otwórz

Farmakognozja. Postacie leku roślinnego
Natalia Zuzak
W pracy tej zostaną przedstawione podstawowe informacje o postaciach leków
galenowych. Mają one na celu przedstawienie ich najważniejszych właściwości i różnic
pomiędzy nimi.
Rozdział pierwszy:
Zioła – Species oraz Odwary – Decocta.
Species - Zioła
Zioła są mieszaniną suchych, rozdrobnionych surowców roślinnych, która jest
przeznaczona do przygotowania odpowiednich ekstraktów wodnych - naparów lub odwarów.
Są one sporządzane poprzez zmieszanie stosownie spreparowanych surowców. Mogą także
zawierać substancje lecznicze. Zioła nie mogą jednak zawierać substancji silnie działających!
Pacjent otrzymuje od aptekarza mieszankę ziołową, z której następnie samodzielnie
przygotowuje ekstrakt wodny - napar lub odwar.
Surowce roślinne są przygotowane poprzez ich rozdrobnienie i przesianie przez
odpowiednie sita (5,6 mm). Kwiatów, koszyczków, nasion i owoców z wyjątkiem owoców
pieprzowca i dzikiej róży nie należy rozdrabniać To postępowanie pozwala na ich
odpowiednie wytrawienie.
Przy samodzielnym przygotowywaniu ziół pacjent posługuje się miarami domowymi.
Przykłady tych miar zamieszczam poniżej:
Łyżka ziół
7-8g
Łyżka wody
15g
Łyżeczka wody 5g
Łyżeczka ziół 1,5-2g
Szklanka wody 200-250g
Obecnie ta postać leku roślinnego nie jest przygotowywana przez farmaceutę w aptece,
gdyż została wyparta przez szereg mieszanek ziołowych sporządzanych w postaci "fiksów"mieszanki ziół umieszczonej w papierowej torebce. Charakteryzują się one większą prostotą
przygotowywania niż klasyczne zioła.
Decocta - Odwary
Większość surowców wytrawia się lepiej przy dłoższym ogrzewaniu w łaźni wodnej.
Dlatego jeżeli surowiec nie zawiera substancji wrażliwych na działanie enzymów bądź
wysokich temperatur i nie jest surowcem śluzowym należy przyrządzić z niego odwar.
Sporządzanie odwarów
Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o
temperaturze pokojowej, wymieszać starannie, przykryć i umieścić we wrzącej łaźni wodnej.
Podczas ogrzewania temperatura naczynia powinna być przez 30 minut nie niższa niż 90ºC.
W praktyce przy infuzorce o normalnej wielkości i przy objętości odwaru 100,0-200,0 g.
wody wystarczy ją ogrzewać przez 45 minut bez kontroli temperatury. Zawartość naczynia
przecedzić przez flanele. Pozostały surowiec przepłukać wrzątkiem i uzupełnić nim (po
przecedzeniu) odwar do przepisanej ilości.
Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o
temperaturze pokojowej, wymieszać starannie, przykryć i umieścić we wrzącej łaźni wodnej.
Podczas ogrzewania temperatura naczynia powinna być przez 30 minut nie niższa niż 90ºC.
W praktyce przy infuzorce o normalnej wielkości i przy objętości odwaru 100,0-200,0 g.
wody wystarczy ją ogrzewać przez 45 minut bez kontroli temperatury. Zawartość naczynia
przecedzić przez flanele. Pozostały surowiec przepłukać wrzątkiem i uzupełnić nim (po
przecedzeniu) odwar do przepisanej ilości.
Odwary z surowców zawierających alkaloidy. Ponieważ sole alkaloidów rozpuszczają
się znacznie lepiej niż same alkaloidy do przyrządzenia odwarów z surowców alkaloidowych
S tr on a |2
używa się wody zakwaszonej uprzednio za pomocą kwasu cytrynowego w ilości .0,5 g. na
100,0 g. odwaru. Gotowy odwar zobojętnia się 10% roztworem amoniaku w ilości 25 kropel
na 100,0 g. odwaru.
Rozdział drugi:
Infusa – napary Macerationes – Maceracje
Infusa - napary
Napary sporządza się z surowców zawierających substancje czynne, które mogą zostać
rozłożone przez enzymy roślinne zawarte w tym samym surowcu w wyższych temperaturach.
Zalanie surowca wrzątkiem unieczynnia owe enzymy. Krótszy czas ogrzewania niż w
przypadku odwarów pozwala na zachowanie aktywności substancji czynnych o większej
wrażliwości na wysoką temperaturę.
Sporządzanie naparów
Surowiec odpowiednio rozdrobniony należy zalać przepisaną ilością wrzątku i
ogrzewać w infuzorce (lub w naczyniu o odpowiedniej objętości) umieszczonej na łaźni
wodnej przez 15 minut. Zamiast łaźni wodnej można użyć innego, większego naczynia.
Następnie zestawić infuzorkę z łaźni i odczekać jeszcze 15 minut. Napar przecedzić przez
flanele lub watę do innego naczynia i uzupełnić do przepisanej ilości wrzątkiem
przecedzonym przez flanele z resztkami surowca.
Macerationes – Maceracje
Maceracja jest sposobem wytrawiania surowców roślinnych. Stosowana jest zarówno w
recepturze jak i przypadku leków galenowych. Warunki, czas i rozpuszczalnik jaki stosujemy
uzależnione są od substancji będących celem naszego działania. Poprzez odpowiednie
dobranie tych czynników, oraz dzięki odpowiedniemu rozdrobnieniu surowca, w uzyskanym
maceracie będą znajdować się tylko określone grupy związków.
