Po 20 latach. Polska transformacja z perspektywy

Program
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Instytut Nauk Prawnych PAN
Po 20 latach.
Polska transformacja z perspektywy
ekonomicznej, socjologicznej i prawniczej
9.30
Otwarcie konferencji
Paweł Kozłowski, INE PAN
9.45
Społeczno – polityczne uwarunkowania transformacji gospodarki
Ryszard Bugaj, INE PAN
10.05
Uwagi o strategicznych wyzwaniach polskiej gospodarki w 1989 r.
i dwadzieścia lat później
Jerzy Osiatyński, INE PAN.
10.25
Sukces transformacji a warunki rozwoju Polski
Zdzisław Sadowski, PAN
10.45
Dyskusja
11.25
Robotnicy PRL: społeczna baza politycznej alternatywy?
Włodzimierz Pańków, IFIS PAN
11.45
20 lat społeczeństwa obywatelskiego w Polsce?
Piotr Gliński, IFIS PAN
12.05
Społeczeństwo i rynek po 1989 r.
Andrzej Rychard, IFIS PAN
12.25
Dyskusja
13.05
Przerwa
14.00
Konstytucje XX-lecia 1989 – 2009
Jan Wawrzyniak, INP PAN
14.20
Otwarcie polskiego systemu prawnego na prawo międzynarodowe
i ponadnarodowe
Władysław Czapliński, INP PAN
14.40
Przestępczość i jej kontrola – co wynika z XX-lecia RP?
Irena Rzeplińska, INP PAN
15.00
Dyskusja
15.40
Dyskusja panelowa
Władysław Czapliński, INP PAN
Krzysztof Jasiecki, IFiS PAN
Tadeusz Kowalik, INE PAN
Kazimierz Łaski, WIIW
Irena Rzeplińska, INP PAN
Elżbieta Tarkowska, IFiS PAN
17.00
Zakończenie
Konspekty wystąpień
Warszawa, ul. Nowy Świat 72, Pałac Staszica, Sala Lustrzana,
24 listopada 2009 r. godz. 9.30.
Jerzy Osiatyński
Ryszard Bugaj
Społeczno-polityczne uwarunkowania transformacji gospodarki
Uwagi o strategicznych wyzwaniach polskiej gospodarki w 1989
r. i dwadzieścia lat później
1. Zależności w procesie przekształceń ustrojowych w gospodarce
2. Opis sytuacji wyjściowej poprzedzającej proces transformacji
(streszczenie)
Przedmiotem
referatu
są
wyzwania
strukturalne
u
progu
3. Aktorzy procesu decyzyjnego i ich preferncje
przekształceń polskiej gospodarki w 1989 r. Za najważniejsze wyzwania,
4. Zmiany instytucjonalno-ustrojowe w pierwszej połowie lat 90.
zwłaszcza w pierwszej dekadzie przemian, uznano: 1) utrzymywanie
5. Przekształcenia w gospodrce realnej i sytuacji społecznej w pierwszej
równowagi makroekonomicznej; 2) utrzymywanie spójności społecznej; 3)
połowie lat 90.
tworzenie sprzyjającej rynkowi infrastruktury gospodarczej, technicznej,
6. Aktorzy i nowe uwarunkowania ewolucji ustrojowej w gospodarce w II-giej
prawnej
połowie lat 90.
przedsiębiorstw państwowych przy przestrzeganiu zasady twardego
i
ograniczenia
instytucjonalnej;
budżetowego
sprywatyzowanych,
4)
wobec
przedsiębiorstw
prywatyzacja
i
restrulturyzacja
przedsiębiorstw
strategicznych
oraz
jeszcze
tam,
nie
gdzie
prywatyzacja nie mogła doprowadzić do wykształcenia się inwestora
strategicznego; 5) pomoc w tworzeniu nowych firm prywatnych i dla sektora
małych i średnich przedsiębiorstw. Po dwudziestu latach przekształceń
większość tych celów polityki gospodarczej nie straciła aktualności, ale
największym wyzwaniem jest obecnie zmniejszenie bezrobocia, wzrost
współczynnika wktywności zawodowej oraz poprawa w dziedzinie usług
publicznych z jednej strony i pomoc w stałym zwiększaniu międzynarodowej
konkurencyjności sektora przedsiębiorstw z drugiej. Realizacja celów
polityki gospodarczej związanych z aktualnymi wyzwaniami moga też zmian
w istrumentach ich realizacji.
ponownego zbliżenia do Zachodu, już bez wspominania, że to on decyzją
Zdzisław Sadowski
swoich głównych mocarstw skazał Polskę na lata dominacji sowieckiej.
