która znajduje się u podstaw podziału na tomy. Tom pierwszy obejmie
prace z dziedziny metaetyki. Tom drugi podejmie zagadnienie doświadczenia moralnego i problem etyki niezależnej. Tom trzeci będzie miał charakter antropologiczny, skupi się na relacji etyki i antropologii, istotnej dla
treściowego wypełnienia i uszczegółowienia normy personalistycznej, nakazującej afirmację osoby ze względu na jej godność. Tom czwarty zbierze
artykuły, w których lubelski myśliciel opracowywał swą oryginalną koncepcję
normatywnej mocy prawdy, tworząc wersję „personalizmu werytatywnego”, dopełniającą wcześniejszą „dignitatywną” (godnościową) interpretację
personalizmu etycznego. Tom piąty pomieści pisma z zakresu etyki społecznej, dotyczące problematyki małżeństwa, rodziny i państwa solidarnego
z każdym człowiekiem. Tom szósty wypełnią artykuły i rozprawy stanowiące interpretację myśli Karola Wojtyły – Jana Pawła II. W tomie siódmym
znajdą się teksty drobniejsze: edytoriale, wstępy do książek i wprowadzenia do sympozjów, rozważania, medytacje i rekolekcje. Zafascynowany
muzyką Chopina, ks. Styczeń sam okazał się mistrzem gatunku „etiud”
i „preludiów”.
Trzeba zauważyć, że myśl ks. Tadeusza Stycznia nieustannie rozwijała się,
co potwierdza już przegląd problematyki. Wychodzi on od pytań o naukowość etyki, charakteryzuje ją epistemologicznie i metodologicznie. Badaniom
metaetycznym towarzyszą coraz głębsze wglądy etyczne i antropologiczne,
14
Ks. Alfred Marek Wierzbicki
otwarte na metafizykę, a także na dopełnienie teologiczne zakorzenione
w Objawieniu. W centrum zainteresowań ks. Stycznia pozostaje człowiek
– osoba doświadczająca swej wielkości, a więc godności, sprawiającej, że
osoba na tle innych istot istnieje „wyżej” i „inaczej”. W doświadczeniu
moralnym, tak uważnie analizowanym przez ks. Stycznia jako doświadczenie wolności w prawdzie, osoba odczytuje siebie jako „powiernika prawdy”
i „powiernika powiernika prawdy”. Na tak ugruntowanej koncepcji etyki
Styczeń buduje swą etykę społeczną, co więcej, sam jako etyk czerpiący
z przemyśleń teoretycznych nie cofa się przed uczestnictwem w życiu wspólnoty.
W jego myśli społecznej, wyrażanej zarówno w artykułach naukowych,
jak i w wypowiedziach publicystycznych, odnajdujemy stałą troskę o moralną
spójność wspólnoty narodowej i państwa, o moralny fundament Europy.
Dojrzałe lata życia i twórczości naukowej ks. Stycznia zbiegły się z wydarzeniem Solidarności, co sprawiło, że myśl rozwijana w nurcie historii przybierała kształt „etyki solidarności”, krytycznej wobec państwa totalitarnego,
jakim było państwo komunistyczne, oraz krytycznej wobec tej wersji liberalizmu, która nie respektuje podstawowego prawa człowieka, jakim jest
prawo do życia.
Połączenie precyzyjnej refleksji filozoficznej z zaangażowaniem w życie
wspólnoty czyni z autora książek Etyka niezależna? i Solidarność wyzwala
wyjątkowego mistrza uprawiania etyki, rozumianej jako nauka teoretyczna,
przestrzegająca wszelkich rygorów obiektywizmu i racjonalności, i jednocześnie jako nauka praktyczna, w sposób mądry zaangażowana w troskę
o wierność w życiu społecznym najbardziej rdzennemu doświadczeniu
człowieczeństwa, jakie przejawia się w doświadczeniu moralnym. Aby zrozumieć myśl Stycznia, można przeczytać jedną z jego prac, gdyż on zawsze
jak artysta dążył do tego, by wyrazić się w całości, aby jednak zrozumieć,
jak „Styczeń stawał się Styczniem”, nieodzowna jest integralna lektura jego
dzieł.