wykorzystywanie testów genetycznych w sprawach z

ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH
Tom XXIV, numer 2 – 2014
EMILIA SARNACKA
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
Sprawy z zakresu spornej filiacji są swoistym rodzajem postĊpowania sądowego. Z jednej strony wiąĪą siĊ z duĪym znaczeniem społecznym, z drugiej są
nieodzownie związane z przeprowadzaniem dowodów biologicznych. Do momentu wprowadzenia dowodu z badaĔ DNA, najczĊĞciej stosowaną metodą
w procesach o ustalenie ojcostwa były tzw. grupowe badania krwi. Co prawda,
w niektórych przypadkach umoĪliwiały one wykluczenie ojcostwa, jednak nie
pozwalały na wskazanie ojca dziecka1. Praktyka procesowa została, wrĊcz
diametralnie, zmieniona w 1990 r., kiedy to G. Przybylski i R. Słomski wykonali
pierwsze badanie genetyczne dla potrzeb dochodzenia ojcostwa. Ówczesna praktyka sądowa ograniczała jednak rolĊ badaĔ w procesie do dowodu uzupełniającego w stosunku do klasycznych badaĔ krwi2.
Problematyka wykorzystania testów genetycznych w postĊpowaniu cywilnym
jest bardzo istotna, gdyĪ aktualnie trudno jest sobie wyobraziü postĊpowanie
z zakresu spornej filiacji bez badania materiału biologicznego. Analizując obowiązujące przepisy oraz literaturĊ przedmiotu moĪna zauwaĪyü, iĪ brak jest
kompleksowej regulacji prawnej tak istotnej, z punktu widzenia społeczeĔstwa,
materii. Prezentowane rozwaĪania mają zatem na celu próbĊ zwrócenia uwagi na
kwestiĊ luk legislacyjnych w przedmiocie spraw z zakresu spornej filiacji, gdyĪ
ustawodawca nawet nie próbuje wprowadziü nowoczesnego procesu cywilnego,
w którym w pełni wykorzystywane byłyby osiągniĊcia biologii i medycyny. Ce-
Dr EMILIA SARNACKA – asystent Zakładu Zintegrowanej Opieki Medycznej, Wydziału Nauk
o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku; e-mail: [email protected]
1
J. K a p e l a Ĕ s k a-P r Ċ g o w s k a, Prawne i bioetyczne aspekty testów genetycznych,
Warszawa 2011, s. 376.
2
J. B e r e n t, Biostatystyczna interpretacja badaĔ genetycznych w dochodzeniu ojcostwa dla
przypadków bliskiego pokrewieĔstwa pozwanego mĊĪczyzny i ojca biologicznego, ŁódĨ 2003, s. 8.
68
EMILIA SARNACKA
chą prawodawstwa powinien byü dynamizm i aktualnoĞü, zadaniem prawa jest
bowiem regulowanie aktualnych kwestii społecznych. Jest to zadanie zarówno dla
prawa materialnego, jak i formalnego. Wykorzystanie osiągniĊü nauki, w tym medycyny, w procedurze jest nie tylko poĪądane, ale wrĊcz konieczne, by moĪna było mówiü o nowoczesnym procesie. Przykładem powyĪszego jest procedura karna, gdzie na szeroką skalĊ wykorzystywane są najnowsze osiągniĊcia z dziedziny
kryminalistyki i kryminologii. Patrząc jednak w stronĊ procesu cywilnego i spraw
z zakresu spornej filiacji, nie moĪna mówiü o analogicznym rozwiązaniu. W niniejszym tekĞcie przedstawiony zostanie pogląd, iĪ z uwagi na zaniechanie legislatora w przedmiocie materii tak istotnej z punktu widzenia społeczeĔstwa, Sąd
NajwyĪszy uzupełnia luki prawne licznymi orzeczeniami. Ponadto, omawiając
poszczególne dowody biologiczne, zamierzeniem badawczym bĊdzie dowiedzenie, iĪ nie ma obecnie bardziej skutecznego badania potwierdzającego lub wykluczającego ojcostwo od analizy polimorfizmu DNA.