Sukces transformacji a warunki rozwoju Polski
Długotrwałe rządy monopartii komunistycznej i status uzależnienia od ZSRR
stawały się dla społeczeństwa coraz bardziej nieznośne.
1. Rozpoczęta w Polsce z początkiem 1990 roku transformacja to złożony
Zmiana ustroju politycznego znamionowała przywrócenie wybieralnej
proces, obejmujący wszystkie dziedziny życia społecznego. Pod pewnymi
władzy i dawała nadzieję na zapewnienie pełni swobód obywatelskich. O
względami został on zakończony w ciągu dziesięciolecia, a pod innymi trwa
systemie gospodarczym sądzono zaś powszechnie, że powrót do kapitalizmu
nadal. Jego ocena nie jest więc prostym zadaniem.
W niniejszej pracy
i włączenie się w ten sposób do głównego nurtu cywilizacji światowej
podejmuję ją z jednego tylko punktu widzenia, stawiając pytanie, jak
przyniesie natychmiastową ogólną poprawę poziomu życia. Było bowiem od
wpłynęła ona na warunki rozwoju kraju.
Nie pretenduję przy tym do
dawna powszechnym przekonaniem, że tak zwany realny socjalizm zawiódł,
udzielenia wyczerpującej odpowiedzi, ograniczając się do przedstawienia
że bez rynku i prywatnej przedsiębiorczości nie daje się zapewnić postępu
kilku aspektów, które uważam za najważniejsze.
gospodarczego i technicznego, niezbędnego dla podnoszenia poziomu życia.
Praktyka realizacji przemian okazała się niełatwa. W kraju bez tradycji
2.
Transformacja oznaczała dokonanie fundamentalnej przemiany
rządów demokratycznych nie było łatwo doprowadzić do ustabilizowanego
ustrojowej, zbliżającej Polskę po latach odcięcia do świata cywilizacji
ustroju parlamentarnego i uniknięcia wstrząsów politycznych.
W
atlantyckiej. Na tę przemianę złożyły się dwa główne elementy. Były to:
gospodarce zaś początkowe działania przyniosły regres, który w istotny
- zmiana ustroju politycznego, wprowadzająca pełną suwerenność
sposób zaważył na dalszym ciągu. Jednakże dzięki szerokiemu otwarciu dla
narodową oraz demokrację parlamentarną w miejsce uzależnienia od ZSRR i
prywatnej przedsiębiorczości dość szybko udało się przezwyciężyć
rządów monopartii komunistycznej;
początkowe
- oraz zmiana systemu gospodarczego, polegająca na przywróceniu
kapitalistycznego
systemu
rynkowego,
opartego
na
prywatnej
załamanie.
Nastąpiło
kilka
gospodarczego, w którym pomógł poważny
lat
szybkiego
wzrostu
dopływ inwestycji kapitału
zagranicznego. Mimo różnych wahnięć i przeciwności
następowała
przedsiębiorczości w miejsce gospodarki, wprawdzie już wyprowadzonej z
widoczna poprawa gospodarki. Zacieśnienie związków ze światem
systemu dyrektywnego planowania centralnego, ale wciąż jeszcze obciążonej
zewnętrznym i szybkie zmiany instytucjonalne umożliwiły po 14 latach
wysokim stopniem etatyzacji.
przystąpienie do Unii Europejskiej, co stało się ważnym czynnikiem rozwoju
Zmiany te zostały przeprowadzone z powodzeniem w ciągu kilku lat, co
kraju zarówno dzięki otwarciu dostępu do szerokiego rynku europejskiego,
trzeba uznać za wielki sukces. Odpowiadały one pragnieniom społeczeństwa,
jak też zasileniu środkami unijnymi. W ciągu dwudziestolecia kraj szybko
znużonego niechcianym reżimem panującym od ponad 40 lat i pragnącego
zmieniał oblicze, osiągając zdecydowaną poprawę przeciętnych wskaźników
poźniejszej realizacji dalej idących przemian2. Unaocznił jednak również, że
zamożności, a także wielu jej zewnętrznych przejawów.
stworzenie właściwych warunków rozwoju wymagało połączenia przemian
Spostrzeżenia te pozwalają stwierdzić, że dzięki podstawowym
przemianom ustrojowym transformacja stworzyła warunki rozwoju, jakie
gospodarczych
ze
zmianą
ustroju
politycznego.
