Komunikacja językowa

Druga Internetowa Konferencja Naukowa
Dialog
a nowe media
Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
Jan Grzenia
Uniwersytet Śląski
w Katowicach
Komunikacja językowa w Internecie
– przegląd publikacji mało znanych w Polsce
Upowszechnieniu się komunikacji internetowej towarzyszy wzrost zainteresowania stosowanymi w obrębie Sieci sposobami porozumiewania się. W ostatnich czasach, również w Polsce, pojawia się coraz większa liczba publikacji na
temat języka Internetu. Badania nad komunikacją internetową, w naszym kraju
nowe, za granicą, zwłaszcza w USA, trwają już od kilkunastu lat. Obserwując
dokonania niektórych polskich autorów piszących o Internecie, można odnieść
wrażenie, iż obcojęzyczna literatura na ten temat jest mało znana, co dziwi,
ponieważ wiele publikacji jest dostępnych w Sieci, która też umożliwia nabycie
publikacji ogłoszonych drukiem.
W tym przeglądzie chcę pokrótce przedstawić najważniejsze publikacje na
temat komunikacji językowej w Internecie. Zawczasu trzeba zauważyć, iż aspekty
czysto językowe nie mogą w tym wypadku zostać oddzielone od komunikacyjnych
(czy pragmatycznych). Co więcej: analiza opartego na technologii komunikowania
się nie może ignorować samej technologii, a to ze względu na jej oczywisty wpływ
na językowy kształt wypowiedzi.
W związku z tym przedstawię nie tylko publikacje językoznawcze, i nie
tylko publikacje językoznawców, lecz także takie, które reprezentują inne punkty
widzenia, o ile tylko w istotnym stopniu służą objaśnieniu zjawiska komunikacji
internetowej.
***
W tym przeglądzie najpierw wspomnę o kilku godnych poznania publikacjach
o charakterze jeszcze ogólniejszym niż zapowiedziany w tytule. Są to prace, które
określić można jako kulturoznawcze, socjologiczne oraz medioznawcze, a które w
znacznym stopniu przyczyniają się do zrozumienia komunikacyjnych aspektów
interesujących nas zjawisk, i są – bez wątpienia – godne lektury.
Ogólny charakter mają artykuły zamieszczone w materiałach z The
Harvard Conference on the Internet and Society [O’Reilly & Associates, Inc, ed.,
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
1996] stanowiących interesującą charakterystykę zjawiska przeprowadzoną ze
stanowiska socjologicznego, wszakże rozumianego szeroko. Godne uwagi są
m.in. opinie menedżerów największych firm informatycznych: Microsoftu, Intela
i innych. Niekoniecznie ze względu na wartość poznawczą, bowiem istotna
jest też historyczna wartość ich wypowiedzi, a czytelnik mający odpowiednią
wiedzę łatwo powiąże deklaracje wspomnianych menedżerów ze współczesnymi
faktami.
W gronie uczonych skupiających swą uwagę na wpływie Internetu na
społeczeństwo i jego kulturę aktywnością wyróżnia się Steve G. Jones, profesor
Uniwersytetu w Tulsie, redaktor trzech często cytowanych książek: Virtual culture.
Identity and communication in cyberspace [ed., 1997], CyberSociety 2.0: Revisiting
computer-mediated communication and community [ed., 1998] oraz Doing Internet
Research: Critical Issues and Methods for Examining the Net [ed., 1999]. Pierwszą z
nich warto polecić m.in. ze względu na ###. Drugą, której tytuł godny jest epoki
cyfrowej, także z uwagi na rozdział Virtual ethnicity: tribal identity in an age of global
communications napisany przez Marka Postera, trzecią zaś zwłaszcza ze względu
na artykuł Jamesa J. Sosnoskiego Configuring as a Mode of Rhetorical Analysis.
Wśród innych publikacji z zakresu socjologii sieciowej wymienię zbiór
Network & Netplay. Virtual groups on the Internet pod redakcją Fay Sudweeks,
Margaret McLaughlin i Sheizafa Rafaelego [1997] oraz The Internet and Society
Jamesa Slevina [2000].
Obszerny zbiór 48 publikacji pt. The cybercultures reader, zredagowany
przez Davida Bella i Barbarę Kennedy [2001], przynosi m.in. artykuły na temat
cyberfeminizmu, cyberseksualności i cyberkolonizacji. W związku z tym, iż tematy te w ostatnich czasach ogromnie zyskują na popularności, wolno sądzić, że
wkrótce staną się one jednymi z ważniejszych w badaniach nad CMC.