Przedmiotowa analiza zostanie podzielona na dwie czĊĞci: ocenĊ wartoĞci dowodowej testów z badaĔ DNA w kontekĞcie innych aktualnie dostĊpnych badaĔ
biologicznych oraz rolĊ orzecznictwa Sądu NajwyĪszego w kształtowaniu nowoczesnego procesu cywilnego z zakresu przedmiotowej kwestii. Dedukcja w kaĪdym z wspomnianych elementów prowadzona bĊdzie w nastĊpujących obszarach:
skutecznoĞü badaĔ biologicznych, wartoĞü dowodowa testów DNA, niemoĪliwoĞü
przeprowadzenia dowodu z badaĔ oraz odmowy ich przeprowadzenia. OdrĊbnym
rozwaĪaniom nie zostaną poddane regulacje kodeksowe, gdyĪ w procedurze cywilnej brak jest przepisów regulujących expressis verbis wykorzystanie testów
genetycznych.
1. MACIERZYēSTWO I DOMNIEMANIA PRAWNE OJCOSTWA
AnalizĊ rozwaĪaĔ o spornej filiacji naleĪy rozpocząü od przedstawienia macierzyĔstwa i ojcostwa w systemie prawnym. Z uwagi jednak na fakt, iĪ obie kwestie
zostały w literaturze przedmiotu szeroko omówione i przeanalizowane, w tym
miejscu zostaną przedstawione jedynie w charakterze informacyjnym, jako punkt
wyjĞcia do rozwaĪaĔ sensu stricte – dotyczących procedury w zakresie spornej
filiacji.
Obowiązująca regulacja w przedmiocie spornej filiacji zakłada, iĪ przesłanką
istnienia ojcostwa jest macierzyĔstwo, co oznacza, iĪ3:
3
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003, s. 588.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
69
−
nie moĪna ustaliü stosunku prawnego ojcostwa, dopóki nie zostanie ustalony stosunek prawny macierzyĔstwa, nie ma zatem moĪliwoĞci prawnego ustalenia ojcostwa mĊĪczyzny, który jest ojcem biologicznym dziecka
w przypadku, gdy matka dziecka nie jest znana;
− fakt istnienia stosunku prawnego macierzyĔstwa stanowi zarówno przesłankĊ ustalenia ojcostwa, jak równieĪ stwarza gwarancjĊ zgodnoĞci ojca
prawnego z ojcem biologicznym (domniemania: pochodzenia dziecka od
ojca matki oraz od mĊĪczyzny, który obcował z matką w okresie koncepcyjnym);
− prawomocne orzeczenie przez sąd ustalenia macierzyĔstwa powoduje domniemanie powstania ojcostwa współmałĪonka oraz umoĪliwia dochodzenie pozamałĪeĔskiego ojcostwa;
− prawomocne orzeczenie przez sąd zaprzeczenia macierzyĔstwa skutkuje
odpadniĊciem ex tunc związanego z nim ojcostwa bez wzglĊdu na okolicznoĞci związane z powstaniem stosunku prawnego ojcostwa.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy4 nie reguluje expressis verbis kwestii macierzyĔstwa. Ustawodawca wyszedł bowiem z zasady mater semper certa est (matka
jest zawsze pewna)5. Aktualnie moĪna jednak umówiü o swoistym obniĪeniu tej
pewnoĞci, spowodowanym moĪliwoĞciami współczesnej medycyny, pozwalającym na zapłodnienie z pominiĊciem cielesnego obcowania pary, zwłaszcza zapłodnienie poza organizmem matki, donoszenie ciąĪy przez kobietĊ niebĊdącą tą,
od której pochodzi zapłodnione jajo (tzw. macierzyĔstwo zastĊpcze)6.
PowyĪsze nie oznacza jednak, iĪ regulacja prawna nie przewiduje zaprzeczenia macierzyĔstwa7. Dochodzenie macierzyĔstwa moĪliwe jest na podstawie art.