Tego
dokonała
transformacja i trzeba to ocenić jako wielkie pozytywne osiągnięcie.
nie istniały przez kilka dziesięcioleci. Warunki te polegały na otwarciu
gospodarki dla mechanizmów rynkowych, opartych na prywatnej własności
3. Mechanizmy rynkowe zapewniają efektywność działań odcinkowych, ale
i prywatnej przedsiębiorczości. Mechanizmy te w ciągu dwóch wieków
mają swoje cechy negatywne, częściowo znane od dawna, jak w
swego działania na świecie wykazały swoją sprawność w wyzwalaniu
szczególności wady podziału, rodzące rozwarstwienie społeczne. Cechy te
ludzkiej inicjatywy, innowacyjności i kreatywności oraz swoją zdolność do
bardzo szybko ujawniły się w procesie transformacji w Polsce w postaci
elastycznej adaptacji do zmieniających się warunków zewnętrznych. Nie
gospodarczych i społecznych kosztów przemian:
miał tych cech narzucony Polsce nakazowo-rozdzielczy system centralnego
-
gwałtowna
zmiana
warunków
działania
przedsiębiorstw
zarządzania i obligatoryjnego planowania. Doświadczenie jego panowania
spowodowała destrukcję potencjału przemysłowego i zniszczenie wielkiej
wykazało, że – choć dokonał on wielkiego dzieła uprzemysłowienia, które
liczby miejsc pracy,
zmieniło gospodarczą i ludnościową strukturę kraju – nie można zbudować
-
powstały wielkie problemy socjalne, a mianowicie nieznane od lat
efektywnej gospodarki, zastępując rynek przez państwo, czyli decyzje
zjawisko masowego bezrobocia oraz pojawienie się szybko rosnącej
licznych
nierówności społecznej z rozległym obszarem biedy;
samodzielnych
przedsiębiorców
przez
decyzje
zbiurokratyzowanego i shierarchizowanego aparatu urzędniczego. Formuła
centralnego zarządzania nie dawała możliwości stworzenia
systemu motywacyjnego. Trzeba go było zastąpić
sprawnego
środkami przymusu
administracyjnego, co usztywniało gospodarkę i nie pozwalało jej się
rozwijać, gdyż nie stwarzało miejsca dla ludzkiej inicjatywności.
W Polsce stało się to tak widoczne, że jeszcze w końcowych latach
istnienia dawnego reżimu podjęta została głęboka
reforma systemu
gospodarczego, która zniosła centralne planowanie i zaczęła torować drogę
do urynkowieniu gospodarki
1.
Był to istotny krok naprzód, który pomógł w
Mowa o tzw. reformie 3S (samodzielność, samofinansowanie,
samorządność przedsiębiorstw państwowych), rozpoczętej w 1981 r. i
1
realizowanej aż do 1989 r. Reforma ta zniosła centralne planowanie,
zasadniczo ograniczyła rozdzielnictwo, a przedsiębiorstwa państwowe
otrzymały status samodzielnych podmiotów, mających działać na zasadach
rynkowych przy istotnej roli samorządów załogi; powstały też pierwsze
banki komercyjne. Przekształcenia te były jednak utrudnione przez wciąż
panujący reżim polityczny.
Według „Transition Report 1999” Europejskiego Banku Odbudowy i
Rozwoju te kraje, w których wysiłki reformatorskie były podejmowane
wcześniej – zwłaszcza Polska i Węgry … - radziły sobie o wiele lepiej niż
kraje, które nie odważyły się podjąć swego czasu głębszych reform
gospodarki socjalistycznej.