Nie ulega wątpliwości, iż objaśnianie psychologicznych aspektów komunikacji
internetowej należy do najważniejszych zadań „internetologii”. Spośród publikacji
na ten temat na wzmiankę zasługują przede wszystkim dwie: zredagowana przez
Jayne Gackenbach [1998] Psychology and the Internet: Intrapersonal, interpersonal
and transpersonal implications oraz wydana w Polsce Psychologia Internetu Patricii
Wallace [2001, wyd. ang. 1999].
Kolejną interesującą publikacją jest zredagowany przez Charlesa Essa [1996]
zbiór artykułów Philosophical perspectives on computer-mediated communication.
Autorzy publikacji zamieszczonych w tym tomie rozważają zagadnienia z punktu
widzenia epistemologicznego, semiotycznego, etycznego i religioznawczego, które
dotyczą takich m.in. zagadnień, jak: prywatność (głównie artykuły Daga Elgesema
Privacy, Respect for Persons, and Risk i Petera Danielsona Pseudonyms, MailBots, and
Virtual Letterheads: The Evolution of Computer-Mediated Ethics), problem płci (artykuł
Susan Herring Posting in a Different Voice: Gender and Ethics in CMC), religia (z
dwu prac na ten temat uwagę zwraca zwłaszcza The Unknown God of the Internet:
Religious Communication from the Ancient Agora to the Virtual Forum Stephena D.
O’Leary’ego i Brendy E. Brasher). Warto też poznać opracowany przez Charlesa
Essa [2001] zbiór artykułów Culture, technology, communication: Towards an
2
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
intercultural global village, w którym filozoficzna refleksja nad globalnym medium
łączy się z analizą lokalnych punktów widzenia, omówionych na przykładach
europejskich, azjatyckich i odnoszących się do świata islamu.
***
Wśród zorientowanych (w większym lub mniejszym stopniu) filologicznie
publikacji na interesujący nas temat jest kilka takich, które zasadnie możemy
nazwać „klasycznymi”, a to ze względu na znaczną liczbę cytowań w różnych
– pod względem tematu i formy – publikacjach. Są to przede wszystkim
publikacje Elizabeth M. Reid [1991], Howarda Rheingolda [1994], Denise E.
Murray [1995], Susan C. Herring [1996], Boyda H. Davisa i Jeutonne H. Brewer
[1997]. Za publikacje istotne należy także uznać książki Tima Shortisa [2001], Iana
Hutchby’ego [2001] i Davida Crystala [2001], niemające na razie wiele cytowań, co
wszakże zrozumiałe, gdy uwzględnić ich rok wydania.
Do liczby klasycznych publikacji nt. internetowych zwyczajów komunikacyjnych zaliczyć możemy przede wszystkim opracowanie Elizabeth M.
Reid [1991] pt. Electropolis: Communication and Community On Internet Relay
Chat – publikowane wielokrotnie, również w Sieci. Z kolei The virtual community
Howarda Rheingolda [1993] stanowi pierwszy książkowy opis wspólnot wirtualnych, którego wartość nawet po upływie 10 lat nie podlega dyskusji. Z naszego
punktu widzenia publikację należy uznać za doniosłą tym bardziej, że autor nie
traci z pola widzenia problematyki komunikacyjnej. Rolę komunikacji w obrębie
wspólnot wirtualnych podejmuje także Lynn Cherny [1999] w książce Conversation
and Community. Chat in a Virtual World, przy czym w centrum zainteresowania
autorki są werbalne gry internetowe, tzw. MUD-y.
Spośród 15 artykułów zamieszczonych w książce zredagowanej przez Susan
C. Herring [1996] na szczególne zainteresowanie zasługuje oparta na obszernym
korpusie tekstowym i posługująca się godnymi uwagi danymi statystycznymi
praca Mileny Collot i Nancy Belmore Electronic Language: A new variety of English. Autorki dostrzegają odrębność angielszczyzny elektronicznej od pisanej i
mówionej. Zagadnienie odrębności internetowych odmian języka od tradycyjnie
wyróżnianych coraz częściej pojawia się w polu zainteresowań językoznawców1.
Relacje pismo – mowa w komunikacji internetowej, co wiąże się często z wyodrębnieniem pododmiany elektronicznej języka, omawiają także Simeon J. Yates
[1996] oraz Christopher C. Werry [1996].
Moim zdaniem najgłębszą jak dotąd analizę języka elektronicznego przedstawili Boyd H. Davis i Jeutonne P. Brewer [1997], obserwując uczestników
konferencji elektronicznych. Warto podkreślić, iż autorzy posługują się terminem
„electronic discourse” w miejsce tradycyjnego i technicznego „computer-mediated-communication”. Jest to znaczący przejaw upowszechniania się humanistycznego
punktu widzenia w obrębie tej dyscypliny (z polska zwanej „komunikacją przez
komputer”).