189 Kodeksu postĊpowania cywilnego8. LegitymacjĊ czynną do ustalenia lub
zaprzeczenia powództwa ma wówczas: dziecko, kobieta, której macierzyĔstwa
dotyczy wynik postĊpowania, mĊĪczyzna, którego ojcostwa dotyka wynik postĊ-
4
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788)
[dalej cyt.: k.r.o.].
5
K. G r o m e k, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 960. Na temat
macierzyĔstwa zastĊpczego zob.: M. F r a s, D. A b ł a Ī e w i c z, ReĪim prawny macierzyĔstwa zastĊpczego na tle porównawczym, „Problemy Współczesnego Prawa MiĊdzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2008, nr 6, s. 31-37.
6
T. S m y c z y Ĕ s k i, Prawo rodzinne i opiekuĔcze, Warszawa 1999, s. 123.
7
Art. 86 k.r.o. stanowi legitymacjĊ prokuratora do wniesienia powództwa o ustalenie lub
zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz uniewaĪnienie uznania, por.: G r o m e k, Kodeks rodzinny,
s. 960.
8
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego (Dz. U. 2014, poz. 101
z póĨn. zm.) [dalej cyt.: k.p.c.].
70
EMILIA SARNACKA
powania, inne osoby zainteresowane oraz prokurator9. Dopuszczalne jest zaprzeczenie macierzyĔstwa: kobiety pozostającej w związku małĪeĔskim przez inną
kobietĊ (na podstawie, iĪ to inna kobieta, niepozostająca w związku małĪeĔskim,
urodziła dziecko), kobiety pozostającej w związku małĪeĔskim przez inną kobietĊ, twierdzącą, Īe jest matką biologiczną dziecka, bez dowodzenia ojcostwa; kobiety uwaĪanej za matkĊ biologiczną dziecka, przez kobietĊ twierdzącą, Īe jest
jego matką biologiczną oraz – szczególna sytuacja – gdy kobieta pozywa dziecko,
twierdząc, Īe pomimo uwzglĊdnienia jej w akcie urodzenia dziecka, nie jest jego
matką biologiczną10.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy w art. 62 § 1 przewiduje dwa rodzaje domniemaĔ prawnych – podstawowe i dodatkowe. Według pierwszego z nich, jeĪeli
dziecko urodziło siĊ w trakcie trwania małĪeĔstwa albo przed upływem trzystu
dni od jego ustania lub uniewaĪnienia, domniemywa siĊ, Īe pochodzi ono od mĊĪa matki. Zasadniczym elementem konstrukcji wspomnianego domniemania jest
przyjĊcie przez ustawodawcĊ załoĪenia, Īe małĪonkowie w trakcie trwania małĪeĔstwa obcowali ze sobą cieleĞnie11.
Domniemania dodatkowe przedstawiają siĊ nastĊpująco: jeĪeli dziecko urodziło siĊ po upływie 300 dni, obowiązuje domniemanie, iĪ ojcem dziecka nie jest
były mąĪ matki, oraz jeĪeli przed upływem 300 dni – ojcem dziecka jest były mąĪ
matki, chyba Īe zawarła ona nowy związek małĪeĔski – wówczas nowy mąĪ
matki (art. 62). Termin 300 dni związany jest z prawidłowym okresem ciąĪy.
PrzyjĊte jest, iĪ okres ten wynosi 10 miesiĊcy ksiĊĪycowych, czyli 280 dni.
Ustawodawca, kierując siĊ interesem dziecka, przyjął okres dłuĪszy. Dla omawianej regulacji nie jest istotny moment rozpoczĊcia siĊ porodu, ale chwila urodzenia
siĊ dziecka12.
JeĪeli dziecko zostało urodzone przez kobietĊ pozostającą w dwóch związkach
małĪeĔskich, domniemywa siĊ, iĪ dziecko pochodzi od mĊĪczyzny, z którym matka pozostaje w bigamicznym związku małĪeĔskim13.