2
spadek dochodów państwa spowodował załamanie w dziedzinie
poprzednio potencjału przemysłowego i zniszczenie wielkiej liczby miejsc
usług publicznych i infrastruktury, zwłaszcza w ochronie zdrowia, nauce i
pracy. Bezpośrednią tego przyczyną stała się nagła niewypłacalność wielu
edukacji;
dobrze prosperujących przedsiębiorstw, spowodowana przez niezawiniony
-
- podział na beneficjentów i pokrzywdzonych doprowadził szybko do
wzrost kosztów, związany z wielokrotnym wzrostem oprocentowania
napięć społecznych (strajki i protesty górników i rolników, a także grup sektora
kredytów bankowych, z podniesieniem cen paliw i energii, oraz z silną
publicznego, jak pracownicy ochrony zdrowia i nauczyciele). Przyczyniło się to
dewaluacją złotego. Nastąpiła też ostra redukcja działalności inwestycyjnej,
do powstania formacji
połączona z dekapitalizacją majątku narodowego.
politycznej nastawionej na frontalną krytykę III
Rzeczypospolitej, powstałej w wyniku transformacji, oraz dążącej do dokonania
Nowy rozwój przemysłu w zmienionych warunkach był w znacznej
nowej zmiany ustrojowej określonej w programie budowy IV Rzeczypospolitej
mierze związany z napływem kapitału zagranicznego. Przyniosło to zmianę
jako tworzenie państwa o cechach autorytarnych. Próba ta nie powiodła się, ale
charakteru przemysłu na nastawiony w znacznej mierze na kooperację i
spowodowała poważne osłabienie więzi społecznej i zanik
montaż elementów sprowadzanych z zagranicy. Efektem tego stał się szybki
kapitału
wzrost uzależnienia gospodarki od importu, a więc
społecznego zaufania.
ujemnego salda bilansu
handlowego i deficytu płatniczego w obrotach bieżących. Groźba kryzysu
4.
Wymienione negatywne zjawiska uważam za czynniki niekorzystne dla
rozwoju
kraju,
gdyż
zmniejszają
korzyści
efektywnego
działania
mechanizmów rynkowych i odbijają się w sposób niepożądany na
możliwościach i sposobie prowadzenia polityki rozwoju przez państwo.
Stanowią więc drugą stronę w stosunku do wyrażonej poprzednio pozytywnej
generalnej oceny transformacji jako sukcesu. Wypada zatem rozważyć nieco
finansowego doprowadziła w roku 2001 do konieczności przestawienia
polityki gospodarczej na chłodzenie gospodarki czyli hamowanie wzrostu
gospodarczego przez restryktywną politykę pieniężną. Nowe przyśpieszenie
nastąpiło wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej.
Doświadczenia te
można uważać za jeden z przejawów niekorzystnego wpływu transformacji
na rozwój kraju.
bliżej znaczenie tych zjawisk.
6. Polaryzacja społeczeństwa. Rozwój kraju nie może zadowalać, jeśli wyklucza
5. Upadek przemysłu. Wprowadzenie systemu rynkowego powiodło się
dzięki szybkiej i konsekwentnej deregulacji gospodarki, liberalizacji cen,
wprowadzeniu rozwiązań instytucjonalnych ułatwiających rozwój drobnej
przedsiębiorczości oraz przystąpieniu do prywatyzowania przedsiębiorstw
państwowych. Jednakże gwałtowna zmiana
z uczestnictwa w jego korzyściach i zostawia w biedzie miliony ludzi, spychając
je na margines życia społecznego. Już zabieg stabilizacyjny, mający na celu
zrównoważenie rynku, a polegający na dopuszczeniu do gwałtownego wzrostu
cen przy zahamowaniu dochodów nominalnych3, oznaczał dla znacznej części
dotychczasowych warunków
3
życia gospodarczego spowodowała destrukcję znacznej części istniejącego
Przypomnijmy, że ceny detaliczne wzrosły w ciągu krótkiego czasu przeciętnie 14krotnie przy 9-krotnym wzroście dochodów nominalnych.
ludności Polski dotkliwy spadek dochodów realnych. Ludność, która w
przemian okazał się sprzeczny z egalitarystycznymi dążeniami ruchu
poprzednich latach ostro reagowała na każdą próbę reform cenowych, tym
Solidarności i doprowadził do dramatycznego pogorszenia warunków życia
razem cierpliwie wytrzymała ten cios, gdyż został uznany za konieczny
znacznej części społeczeństwa, nie stwarzając szans na poprawę tej sytuacji.