Wśród publikacji objaśniających językowe aspekty komunikacji elektronicznej
należy wymienić cztery książki. Pierwszą w porządku chronologicznym
3
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
jest Knowledge Machines: Language and Information in a Technological Society
autorstwa Denise E. Murray. Książka ta jest rzetelnym i przystępnym wykładem
problematyki związanej z użyciem komputerów w komunikacji, tworzeniu
tekstów, komunikowaniu się i zdobywaniu wiedzy; autorka przedstawia też
problemy do dyskusji i dalszych studiów. Podobny charakter ma The Language
of ICT Tima Shortisa [2001], wszakże jego książka wyróżnia się większą, niemal
encyklopedyczną zwięzłością. Nie oznacza to jednak, iżby była powierzchowna
– intencją autora jest wprowadzenie czytelnika do studiów nad tekstami
elektronicznymi i elektroniczną komunikacją, w związku z czym oprócz
informacji na tematy szczegółowe (np. natura tekstu elektronicznego, słownictwo
elektroniczne, język e-maili) pojawiają się też, podobnie jak u Murray, propozycje
zagadnień do dyskusji.
Bogactwo dokonań naukowych w interesującym nas zakresie musiało
doczekać się syntezy. Przygotował ją David Crystal, znany lingwista z Uniwersytetu w Cambridge. W książce Language and the Internet omawia on m.in.
zagadnienia takie, jak język poczty elektronicznej, światów wirtualnych (tzn.
gier tekstowych), pogawędek i grup dyskusyjnych. Omawia też właściwości
języka używanego w World Wide Web, nie stroniąc nawet od przewidywania
jezykowej przyszłości Internetu. Książka, choć nie wolna od poważnych błędów2,
stanowi najobszerniejszy przegląd problematyki językoznawczej w kontekście
internetowym.
Najprzyjemniejszą w lekturze publikacją na interesujący nas temat jest
Geoffreya Nunberga The Way We Talk Now [2001]. I choć nie jest to książka
o charakterze naukowym, gdyż stanowi zapis felietonów autora wygłaszanych
w programie Fresh Air nadawanym przez amerykańskie National Public
Radio, nie można zaprzeczyć, iż stanowi ona zbiór świetnych komentarzy do
najnowszych przemian w języku.
Komunikacja internetowa jest formą komunikacji opartej na technologii.
W związku z tym publikacje objaśniające jej miejsce wśród różnych form
komunikacji, i jej odrębność, musimy uznać za doniosłe. Pośród publikacji na ten
temat wyróżnia się Conversation and technology Iana Hutchby’ego. Autor omawia
ewolucję konwersacyjnych form medialnych, zwłaszcza opartych na mowie, lecz
znaczną część jego książki zajmuje rozważanie problematyki konwersacji za
pośrednictwem komputerów.
Ażeby nasz punkt widzenia nie stał się nazbyt anglosaski, musimy podać
też przykład znakomitej Bibliography on Chat Communication opracowanej pod
redakcją niemieckiego uczonego Michaela Beisswengera [2003]. Bibliografia ta
pozwala na dotarcie do znacznej większości ważnych publikacji na temat języka
Internetu, a przy okazji pozwala zrozumieć, dlaczego anglojęzyczny punkt
widzenia w badaniach internetologicznych nie powinien stawać się dominujący.
Za jej pośrednictwem bowiem można dotrzeć do wielu interesujących publikacji
niemieckojęzycznych na temat komunikacji internetowej.
Na koniec należy wymienić Journal of Computer-Mediated Communication
[1995–2003] – czasopismo ogromnie zasłużone w poznawaniu komunikacji
4
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
elektronicznej. Czasopismo to ukazuje się wyłącznie w Sieci i niezbicie dowodzi,
iż forma drukowana nie stanowi gwarancji wysokiej jakości naukowej.
Przypisy
1
Kwestią tę omawiam bliżej w ukończonej niedawno książce Komunikacja
językowa w Internecie [w druku]. Zagadnienie to rozważa także Aleksander
Wilkoń w 3. wydaniu Typologii odmian językowych współczesnej polszczyzny
[w druku].
2
Główne zarzuty, jakie można przedstawić autorowi, to:
1) Pomieszanie zagadnień dotyczących komunikacji elektronicznej i języka
elektronicznego z tymi, które dotyczą wyłącznie komunikacji internetowej (a więc
ogólniejszych ze bardziej szczegółowymi).
2) Połączenie (w tym wypadku znaczy to pomieszanie) pogawędek
internetowych z listami i grupami dyskusyjnymi.