Analizując rolĊ domniemaĔ w systemie prawnym warto podkreĞliü, iĪ przyjĊcie, Īe pewne fakty nie wynikają z udowodnienia, jest rozwiązaniem pragmatycznym, wyłącza bowiem obowiązek przeprowadzenia niepotrzebnych dowodów.
Zarówno dowodzenie faktów powszechnie znanych, jak i faktów zaĞwiadczonych
S m y c z y Ĕ s k i, Prawo rodzinne, s. 125.
H. C i e p ł a, B. C z e c h, T. D o m i Ĕ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 512-513.
11
TamĪe, s. 520.
12
J. G a j d a, Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002,
s. 299.
13
TamĪe, s. 301.
9
10
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
71
urzĊdowo, odnoĞnie do których nie ma podwaĪenia wiarygodnoĞci, byłoby
przedłuĪeniem postĊpowania14. Domniemania prawne dzielą siĊ na formalne
i materialne. Pierwsze z nich wystĊpują wówczas, gdy prawo nakłada obowiązek
uznawania danego stanu faktycznego za prawdziwy, do momentu udowodnienia,
iĪ tak nie jest. Przykładem bĊdzie tu zasada domniemania niewinnoĞci oskarĪonego obowiązująca do momentu udowodnienia winy oraz stwierdzenia jej
prawomocnym orzeczeniem sądu. Drugie natomiast zakładają, iĪ udowodnienie
jednego faktu powoduje obowiązek uznania innego faktu. Ilustracją powyĪszego
jest analizowany art. 62 § 2 k.r.o. Konsekwencją zastosowanego domniemania
jest przeniesienie ciĊĪaru dowodu na drugą stronĊ – analizowane domniemanie
moĪe byü obalone przeciwdowodem, np. udowodnieniem, iĪ mĊĪczyzna jest
niezdolny do zapłodnienia15. Co do zasady, domniemania słuĪą bezpieczeĔstwu
prawemu, gdyĪ wyznaczają rozstrzygniĊcia w przypadkach trudnych i społecznie
waĪnych16.
Domniemania przewidziane w art. 62 k.r.o. są domniemaniami wzruszalnymi
– mogą zostaü obalone dowodem przeciwnym na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 62 § 3 k.r.o.). Zgodnie ze stanowiskiem Sądu NajwyĪszego
celem procesu o zaprzeczenie ojcostwa nie jest ustalenie ojcostwa biologicznego
matki, a obalenie domniemania, Īe dziecko od niego pochodzi17. CiĊĪar obalenia
domniemania spoczywa na powodzie (mĊĪu matki), przy czym moĪe to nastąpiü
tylko przez wskazanie niepodobieĔstwa, Īe mąĪ mógłby byü ojcem dziecka18.
2. DOWODY Z BADAē BIOLOGICZNYCH
W PROCESACH O USTALENIE OJCOSTWA
Wniesienie powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa czĊsto związane
jest z konfliktem pomiĊdzy stronami, z których jedna dowodzi, iĪ miĊdzy okreĞlonym mĊĪczyzną a dzieckiem istnieje prawny stosunek ojcostwa, a druga reprezentuje stanowisko odmienne. RozstrzygniĊcie powstałego sporu uwarunkowane jest
zarówno oceną faktów spowodowanych zachowaniem stron (m.in. obcowanie
cielesne w okreĞlonym czasie), jak i ustaleniem okolicznoĞci od nich niezaleĪnych, np. cech biologicznych. Pierwsze z wymienionych wykazywane jest np. za
14
A. J a m r ó z, WstĊp do nauk prawnych, Białystok 1998, s. 112.
A. R e d e l b a c h, WstĊp do prawoznawstwa, ToruĔ 2002, s. 236.
16
J a m r ó z, WstĊp do nauk, s. 115.
17
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1422/00, publ. LexPolonica
nr 350692.
18
G r o m e k, Kodeks rodzinny, s. 961.