początek oczekiwanej szybkiej zmiany na lepsze. Powszechna szybka poprawa
Wielkie nierówności
podziału oznaczają daleko idące i trwałe
materialnych warunków życia nie była jednak osiągalna. Zamiast tego spadła
zróżnicowanie szans życiowych obywateli. Nie było to intencją pierwszych
produkcja, a wybuch bezrobocia
twórców
doprowadził je szybko do rozmiarów
idei transformacji, którym towarzyszyła myśl o potrzebie
masowych4. Bezrobocie o takich rozmiarach musiało pociągnąć za sobą cały
zatroszczenia się o sprawiedliwość społeczną. Zanim rozpoczęła się realizacja
łańcuch negatywnych następstw: od biedy, poprzez utrudniony start życiowy
programu transformacji, pierwszy rząd niekomunistyczny zadeklarował wolę
wielkich liczebnie roczników młodzieży wchodzącej w wiek aktywności, do
stworzenia w Polsce społecznej gospodarki rynkowej6, a pojęcie to zostało
niekorzystnych zmian obyczajowości związanych z komercjalizacją życia, aż do
później wprowadzone do Konstytucji R.P. z r. 1997 7. Tworzący się w Polsce
wzrostu przestępczości, w tym przestępczości zorganizowanej.
kapitalizm
Poważna
nie pozwolił jednak na podjęcie działań, które miały by na celu
redukcja bezrobocia zaczęła się dopiero po wstąpieniu do Unii Europejskiej w
wprowadzenie właściwych współczesnemu rozwiniętemu kapitalizmowi
wyniku masowej emigracji zarobkowej. Tę jednak trudno uznać za pozytywny
systemów korygowania podziału rynkowego przez aktywne działanie państwa.
przejaw rozwoju, gdyż łączy się z utratą kapitału ludzkiego i w istotnej mierze
W zderzeniu z praktyką polityki gospodarczej myśl o społecznej gospodarce
kapitału intelektualnego, potrzebnego dla prowadzenia racjonalnej polityki
rynkowej pozostała jako zapis, ale poniosła całkowitą porażkę.
rozwoju. W wyniku kryzysu bezrobocie znowu zaczęło rosnąć.
W całym przebiegu rozwoju kraju w nowych warunkach ustrojowych
trwało pogłębianie się nierówności poziomów życia5.
Program
Nie było to wynikiem błędu, lecz konsekwencją tego, iż transformacja
polska odbywała się pod wpływem dominującej w tym czasie na świecie
doktryny neoliberalnej, która z założenia sprzyjała rynkowym zasadom
podziału, odrzucała ideę interwencji państwa i niechętnie patrzyła na wydatki
Bezrobocie w Polsce osiągnęło szczyt w 2001 roku, kiedy jego ogólny wskaźnik przekroczył
20%, a w niektórych regionach przekraczał 30%. Walka z nim była utrudniona przez
wynikającą z sytuacji demograficznej szybko rosnącą podaż pracy przy spadku popytu na
pracę wobec wzrostu jej wydajności w unowocześniającym się przemyśle. Do istotnego
zmniejszenia bezrobocia udało się doprowadzić dopiero po roku 2006. Nastąpiło to po części
dzięki osiągnięciu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, ale również w znacznej mierze
dzięki masowej emigracji zarobkowej, umożliwionej przez otwarcie granic w ramach Unii
Europejskiej.
4
5
Szerzej opisałem te zjawiska w pracy „Transformacja a perspektywy rozwoju
gospodarczego Polski”, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny nr.2, 2009.
socjalne. Powstawanie polaryzacji dochodowej i rozległego obszaru biedy i
wykluczenia wynikały z kierowania się doktryną neoliberalną, według której
najbardziej właściwy jest system oparty na swobodnej grze sił rynkowych, a
polaryzacja dochodowa i majątkowa to zjawisko naturalne i nieuniknione. Co
6
7
w expose premiera Tadeusza Mazowieckiego, we wrześniu 1989 r.
Art. 20 tej Konstytucji brzmi: "Społeczna gospodarka rynkowa, oparta na wolności działalności
gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych
stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej".
więcej, jest ona konieczna dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa, a
Kluczem do rozwoju jest odrzucenie neoliberalizmu i znalezienie
próby jej korygowania są ograniczaniem wolności ekonomicznej przez
sposobu na pogodzenie mechanizmu rynkowego, niezbędnego dla zapewnienia
państwo 8. Skoro doktryna ta wyrażała sposób myślenia dominujący w tym
wysokiej efektywności ekonomicznej, z tworzeniem bardziej sprawiedliwego
czasie w światowej myśli ekonomicznej 9, to nic dziwnego, że stała się
ładu socjalnego.
podstawą
polityki
gospodarczej
polskiej
transformacji,
dążącej
do
upodobnienia się do świata. Polityka oparta na takiej doktrynie nie mogła dać
innych wyników.
