Pobierz PDF

Recenzje
Alicja Szerląg, Krystyna Dziubacka
(red.), Przestrzenie krajobrazu kulturowego wsi, Oficyna Wydawnicza ATUT,
Wrocław 2012, ss. 302.
Pojęcie przestrzeń krajobrazu kulturowego (Kulturlandschaft/cultural landscape)
zostało zdefiniowane w 2005 roku przez
UNESCO, jako obszar geograficzny powstały w wyniku zespolenia działań ludzi i odziaływań sił natury1, stanowiący
integralną część naszego dziedzictwa,
ponadczasowe archiwum, w którym zapisano dzieje ludzkiego gatunku. Nie zostało ono jeszcze ugruntowane w naukach
społecznych, w związku z czym jego implementacja do socjologii obszarów wiejskich, z jaką mamy do czynienia w książce
Przestrzenie krajobrazu kulturowego wsi,
stanowi jej dodatkowy walor, oprócz tego
podstawowego, którym jest próba odpowiedzi „[...] na pytanie o to, czy obszary
wiejskie, postrzegane przez pryzmat przestrzeni obejmujących walory krajobrazowe, gospodarcze i kulturowe są/mogą być
atrakcyjnymi miejscami życia współczesnych ich mieszkańców” (s. 12).
Zanim bardziej analitycznie odniosę się
do podstawowych treści tego opracowania
z perspektywy zarysowanej w pytaniu, zasygnalizuję tylko, że oprócz części wprowadzającej i podsumowującej składa się
ona z 18 artykułów podzielonych na trzy
części.
1 UNESCO (2005) Operational Guidelines
for the Implementation of the World Heritage
Convention. UNESCO World Heritage Centre,
http://whc.unesco.org/archive/opguide05-en.
pdf (dostęp: 10.12.2012).
481
W pierwszej, zatytułowanej „Walory
przestrzeni wiejskiej”, odnajdujemy rozważania na temat wieloaspektowości natury ludzkiej oraz znaczenia krajobrazu
kulturowego w kształtowaniu stosunków
społecznych i przemian jakie zaszły na
wsi w minionych dziesięcioleciach.
Część druga, nazwana „Przestrzeń
egzystencji”, to przede wszystkim obraz
coraz bardziej komplikujących się zależności i rozdźwięków między wsią i rolnictwem. Dużo uwagi poświęcono tu
formom dywersyfikacji źródeł dochodów
ludności wiejskiej, stanowiących cenne
aktywa lokalnej gospodarki i oddziaływujących na kształtowanie się przestrzeni
krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich.
Część trzecia, „Przestrzeń przyswojona”, poświęcona jest z jednej strony kulturze materialnej wsi, z drugiej zaś prezentuje proces dziedziczenia kulturowego,
w myśl którego „[...] młodzi przyjmują,
wraz z zagrodą i ziemią, typ zorganizowanej przestrzeni determinującej ich
zachowania, przyzwyczajenia, konieczności” (s. 198). Wzbogaca ją prezentacja
szerokiej gamy dobrych praktyk, ukazujących w jaki sposób dorobek kultury
materialnej wsi może stać się jej zasobem
gospodarczym.
***
Obszarom wiejskim można przyglądać
się z wielu perspektyw: społecznej, ekonomicznej, kulturowej czy ekologicznej.
Można również próbować poszukiwać
kategorii bardziej uniwersalnych, syntetyzujących procesy i zjawiska charakterystyczne dla każdej z wymienionych sfer.
482
Recenzje
Do takich należą, na przykład, pojęcia
„wiejskości, kapitału społecznego, lokalności” itp., a w analizowanej pracy pojęcie
„wsi/obszaru wiejskiego jako atrakcyjnego miejsca życia”, które we współczesnej
socjologii jest często utożsamiane z „jakością życia”. Na jakość życia współczesnego człowieka wpływa wiele czynników,
do których na ogół zaliczamy: „sytuację
materialną, zdrowie, życie rodzinne,
bezpieczeństwo zatrudnienia, stabilność
polityczną i bezpieczeństwo, warunki klimatyczno-geograficzne, swobody obywatelskie, integrację społeczną”2. Niestety,
nie wszystkie były przedmiotem zainteresowania Autorów książki, w związku
z czym w odpowiedzi na pytanie o dzisiejszą wieś jako środowisko społeczne
sprzyjające bądź też nie sprzyjające wysokiej jakości życia możemy wykorzystać
tylko kilka z wymienionych. Bez wątpienia tymi znajdującymi się w centrum analiz Autorów książki są warunki bytowe jej
mieszkańców, rozpatrywane pod kątem
sytuacji materialnej, dostępu do ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa zatrudnienia. Drugim aspektem jakości życia
wiejskiego, uzyskującym w omawianym
opracowaniu nadspodziewanie bogate
odzwierciedlenie, jest przestrzeń fizyczna
i krajobraz kulturowy.