15
72
EMILIA SARNACKA
pomocą przeprowadzenia dowodu z zeznaĔ Ğwiadków lub zeznaĔ stron. Drugie
natomiast wymaga przeprowadzenia tzw. dowodów przyrodniczych19. MoĪliwoĞü
wykorzystania dowodu z badaĔ biologicznych jest nieodzowną czĊĞcią spraw
z zakresu spornego ojcostwa. W omawianych postĊpowaniach dopuszcza siĊ nastĊpujące rodzaje badaĔ: dowód z badania mĊĪczyzny w kierunku zdolnoĞci płodzenia, dowód z badaĔ antropologicznych (tzw. dowód z podobieĔstwa), dowód
z zestawienia daty obcowania domniemanego ojca z matką dziecka ze stopniem
rozwoju noworodka, dowód z badaĔ hemogenetycznych20.
Porównując dostĊpne badania biologiczne nie naleĪy zapominaü, iĪ najwaĪniejszym aspektem ich oceny powinna byü wartoĞü dowodowa. OdpowiedzialnoĞü sądu przy wyborze badania w sprawie z zakresu spornej filiacji nabiera
szczególnego znaczenia, gdyĪ rozwój Ğrodków dowodowych związanych z postĊpem w badaniach naukowych w biologii i medycynie nie moĪe byü podstawą do
wznowienia postĊpowania. Podstawą wznowienia nie bĊdzie zatem fakt, iĪ po zakoĔczonym procesie powstał nowy Ğrodek dowodowy21. Tym bardziej wiĊc legislator powinien wymagaü od przedstawicieli wymiaru sprawiedliwoĞci wiedzy
i odpowiedniego przygotowania. PowyĪszego nie naleĪy utoĪsamiaü z obowiązkiem sądu do posiadania wiadomoĞci specjalnych, gdyĪ jest to zadanie biegłych
sądowych, jednak nowoczesny proces cywilny w sprawach z zakresu spornej filiacji wymaga od sądu przynajmniej elementarnej wiedzy o moĪliwych dowodach
z badaĔ biologicznych.
Dowód z badaĔ mĊĪczyzny w kierunku jego zdolnoĞci płodzenia w okresie
poczĊcia oparty jest na wykazaniu jego zdolnoĞci do spółkowania – niemocy
płciowej (impotentia coeundi) lub na stwierdzeniu u niego niepłodnoĞci, czyli
braku zdolnoĞci do zapłodnienia (impotentia generandi)22. Pierwsza z wymienionych moĪe byü spowodowana zmianami wrodzonymi lub nastĊpstwem zmian
nabytych (choroby, urazy). Druga natomiast moĪe wynikaü np. ze wnĊtrostwa,
uszkodzeĔ toksycznych lub zapalnych najądrzy. ZdolnoĞü płodzenia ustalana jest
poprzez badanie lekarskie (wywiad, badanie przedmiotowe) oraz badanie nasienia23. Wadą opisywanego Ğrodka dowodowego jest to, iĪ płodnoĞü mĊĪczyzny
moĪna okreĞliü tylko w momencie badania, co za tym idzie, ocena płodnoĞci
19
20
S m y c z y Ĕ s k i, Prawo rodzinne, s. 128.
Z. S z c z e r k o w s k a, Badania biologiczne w sądowym ustalaniu ojcostwa, Kraków 1998,
s. 12.
C i e p ł a, C z e c h, D o m i Ĕ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny, s. 540.
S z c z e r k o w s k a, Badania biologiczne, s. 12.
23
TamĪe, s. 13.
21
22
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
73
w przeszłoĞci jest tylko przypuszczeniem24, oraz brak moĪliwoĞci ewentualnego
potwierdzenia ojcostwa.
Badanie antropologiczne w dochodzeniu ojcostwa polega na porównaniu cech
pomiarowych (iloĞciowych) ciała ludzkiego (np. ciĊĪar ciała w kilogramach,
długoĞü głowy) oraz cech opisowych, takich jak np. kształt i rozmiar głowy25. Do
poszczególnych punktów pomiarowych stosowana jest miĊdzynarodowa nomenklatura opracowana przez R. Martina26. Wadą wspomnianego badania jest przede
wszystkim subiektywny charakter oceny poszczególnych cech, nie dawało ono
potwierdzenia lub wykluczenia ojcostwa, a jedynie jego prawdopodobieĔstwo
w ograniczonym stopniu27.