7. Sfera usług społecznych. Znaczny spadek produkcji i dochodu narodowego w
pierwszym okresie transformacji odbił się silnie na dochodach budżetu
Wskutek tego transformacja nie mogła stworzyć warunków do
państwa, który był jedynym źródłem finansowania całej sfery usług
trzymania się zasad obowiązujących w Unii Europejskiej od czasu przyjęcia
publicznych, obejmującej ochronę zdrowia, oświatę, szkolnictwo wyższe i
Karty Socjalnej w 1989 roku.
naukę, jak również transport i komunikację. Finansowanie tych dziedzin
Powstałe w rezultacie rozmiary biedy w Polsce są niedopuszczalne
i
musiało ulec ograniczeniu z daleko idącymi skutkami negatywnymi, które
politykę dalszego rozwoju koniecznością opracowania i podjęcia
zaczęto po pewnym czasie rozładowywać przez otwarcie na inicjatywy
programu walki z biedą, ze szczególnym uwzględnieniem środków na poprawę
prywatne oparte na zasadach komercyjnych. Stosunkowo najlepiej udało się to
położenia dzieci i młodzieży z warstw najuboższych, w tym na szczególną
w dziedzinie szkolnictwa wyższego, w której liczba uczelni i liczebność
opiekę nad oświatą na terenach wiejskich11.
studiującej młodzieży pomnożyła się kilkakrotnie. Natomiast nie powiodły się
obciążają
10
kolejne reformy systemu ochrony zdrowia, który wciąż stanowi bolesny
8
Myśl neoliberalna nawiązała w ten sposób do wczesnego liberalizmu ekonomicznego
Adama Smitha, jednakŜe zupełnie bezpodstawnie. Smith bowiem swą koncepcję ustrojową
przedstawił zanim ten ustrój powstał, oczekując, Ŝe zapewni on zarówno efektywność, jak i
sprawiedliwość podziału. Nie spełnił jednak tego oczekiwania, co po dwóch stuleciach było
juŜ aŜ nadto wyraźne.
Przyczyny opanowania świata przez tę doktrynę starałem się zanalizować w pracy „The Oil
Crisis as a Turning Point”, w A. Kuklinski, B. Skuza (red.) : Turning points in the
transformation of the global scene, The Polish Association for the Club of Rome, Warsaw 2006
9
problem do rozwiązania.
Transformacja nie stworzyła też warunków dla aktywnego rozwijania
gospodarki rynkowej nowego typu, opartej na wiedzy. Zabrakło nakładów na
powiększanie potencjału naukowo-badawczego.
Ze swoim poziomem tych
nakładów, wynoszącym 0,6% PKB, Polska jest wciąż bardzo odległa od
spełnienia postulatu Unii Europejskiej, zalecającego wszystkim krajom
10
Według danych GUS około połowy ludności Polski Ŝyje na poziomie minimum socjalnego,
natomiast około 12% ludności nie przekracza poziomu absolutnego minimum egzystencji. Pozwala to
szacować, Ŝe w nędzy Ŝyją co najmniej 2 miliony dzieci polskich.
członkowskim doprowadzenie do roku 2010 ogólnej sumy nakładów
badawczo-rozwojowych do 3% PKB.
11
W kształtującej się obecnie sytuacji demograficznej trzeba liczyć się z tym, Ŝe przy ogólnym spadku
liczebności młodzieŜy wkraczającej w wiek aktywności zawodowej liczebność młodzieŜy wiejskiej
będzie jeszcze rosła w ciągu najblizszego dziesięciolecia, co czyni edukację tej młodzieŜy sprawą o
zasadniczym znaczeniu.
Z trendów światowych wynika absolutna konieczność szybkiego
włączania się do cywilizacji informacyjnej i rozwijania gospodarki opartej na
wiedzy. Przekłada się to na konieczność wzmożonego wysiłku w dziedzinie
zachodzących we współczesnym świecie, doprowadził do nadania tworzonemu
nowoczesnej
społeczeństwu i jego gospodarce cech niepożądanych, kyóre
edukacji
powszechnej
oraz
rozwoju
badań
naukowych.
stały się
Zaniedbanie, o którym mowa, jest może najbardziej dotkliwym negatywnym
poważnymi przeszkodami w kształtowaniu rozwoju kraju. Najdotkliwszym
następstwem transformacji z punktu widzenia potrzeb rozwoju kraju.
negatywnym skutkiem transformacji jest utrwalenie się głębokiego podziału
8.