3) Mocno anglosaski punkt widzenia, w wyniku czego autor nie dostrzega
publikacji w innych językach (nawet jeśli istnieją ich angielskojęzyczne wersje lub
streszczenia).
5
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
Bibliografia (w wyborze)
Beisswenger, M. [bearb. v., 2003], Bibliography on Chat Communication. A Collection of On- and Offline Resources. Bibliographie zur Chat-Kommunikation. Verzeichnis
der On- und Offline-Ressourcen zum Thema, http://www.chat-bibliography.de.
Bell, D., Kennedy, B.M. [2001], The cybercultures reader, London–New York:
Routledge.
Cherny, L. [1999], Conversation and Community. Chat in a Virtual World,
Stanford: CSLI Publications.
Collot, M., Belmore, N. [1996], Electronic Language: A new variety of English,
[in:] Herring [ed., 1996].
Crystal, D. [2001], Language and the Internet, Cambridge: Cambridge
University Press.
Davis, B.H., Brewer, J.P. [1997], Electronic discourse: linguistic individuals in
virtual space, Albany: State University of New York Press.
Ess, Ch. [ed., 2001], Culture, technology, communication: Towards an intercultural
global village, Albany: State University of New York Press.
Ess, Ch. [ed., 1996], Philosophical perspectives on computer-mediated communication, Albany: State University of New York Press.
Hall, K. [1996], Cyberfeminism, [In:] Herring [ed., 1996].
Herring, S.C. [ed., 1996], Computer-mediated communication: linguistics, social
and cross-cultural perspectives, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins.
Hutchby, I. [2001], Conversation and technology: from the telephone to the
Internet, Cambridge: Polity Press.
Johnson, S., [2000], Interface culture: how new technology transforms the way we
create and communicate, New York: Harper Collins.
Jones, S.G. [ed., 1997], Virtual culture. Identitiy and communication in cyberspace,
London: Sage.
Jones, S.G. [ed., 1998], CyberSociety 2.0: Revisiting computer-mediated
communication and community, London: Sage.
Jones, S.G., [ed., 1999], Doing Internet Research: Critical Issues and Methods for
Examining the Net. London: Sage.
Journal of Computer-Mediated Communication [1995–2003], www.ascusc.org.
Murray, D.E. [1995], Knowledge Machines: Language and Information in a Technological Society, London: Addison-Wesley Longman.
Nunberg, G. [2001], The Way We Talk Now, Boston: Houghton Mifflin.
O’Reilly & Associates, Inc. [ed., 1996], The Harvard Conference on the Internet
and Society, Cambridge (Mass.): Harvard University Press,.
Potter, D. [ed., 1996], Internet Culture, London–New York: Routledge.
Reid, E.M. [1991], Electropolis: Communication and Community On Internet
Relay Chat, http:// people.we.mediaone.net/elizrs/electropolis.html
Rheingold, H. [1994], The virtual community: homesteading on the electronic
frontier, New York: HarperPerennial (wyd. 1.: Reading: Addison-Wesley 1993).
Shortis, T. [2001], The Language of ICT (Information and Communication
6
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
Technology), London–New York: Routledge.
Slevin, J. [2000], The Internet and Society, London: Polity Press.
Sudweeks, F., McLaughlin, M., Rafaeli, S. [eds, 1997], Network & Netplay.
Virtual groups on the Internet, Cambridge (Mass.): AAAI/MIT Press.
Turkle, S. [1995], Life on the Screen: Identity in the Age of the Internet, New
York: Simon and Schuster.
Wallace, P. [1999], The psychology of the Internet, Cambridge: Cambridge
University Press.
Werry, C.C. [1996], Linguistic and interactional features of Internet Relay Chat,
[in:] Herring [ed., 1996].
Yates, S.Y. [1996], Oral and written linguistics aspects of computer conferencing,
[in:] Herring [ed., 1996].
7
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
8
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
9
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
10
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
11
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
Przypisy
1
Analiza innych aspektów tej formy komunikacji zawarta jest w artykułach
Karwatowskiej (w druku) oraz Karwatowskiej i Szpyry-Kozłowskiej (w druku).
2
Szerzej na temat piszą Karwatowska i Szpyra-Kozłowska w artykule pt.
Dowcip i wulgarność-cechy rozmów uczniowskich za pośrednictwem SMS-ów.
3
Akty orzekające (stwierdzenia), imperatiwa i konwencjonalia wyodrębniły,
ze względu na funkcję komunikatu, Bula i Nawacka [1983].
4
W tym miejscu sygnalizujemy jedynie to zjawisko, ponieważ obszerniej
pisałyśmy na ten temat w artykule zatytułowanym Dowcip i wulgarność, op. cit.
12
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
13
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003
14