Z lektury wynosimy nieodparte wrażenie, że jakość życia współczesnych mieszkańców polskich wsi określają w pierwszym rzędzie materialne warunki ich
bytu. Pomimo tego, że – jak pisze Krysty2 A. Kaleta, Jakość życia pięćdziesięciolatków, [w:] Jeszcze w zielone gramy... (?). Rozważania o współczesnych pięćdziesięciolatkach, red.
K. Dziubacka, Wrocław 2011.
na Dziubacka „(Dywersyfikacja i przedsiębiorczość w krajobrazie kulturowym
obszarów wiejskich) [...] polska wieś to
obszar permanentnych i dynamicznych
zmian” (s. 65), terytorium życiowe na
czas dłuższy lub krótszy, a czasem na
stałe ludności wiejskiej, ale także mieszkańców miast, którzy częstokroć utożsamiają wieś z „życiem lepszym, bardziej
swobodnym, zdrowszym, bezpieczniejszym lub po prostu piękniejszym” (s. 56),
to pod wieloma względami, łączonymi
głównie z szerokim rozumieniem infrastruktury, miejsce odbiegające od standardów miejskich. Wiele rzeczy pozostaje tu nadal w sferze marzeń, jak chociażby
wyższy standard zasobów budowlanych.
Zdaniem Joanny Szewczyk-Kowalczyk
(„Rodzina ostatni Mohikanin autentycznej tradycji, czyli o specyficznych cechach
dziedziczenia kulturowego na wsi”) ich
generalnie niska jakość to skutek uwarunkowań historycznych, bowiem styl
mieszkania, jak i organizacja przestrzeni,
są elementami dziedzictwa kulturowego
i zostają przejęte wraz z innymi elementami spuścizny (s. 191–206).
Znaczącą rolę w ocenie obszarów rustykalnych jako atrakcyjnego/nieatrakcyjnego miejsca zamieszkania odgrywają
również warunki bytowe ich mieszkańców. Współcześnie kształtowane explicite przez ponowoczesny typ ich aktywności gospodarczej – znaczony z jednej
strony wielofunkcyjnością, przejawiająca
się w powszechnej dywersyfikacji źródeł
dochodów (np. rozwój agroturystyki, powstawanie wsi tematycznych3), z drugiej
Wioskom tematycznym poświęcono aż
dwa artykuły: Agnieszki Janik oraz Kamili Kamiń3 Recenzje
strony zaś konsekwencjami procesu dezagraryzacji. Pozytywnym rezultatem pogłębiającego się rozdźwięku między wsią
i rolnictwem jest rozwój nowych form
przedsiębiorczości wiejskiej, stającej się
– jak pisze Dziubacka – „motorem rozwoju gospodarczego [...] czyniąc obszary
wiejskie miejscem atrakcyjnym do życia”
(s. 67). Nie można jednak zapominać
o negatywnych rezultatach, do których
między innymi należy zaliczyć radykalne
zmniejszenie się liczby gospodarstw, co
spowodowało konieczność poszukiwania
miejsc pracy poza wsią. Ponadto w konsekwencji zjawiska restrukturyzacji wielu
jej mieszkańców zostało pozbawionych
podstawowych środków utrzymania, co
z kolei spowodowało zwiększenie się obszarów ubóstwa, o czym informuje Paweł
Trojanowski („Świadomość ekonomiczna rolników wsi dolnośląskich w okresie
poakcesyjnym”) stwierdzając iż, upośledzenie ekonomiczne [...] i materialne wsi
w stosunku do miasta jest faktem niezaprzeczalnym” (s. 92).
Deprywacja ekonomiczna powoduje
między innymi problem ograniczonego
dostępu do podstawowych usług, w tym
instytucji opieki zdrowotnej, będący
przedmiotem zainteresowania Autorów
dwóch kolejnych artykułów, składających się na omawianą książkę. Małgorzata Synowiec-Piłat („Sytuacja zdrowotna
ludności wiejskiej jaki jeden z obszarów
nierówności społecznych”) wskazuje, że
placówki ochrony zdrowia najczęściej
skiej („Wsie tematyczne –heterotropie w polskim
krajobrazie wsi”) oraz Mieczysława K. Leniarteka („Wioski beztroski oraz inne wiejskie gry
i zabawy tematyczne”).