Sytuacja polityczna i kapitał społeczny. Transformacja stworzyła
społeczeństwo, charakteryzujące się wysokim i nie malejącym poziomem
społeczeństwa na tych, którzy skorzystali materialnie na przemianach, oraz
tych, którzy znaleźli się w biedzie, często skrajnej, bez nadziei na poprawę losu.
niesprawiedliwości społecznej. W społeczeństwie o takich cechach, a przy tym
nie mającym ukorzenionej tradycji demokratycznej,
świeżo wprowadzony
system demokracji parlamentarnej nie zdołał zapewnić umocnienia się
głównego warunku rozwoju, jakim jest
Przeciwnie,
spory
polityczne
kapitał społecznego zaufania.
doprowadziły
do
poważnego
skłócenia
społeczeństwa przy względnej łatwości ulegania populistycznej demagogii. Nie
10. Obecna sytuacja światowa pokazuje, że w wyniku nadmiernej wiary
w dobrodziejstwo swobody rynkowej świat znalazł się w obliczu narastania
trzech wielkich zagrożeń: ekologicznego, związanego z niszczeniem środowiska
naturalnego; społecznego,
dochodowych
i
polegającego na rosnących dysproporcjach
utrzymywaniu
się
wielkich
obszarów
biedy;
oraz
ekonomicznego w postaci nieokiełznanego rozdęcia rynków finansowych. To
są to warunki sprzyjające kształtowaniu procesów rozwoju.
W rezultacie takiego stanu rzeczy kluczowym wyzwaniem w kształtowaniu
dalszego rozwoju kraju jest znalezienie sposobu na to, co się dotychczas nie
udało, a mianowicie na pogodzenie mechanizmu rynkowego, niezbędnego dla
zapewnienia wysokiej efektywności ekonomicznej, z rozumnym sterowaniem
ostatnie ujawniło się z całą siłą jako załamanie systemu finansowego, którego
skutki przeniosły się na sferę realną, powodując głęboki kryzys światowy.
Rozładowanie kryzysu ekonomicznego, które z czasem nastąpi, nie
usunie pozostałych zagrożeń dla przyszłości świata, które domagają się
uzgodnionych działań międzynarodowych w postaci wspólnej realizacji
na rzecz tworzenia bardziej sprawiedliwego ładu socjalnego.
postulatów strategii trwałego rozwoju. Widać już wyraźnie, że nie można
pozostawić losów przyszłości autoregulacyjnemu działaniu mechanizmów
9. W podsumowaniu wypada stwierdzić, że z punktu widzenia wpływu na
dalszy
rozwój
Przywracając
stworzyła
kraju
transformacja
system rynkowy,
konieczne
niejednorodne.
Analiza skutków polskiej transformacji w połączeniu z rozpoznaniem
osadzony w demokratycznym ustroju,
sytuacji światowej zdaje się wskazywać, że podstawową sprawą jest sposób
podstawowe
przyniosła
warunki
skutki
rynkowych.
rozwoju
umożliwiające
pojmowania roli i funkcji państwa. Z punktu widzenia przyszłości polskiej
współdziałanie w szerokim kontekście europejskim i światowym. Natomiast
gospodarki potrzebne jest państwo nastawione na pełnienie funkcji sprawnego
sposób jej przeprowadzenia, oparty na zlekceważeniu negatywnych stron
współregulatora gospodarki rynkowej, zdolnego do wspomagania mechanizmu
kapitalizmu i systemu rynkowego, a także znaczenia wielkich zmian
rynkowego w jego funkcjach rozwojowych oraz korygowania jego negatywnego
działania. Jego siła powinna się wyrażać nie w gromadzeniu uprawnień
Obecny kryzys gospodarczy może przyczynić się do lepszego
władczych, lecz w sprawności decyzyjnej i wykonawczej dotyczącej
zrozumienia tej potrzeby i znalezienia rozwiązań,
współdziałania z mechanizmami rynkowymi i korygowania ich błędów.