Sporządzanie maceratów
Maceraty do potrzeb recepturowych przyrządza się z surowców śluzowych. Przepisaną
ilość surowca przemywa się małą ilością wody, a następnie zalewa się przepisaną ilością
zimnej wody i pozostawiam na 30 min. Następnie macerat przesącza się przez gazę i
S tr on a |3
uzupełnia przez gaze do żądanej ilości wodą pochodzącą z przepłukania surowca poddanego
maceracji.
Na potrzeby uzyskiwania leków galenowych do maceracji wykorzystuje się takie
rozpuszczalniki jak woda, etanol, eter i ich mieszaniny. Czas trwania takich maceracji wynosi
od 1 do 7 dni. Dobór rozpuszczalnika i czasu maceracji uzależniony jest od surowca i opisany
w odpowiednich monografiach.
Rozdział trzeci:
Extracta – Wyciągi:
1. Ekstrakty:
Ekstraktami nazywamy zagęszczone preparaty otrzymywane przez wytrawienie
odpowiedniego surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem. W
zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje wyciągów:
•
Wyciągi płynne (Extracta fluida)- 1 cz. wyciągu odpowiada 1 cz. surowca (takie
zagęszczone nalewki).
•
Wyciągi gęste (Extracta spisa) o konsystencji gęstej, plastycznej masy i
zawartości wody do 30 %.
•
Wyciągi suche (Extracta sicca) są to sypkie proszki o zawartości wody do 5 %.
2. Wyciągi płynne - Extracta fluida
Są to płynne preparaty sporządzane przez perkolację surowca lub poprzez
rozpuszczenie wyciągu suchego. Rozpuszczalnikiem są z reguły różne roztwory etanolu.
Perkolację przeprowadza się w ten sposób że uzyskuje się wyciągi 1:1 z surowców
słabo działających. Zgodnie z FP taka perkolacja składa się z dwóch etapów. W pierwszym
uzyskuje się najpierw 85% perkolatu w stosunku do masy wytrawionego surowca. W drugim
etapie prowadzi się perkolację aż do całkowitego wytrawienia surowca a następnie drugą
części perkolatu zagęszcza się do 15 % (odparowanie pod zmniejszonym ciśnieniem) i łączy
się z pierwszą częścią. Mieszaninię pozostawia się na kilka dni a następnie sączy.
W przypadku wyciągów z surowców alkaloidowych modyfikuje się trochę to
postępowanie tak, aby otrzymać wyciąg o określonej ilości substancji czynnch.
Są to preparaty o ograniczonej trwałości. Podczas przechowywania często wytrącają cię
z nich osady.
S tr on a |4
3. Wyciągi gęste - Extracta spisa
Są to wyciągi o gęstej, plastycznej konsystencji i zawartości wody do 30%. Nie zostały
one uwzględnione w Farmakopeii Polskiej V ze względu na ich dużą nietrwałość, związaną z
rozkładem substancji czynnych przez enzymy oraz dużą podatność na rozwój mikroflory.
Obecnie są one wykorzystywane w niektórych zakładach przemysłu zielarskiego jako
półprodukt do szybkiego dalszego przerobu przy produkcji granulatów i tabletek. Są dobrą
substancją wiążącą.
Otrzymuje się je najczęściej poprzez ekstrakcje etanolem, jego wodnymi roztworami
lub samą wodą, a następnie odpowiednim zagęszczeniem.
4. Wyciągi suche - Extracta sicca
Zawierają nie więcej niż 5 % wody. Sporządza je się poprzez odparowanie
rozpuszczalnika z przygotowanego wcześniej etanolowego, wodno-etanolowego lub wodnego
wyciągu z surowca roślinnego. Najczęściej rozpuszczalnik oddestylowuje się pod
zmniejszonym ciśnieniem, a pozostałą masę suszy się rozpyłowo.
Obecnie wyciągi suche mają małe znaczenie jako postać leku roślinnego. Są one jednak
doskonałym półproduktem do sporządzania suchych postaci leków np.: granulatów, tabletek i
kapsułek.
S tr on a |5
Tabelka do nauki liści:
Nazwa
Związki czynne
Działanie
St. Cechy
surowca
Folium
Sluz
Syropy p-
Althaeae
Flawonoidy
kaszlowe
U
Olejki eteryczne
Cechyc
morfologiczne
anatomiczne
Obustronne
Szparki
miękko
Solanaceae
jedwabiście
owłosiony
Folium
alkaloidy
Wykaz B
Belladonnae
kumaryny
flawonoidy
U
Dolna
Lisc
Rozkurczajacy
powierzchnia
bifacjalny
hamuje
bialo
Piasek
wydzielanie potu
punktowana
szczawianu
Brunatno
Wloski
punktowany
tarczowate
soku
żołądkowego
Folium
flawonoidy
Moczopędnie
Betulae
Garbniki
Napotnie,
Trójterpeny
reumatycznie
N
P-
Podwójnie
olejek eteryczny
ząbkowany
Folium
Glikozydy
Wykaz B
Digitalism
kardenolinowe
Nasercowo
lanatae
Saponiny
Diuretycznie
U
Lisc
Brak
lancetowaty
włosków
Liść jajowaty
Brak
szczawianu
Flawonoidy
Folium
Glikozydy
Syropy
U
Digitalism
Saponiny
bardziej
purpureae
Flawonoidy
owłosiony
Folium
Śluz Garbniki
Na bezsenność
Farfarae
Flawonoidy
Gorycze Sterole
N
Dolna pow.
Wloski
Zaburzenia
szarobiała
Labiatae
trawienia
owłosiona
U - surowiec pozyskiwany z upraw
N - surowiec pozyskiwany ze stanowisk naturalnych
P-..... - Przeciw..... (np.; przeciwzapalnie)
S tr on a |6