483
znajdują się poza granicami wsi, w związku z czym chorzy nie są w stanie ponieść
kosztów związanych z dojazdem do lekarza czy też zakupem leków, gdyż w pierwszej kolejności, fundusze jakimi dysponują są przeznaczane na zaspokojenie
potrzeb bardziej podstawowych, sygnalizując tym samym silną zależność między
stanem zmarginalizowania społecznego
i stanem zdrowia. W całej rozciągłości
w swoim artykule przychyla się do takiej
opinii Dariusz Białas („Specyfika sytuacji
zdrowotnej osób zamieszkałych w środowisku wiejskim w kontekście projektu
«Zdrowie 21»”), twierdząc iż „[...] styl życia ludzi na wsi skutkuje odrzuceniem jej
obrazu jako oazy zdrowia i spokoju [...]”
(s. 136).
***
Z lektury Przestrzeni krajobrazu kulturowego wsi wynika również zdeterminowanie jakości życia mieszkańców wsi
charakterem przestrzeni wiejskiej i krajobrazu kulturowego. Na tych zagadnieniach skupia swą uwagę między innymi
Anna Ewa Drajer („Społeczna odpowiedzialność biznesu jako sposób aktywizacji społeczności wiejskiej”), próbując
je analizować w kontekście koncepcji
społecznej odpowiedzialności biznesu
jako sposobu użytkowania przestrzeni
(CSR – Corporate Social Responsibility). W myśl CSR odpowiednie wykorzystanie dziedzictwa obszarów wiejskich
stanowi rozwinięcie, a w jakimś sensie
nawet alternatywę zrównoważonego
rozwoju. Dlatego też jej implementacja
przez społeczności wiejskie może okazać
się newralgiczna w procesie identyfikacji
484
Recenzje
zasobów wsi, które odgrywają kluczową
rolę w procesie rozwoju, a tym samym
i kształtowania warunków życia. Taka
identyfikacja jest z pewnością potrzebna, chociaż jak zauważa Elżbieta Raszeja
(„Zrozumieć, docenić, chronić. Edukacja
jako element strategii ochrony krajobrazu kulturowego na obszarach wiejskich”),
atrakcyjność obszarów wiejskich jest terytorialnie silnie zróżnicowana, co wynika między innymi z warunków klimatyczno-geograficznych.
Obszary rustykalne stanowią również
środowisko funkcjonowania jednostki,
które jest umiejscowione w określonym
kontekście przestrzenno-kulturowym.
Doskonałym odzwierciedleniem takiego
stanu rzeczy może być chociażby traktowanie wsi jako „[...] swoistego fenomenu”
(s. 25), jako „miejsce życia człowieka ze
wszech miar dlań znaczące” (s. 22), znaczące chociażby ze względu na rolę jaką
odgrywają w nim przestrzeń i krajobraz
kulturowy. Niemniej jednak – pisze Marta
Hold-Łukasik („Niematerialne dziedzictwo kulturowe przesiedleńców z Kresów
Południowo-Wschodnich”) – materialne
dziedzictwo kulturowe, będące najstarszym wytworem ludzkiej działalności,
najdoskonalszym z jego osiągnięć, przestało być źródłem tożsamości ludności
wiejskiej. W minionych dziesięcioleciach
uległo bowiem istotnym przemianom
(np. historyczne formy zagospodarowania przestrzennego zostały wyparte przez
wzory miejskie), co spowodowało że spo-
łeczeństwo wiejskie utraciło swoje charakterystyczne właściwości. Ten aspekt funkcjonowania współczesnych społeczności
wiejskich, jednocześnie „odzieranych”
z tradycji i starających się ją utrzymać,
a nawet rewitalizować, uzyskuje swoje
przekonujące odzwierciedlenie w sygnalizowanym już wcześniej opracowaniu
Szewczyk-Kowalczyk oraz Alicji Szerląg
(„Fenomenologia krajobrazu kulturowego wsi – przyczynek do myślenia o edukacyjnych walorach przestrzeni wsi”).
***
Łatwo zauważyć, że z lektury książki nie
wynika jednoznaczna odpowiedź na postawione na początku pytanie o wieś jako
atrakcyjne/nieatrakcyjne miejsce życia.
Obszary wiejskie jawią się, z jednej strony,
jako „[...] pożądane miejsce zamieszkania
(s. 29), miejsce spokojnego i dość stabilnego życia (s. 48), jako specyficzna forma
zintegrowanej przestrzeni geograficznej
i społecznej, która dzięki swym walorom
fizycznym i cechom funkcjonalnym jest
atrakcyjna [...]” (s. 253). Z drugiej zaś,
jako obszary w wielu aspektach zmarginalizowane.
W rzeczywistości sytuacja wydaje się
być jeszcze bardziej złożona, determinowana przez sploty wielu czynników, wśród
których coraz bardziej znaczącą rolę wydają się odgrywać nie tylko te związane
z materialnymi warunkami życia.
Anna Sitek