Przeprowadzenie dowodu z zestawienia stopnia dojrzałoĞci dziecka w chwili
jego urodzenia moĪe, w zaleĪnoĞci od okolicznoĞci faktycznych, mniej lub bardziej zmniejszyü prawdopodobieĔstwo ojcostwa. Przykładowo, w przypadku ustalenia, Īe mĊĪczyzna obcował z matką dziecka wyłącznie w dziesiątym miesiącu
przed jego urodzeniem, ojcostwo mĊĪczyzny moĪna nawet wykluczyü28. Nie bĊdzie jednak mieü analogicznej wartoĞci dowodowej ustalenie, Īe mĊĪczyzna
obcował z matką równieĪ w okresie póĨniejszym.
Dowód z badania grup krwi został wprowadzony do polskiej procedury
cywilnej w 1964 r.29 Oparty jest on na stwierdzonym porządku dziedziczenia
poszczególnych grup krwi, co oznacza, Īe osoby mające okreĞlone grupy krwi
mogą przekazaü dziecku okreĞlone cechy oraz Īe dziecko pewne cechy krwi
dziedziczy po jednym lub drugim rodzicu. Brak uzasadnienia okreĞlonych cech
dziecka okreĞlonymi cechami krwi matki lub ojca, skutkuje dowodem, iĪ dany
mĊĪczyzna nie jest ojcem dziecka30. Krew dziecka moĪna pobraü do badania po
ukoĔczeniu przez nie szóstego miesiąca Īycia31. Dowód ten nie daje jednak
moĪliwoĞci stwierdzenia ojcostwa biologicznego bądĨ macierzyĔstwa biologicznego badanej osoby32.
D. M i Ğ c i c k a-ĝ l i w k a, Badanie mĊĪczyzny w kierunku oceny jego zdolnoĞci do zapłodnienia, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 55.
25
TamĪe, s. 56.
26
[Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, „Genetyka i Prawo” 2012, nr 1, s. 4.
27
TamĪe.
28
S m y c z y Ĕ s k i, Prawo rodzinne, s. 130.
29
Kodeks postĊpowania cywilnego. Praktyczny komentarz, red. A. Jakubiecki, Kraków 2005,
s. 401.
30
C i e p ł a, C z e c h, D o m i Ĕ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny, s. 531.
31
Kodeks postĊpowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1-50514, red. K. Piasecki, Warszawa 2003, s. 1157.
32
P. O s o w y, PostĊpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2002, s. 234.
24
74
EMILIA SARNACKA
Celem unikniĊcia naduĪyü przy przeprowadzaniu dowodu z grupowego
badania krwi, zwłaszcza podstawienia innej osoby, naleĪy przygotowaü sprawozdanie z badania, które powinno zawieraü stwierdzenie, czy została naleĪycie
sprawdzona toĪsamoĞü osób biorących w nich udział, oraz wskazanie sposobu
jego przeprowadzenia33. Osoby poddawane badaniu mają obowiązek osobistego
stawiennictwa w laboratorium wykonującym ekspertyzĊ, gdzie weryfikowana jest
ich toĪsamoĞü. KaĪda z badanych stron podpisuje tzw. protokół pobrania materiału do badaĔ o stwierdzeniu toĪsamoĞci, dołączany póĨniej do ekspertyzy.
Materiał biologiczny pobierany jest od matki, dziecka i domniemanego ojca dwukrotnie w celu moĪliwoĞci przeprowadzenia badaĔ kontrolnych. Po wykonaniu
badaĔ, ekspertyza i protokół pobrania wysyłane są na adres organu zlecającego34.