skumulowany efekt swobody rynkowej i ochrony socjalnej dzięki oparciu nie na
Demokratyczne państwo nie może zastępować rynku w jego funkcjach
które pozwolą uzyskać
sile państwa, lecz na społeczeństwie obywatelskim.
alokacyjnych i podziałowych. Gospodarka musi być oparta na rynku. Natomiast
Postulaty te są jednak trudne do realizacji w obecnych warunkach
aktywność państwa jest niezbędna dla korygowania działań rynku w tych
Polski.
zakresach, w których przynoszą one efekty negatywne, a wspomagania go w
polityczna, dopóty dotrzymanie kroku rozwojowi światowemu przez nasz kraj
jego działaniach pozytywnych.
będzie mało prawdopodobne.
Transformacja
nie
przyczyniła się do realizowania tych postulatów. W ich wprowadzaniu w życie
może być pomocne podjęcie zapisanej w Konstytucji R.P. idei społecznej
gospodarki rynkowej, w której chodzi o zbudowanie na podstawie gospodarki
rynkowej takiego układu instytucjonalnego, który zapewniałby godziwe
warunki życia wszystkim obywatelom. Dążenie do uzyskania skumulowanego
efektu swobody rynkowej i ochrony socjalnej powinno wyznaczać formy
działania współczesnego państwa.12
Idea społecznej gospodarki rynkowej, zrodzona przed 70 laty, wymaga
dostosowania do realiów współczesnego świata. Dzisiejszemu jej pojmowaniu
trzeba by nadać znaczenie takiej organizacji społeczeństwa, w której państwo
(przyjmuje na siebie obowiązek tworzenia form instytucjonalnych, służących
ochronie interesów grup najsłabszych przez zapewnienie im należytego
dostępu do dóbr publicznych (w tym ochrony zdrowia, oświaty i kultury), a w
określonych sytuacjach i rozmiarach przez przychodzenie im z pomocą
finansową w postaci różnego rodzaju zasiłków, ulg podatkowych i świadczeń
zgodnie z zasadami państwa opiekuńczego.
12
Por. Dahrendorf, Ralf: The Modern Social Conflict. An Essay on the Politics of Liberty. Weidenfeld
& Nicolson 1988
Dopóki będzie się utrzymywała istniejąca sytuacja społeczna i
Andrzej Rychard
Społeczeństwo i rynek po 1989 roku: dwie tezy o zaufaniu
(streszczenie)
1. Celem wystąpienia jest próba zastanowienia się, czy polski rozwój
gospodarczy dokonuje się mimo braku społecznego kapitału zaufania i w
warunkach słabej tkanki obywatelskiej, czy też, przeciwnie,
zostały
wykształcone pewne nowe mechanizmy zaufania niedostrzegane w ramach
tradycyjnej optyki, redukującej zaufanie do wymiaru psychologiczno deklaratywnego. Te dwa stanowiska mają istotne konsekwencje poznawcze
i praktyczne.
2. Omówione zostaną czynniki utrudniające rozwój polskiej przedsiębiorczości,
takie jak: niski poziom zaufania mierzony w sposób tradycyjny, słaby rozwój
formalnego społeczeństwa obywatelskiego i niska partycypacja publiczna
oraz brak tradycji etosu rynkowego. Wskazane zostaną następnie czynniki
ułatwiające rozwój przedsiębiorczości. Wśród nich wymienić trzeba:
„ekonomizację” polskiego społeczeństwa połączoną z jego „depolityzacją”,
rozproszenie
i
indywidualizacje
społeczeństwa,
zanik
znaczenia
zasadniczych podziałów dychotomicznych, masową naturę polskiej drobnej
przedsiębiorczości.
3. W końcowej części rozwinięta będzie teza o substytucyjnych mechanizmach
wobec tradycyjnie pojmowanego zaufania jako o jednym z czynników
sprzyjających
rozwojowi
przedsiębiorczości.
Rola
nieformalnego,
mikrosieciowego, zorientowanego ekonomicznie kapitału społecznego i
zalążków nietradycyjnego społeczeństwa obywatelskiego tworzy początki
nowych mechanizmów zaufania, o naturze bardziej strukturalno –
behawioralnej niż psychologiczno – deklaratywnej.
Kontakt:
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN
Ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa
Tel. 022 657 27 07 Fax. 826 72 54
[email protected]