Przemysław Wójtowicz, „Obraz Związku

„Z Dziejów Prawa”. T. 3 (11). Katowice 2010
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2763, s. 197—199
Przemysław Wójtowicz, „Obraz Związku Sowieckiego
w ujęciu polskiej emigracji politycznej
w Wielkiej Brytanii w latach 1944—1956”.
Warszawa, Wydawnictwo DiG, 2008, 284 s.
W 2008 r. na rodzimym rynku wydawniczym ukazała się książka Przemysława Wójtowicza pt. Obraz Związku Sowieckiego w ujęciu polskiej emigracji politycznej w Wielkiej Brytanii w latach 1945—1956. Autor tej publikacji
prezentuje czytelnikowi sposoby postrzegania ZSRR przez polskich działaczy
politycznych, przebywających na emigracji w Wielkiej Brytanii po zakończeniu
drugiej wojny światowej.
Przedstawiając Związek Sowiecki z punktu widzenia polskich emigrantów
politycznych, P. Wójtowicz starał się nie zawężać prowadzonych rozważań do
aspektów natury czysto politycznej. Prezentowana książka stanowi udaną próbę całościowego ujęcia poglądów polskiej emigracji na radziecką rzeczywistość
polityczną, gospodarczą, społeczną oraz kulturalną.
Omawiana przez Autora problematyka została zawężona do lat 1945—1956.
Przedział czasowy wybrano nieprzypadkowo. Wyznaczyły go wydarzenia, które w opinii Autora wywarły istotny wpływ na powojenną historię Związku Sowieckiego i całego regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Cezurę początkową
powiązano z tzw. konferencją jałtańską (4—11 lutego 1945 r.), której ustalenia
potwierdzały mocarstwową pozycję ZSRR w powojennym świecie. Podstawą
do wyznaczenia cezury końcowej stał się XX Zjazd KPZR (14—25 lutego
1956 r.), którym zainicjowano przemiany polityczno-społeczne w całym obozie
państw socjalistycznych.
Początkowa część monografii sprowadza się do rozważań o ustroju politycznym ZSRR. Autor przytoczył w tym miejscu poglądy dotyczące komunizmu
i idei państwa sowieckiego, które wygłaszali przedstawiciele polskich środo-
198
Przemysław Wójtowicz, „Obraz Związku Sowieckiego w ujęciu polskiej emigracji...”
wisk emigracyjnych. Prezentując ówczesną analizę komunizmu, podkreślił krytycyzm, z jakim polscy emigranci odnosili się do samej idei komunizmu, jak
również jej wpływu na kształt stosunków międzynarodowych w omawianym
okresie. We fragmentach publikacji dotyczących analizy koncepcji państwa
radzieckiego zawarto poglądy środowisk emigracyjnych na temat konstytucji
ZSRR z 1936 r. Niestety, P. Wójtowicz poświęcił temu zagadnieniu stosunkowo
niewiele miejsca, co wydaje się ważnym przeoczeniem — szczególnie jeżeli
weźmie się pod uwagę wpływ konstytucji stalinowskiej na kształtowanie się
powojennych ustrojów państw tzw. demokracji ludowej.
W dalszej części monografii zaprezentowano opinie przedstawicieli polskiej
emigracji politycznej, dotyczące działalności Związku Sowieckiego na arenie
międzynarodowej. Autor przytacza poglądy środowisk emigracyjnych zarówno
na temat kształtowania się powojennego ładu światowego w latach 1945—1947,
jak również najważniejszych fragmentów „zimnowojennej” rzeczywistości.
Przykładem mogą być zapatrywania emigracji na kwestie zaogniania sytuacji
międzynarodowej w omawianym okresie (tzw. blokada Berlina, wojna koreańska) lub postęp sowietyzacji państw Europy Środkowo-Wschodniej.
Monografia zawiera ponadto opinie pojawiające się wśród polskiej emigracji politycznej odnośnie do zagadnienia przywództwa w Związku Sowieckim.
Wątek ten można podzielić na dwie płaszczyzny. Pierwszą z nich są poglądy
emigracji na temat stalinizmu jako systemu rządów, jak również towarzyszące
mu przejawy tzw. kultu jednostki w ZSRR. Drugą płaszczyznę stanowią przewidywania co do potencjalnego następcy i kształtu sowieckiego kierownictwa
po śmierci Józefa Stalina w 1953 r.
W części publikacji dotyczącej sytuacji wewnętrznej ZSRR Autor dokonał
syntezy wielu poglądów i stanowisk, które prezentowali przedstawiciele środowisk emigracyjnych. Dokonane uogólnienia pozwalają lepiej zrozumieć opinie
dotyczące sowieckiej myśli humanistycznej i technicznej. W poruszanym fragmencie monografii zawarto ponadto oceny elementów charakterystycznych dla
sowieckiej rzeczywistości gospodarczej. Opinie na temat kolektywnego modelu
rolnictwa lub tzw. planów pięcioletnich umożliwiają pełniejsze zrozumienie zasad, którymi rządziły się radziecka ekonomia i finanse.
P. Wójtowicz przedstawił w tym miejscu również poglądy kół emigracyjnych
odnoszące się do sowieckiego wymiaru sprawiedliwości. Odegrał on niebagatelną rolę w represjonowaniu społeczeństwa z pomocą restrykcyjnego prawa
karnego, co było szczególnie widoczne w dziedzinie tzw. przestępstw politycznych. Ponadto znalazły się tu stanowiska dotyczące sowieckiego systemu penitencjarnego, opartego na rozbudowanej strukturze obozów pracy (tzw. łagrów).
Warto podkreślić, że ówczesne analizy obu zagadnień oparto na wiarygodnych
relacjach setek osób, które osobiście poznały funkcjonowanie radzieckiego sądownictwa oraz więziennictwa, zanim opuściły terytorium ZSRR — najczęściej wraz z armią W. Andersa.
Przemysław Wójtowicz, „Obraz Związku Sowieckiego w ujęciu polskiej emigracji...”
199
Ostatni rozdział omawianej monografii poświęcono emigracyjnemu obrazowi ZSRR, widzianemu przez pryzmat spraw polskich. Zaprezentowano między
innymi oceny celów polityki sowieckiej względem powojennej Polski, zachowania obywateli radzieckich, którzy przebywali na terytorium państwa polskiego, oraz sytuacji, jaka panowała na dawnych obszarach II RP włączonych
ostatecznie do Związku Sowieckiego. Prowadzone przez Autora rozważania
zakończono przytoczeniem opinii środowisk emigracyjnych na temat stosunku
władz sowieckich do polskich wydarzeń 1956 r.
Przemysław Wójtowicz, podejmując próbę wypełnienia luki w dotychczasowych opracowaniach dotyczących działalności polskiej emigracji politycznej
w Wielkiej Brytanii, przedstawił kompleksowy i przejrzysty obraz Związku
Sowieckiego, na który złożyły się poglądy i opinie czołowych przedstawicieli
środowisk emigracyjnych. Chociaż prezentowana monografia obejmuje jedynie
lata 1945—1956, dotyczy zagadnień niezwykle ważnych — z punktu widzenia
historii najnowszej. Spojrzenie na obraz ZSRR z innej perspektywy czyni omawianą publikację godną polecenia wszystkim zainteresowanym.
Michał Arndt