ĩadne z dotychczas przedstawionych badaĔ biologicznych nie prezentuje wystarczającej wartoĞci dowodowej. Badanie mĊĪczyzny w kierunku zdolnoĞci
płodzenia daje wiarygodny wynik tylko na moment badania, nie moĪna zatem
jednoznacznie okreĞliü płodnoĞci w momencie poczĊcia. Dowód z zestawienia
stopnia dojrzałoĞci dziecka w chwili jego urodzenia równieĪ nie wnosi obiektywnych informacji, gdyĪ rozwój dziecka jest indywidualny, i w tym momencie
moĪemy jedynie mówiü o przybliĪonym (a właĞciwie hipotetycznym) ustaleniu
momentu poczĊcia, a co za tym idzie – przypisaniu ojcostwa. Zdecydowanie
wiĊkszą od wspomnianych wartoĞü dowodową reprezentuje dowód z badania
krwi, aczkolwiek i w tym przypadku nie moĪna mówiü o duĪej wartoĞci dowodowej. Wadami charakteryzującymi wspomniane badanie są z jednej strony czas
(krew dziecka moĪe zostaü pobrana dopiero po ukoĔczeniu przez nie szóstego
miesiąca Īycia, co powoduje niepotrzebne wydłuĪenie czasu trwania procesu)
oraz skutecznoĞü (badanie moĪe jedynie wykluczyü moĪliwoĞü ojcostwa, nie
dając jednak pewnoĞci – albo przynajmniej duĪego prawdopodobieĔstwa – ojcostwa biologicznego). Nie ma zatem wątpliwoĞci, iĪ wprowadzenie nowoczesnego
procesu cywilnego z zakresu spornej filiacji wymagało wypracowania nowszej,
wrĊcz udoskonalonej, metody badania biologicznego.
Przełomowym momentem dla rozwoju hemogenetyki procesowej było „odkrycie przez A.J. Jeffreysa sondy molekularnej, czyli fragmentu DNA o znanej budowie (sekwencji), która w odpowiedni sposób wyznakowana pozwalała na
przeprowadzenie pierwszych analiz DNA, zwanych RFLP, DNA fingerprints –
33
PostĊpowanie cywilne, red. H. Mądrzak, Warszawa 2003, s. 184.
A. L a c h, K. L i n k o w s k a, T. G r z y m k o w s k i, Zgoda na badania genetyczne w celu
ustalenia ojcostwa, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2010, nr 60, s. 178.
34
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
75
genetyczny odcisk palca czy analiza wielopunktowa (wielolokusowa)”35. W sprawach z zakresu spornej filiacji obecnie najczĊĞciej wykorzystywane są nastĊpujące techniki analizy DNA:
− Analiza RFLP, zwana badaniem tzw. genetycznych odcisków palców,
wykorzystująca sondy wielopunktowe (ang. multilocus probe – MLP),
pozwalające na badanie wielu róĪnych loci DNA (miejsc) na chromosomach, lub sondy jednolukusowe (ang. single locus probe – SLP),
umoĪliwiające badanie tylko jednego locus (miejsca) na chromosomie36.
Analiza RFLP polega na zbadaniu kilkunastu fragmentów DNA u badanej trójki osób (matka37-dziecko-ojciec) oraz porównaniu ich wystĊpowania u kaĪdej z nich. Zaletą metody jest duĪa wartoĞü dowodowa,
jednak posiada ona liczne wady: czasochłonnoĞü i kosztownoĞü (główny
powód niestosowania obecnie), koniecznoĞü pobrania duĪej iloĞci krwi,
brak moĪliwoĞci porównania wyników pomiĊdzy laboratoriami oraz
utrudniona interpretacja statystyczna38.
− Metoda PCR (ang. polymerase chain reaction) – łaĔcuchowa reakcja
polimerazy, metoda namnoĪenia (in. metoda amplifikacji) wybranego
fragmentu DNA, w zaleĪnoĞci od zastosowanej techniki „namnoĪenia”
badanego fragmentu, nazywanego teĪ produktem PCR, z okreĞlonego
miejsca (locus) na chromosomie, otrzymywany jest obraz fragmentów
DNA w postaci prąĪków (techniki „manualne”) albo w postaci wydruku
komputerowego zdiagnozowanych „pików” obrazujących badane fragmenty DNA (allele), z sekwenatora automatycznego39. Do zalet techniki
PCR moĪna zaliczyü: moĪliwoĞü pobrania materiału do badaĔ z niewielkiej iloĞci DNA (np. wymaz z policzka), moĪliwoĞü typowania Ğladowych iloĞci DNA, specyficznoĞü gatunkowa, moĪliwoĞü porównywania
wyników pomiĊdzy laboratoriami, typowanie ĞciĞle zdefiniowanego
markera, niewysokie koszty i szybkoĞü oznaczenia, bardzo wysokie
prawdopodobieĔstwo ojcostwa (co najmniej 99,999%) oraz 100% wyklu-
D. M i Ğ c i c k a-ĝ l i w k a, Dowód z badaĔ DNA w procesach o sporne ojcostwo w Ğwietle
dotychczasowego stanu wiedzy teoretycznej, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 68.
36
TamĪe, s. 69-76.
37
Na koniecznoĞü badania równieĪ DNA matki dziecka oraz przypadki błĊdnych wyników
z powodu jej pominiĊcia zwraca uwagĊ M. Bonar w pracy: M. B o n a r, M. C z o s n y k o w s k a,
E. K o w a l c z y k [i in.], Pomijanie matki w testach DNA ustalających ojcostwo moĪe prowadziü
do błĊdu, „Przypadki Medyczne”, 2012, nr 18, s. 65 oraz U. R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia,
„Genetyka + Prawo” 2013, nr 1, s. 7.
38
[Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, s. 6.
39
M i Ğ c i c k a-ĝ l i w k a, Dowód z badaĔ DNA, s. 69-76.
35
76
EMILIA SARNACKA
czenie ojcostwa40. Testy na ojcostwo na podstawie badaĔ DNA – PCR
szybko zostały uznane za jedyny obiektywny dowód w sprawach spornej
filiacji, gdyĪ są szczególnie uĪyteczne w „nietypowych” sprawach: ustalanie ojcostwa w sytuacji, gdy rodzic/domniemany rodzic nie Īyje, ojcostwo dzieci zrodzone ze związków kazirodczych, ustalenie ojcostwa/
/macierzyĔstwa w przypadku znalezienia zwłok nieznanego dziecka, ustalenie ojcostwa dziecka z ciąĪy bĊdącej wynikiem gwałtu oraz ustalanie
pokrewieĔstwa osób nieznanych i szczątków ludzkich41.
− Sekwencjonowanie DNA – technika umoĪliwiająca poznanie budowy
okreĞlonego fragmentu łaĔcucha DNA, czyli wykazanie, w jakiej kolejnoĞci w owym fragmencie układają siĊ zasady A, G, T, C, co pozwala na
odczytanie tzw. kodu genetycznego42. Na chwilĊ obecną nie jest powszechnie dostĊpna z uwagi na koszt badaĔ.
Istotne jest, iĪ w analizie DNA nie jest najwaĪniejsze zbadanie jak najwiĊkszej
liczby róĪnych jego fragmentów, a uzyskanie odpowiednio wysokich wskaĨników
statystycznych: Pl (Paternity indeks, szansa ojcostwa) oraz p (prawdopodobieĔstwo). Badania wykazały, iĪ minimalnym progiem uznania bezpoĞredniego
pokrewieĔstwa jest przekroczenie wartoĞci 100 000 dla Pl (p>99,999%), okreĞlane jako prawdopodobieĔstwo graniczące z pewnoĞcią43. Komisja Genetyki Sądowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii rekomenduje, by
orzekaü o wykluczeniu ojcostwa pomiĊdzy domniemanym ojcem i dzieckiem
w co najmniej czterech loci44.
Praktyka procesowa zna równieĪ inne dowody, niĪ opisane powyĪej, przykładowo: z linii dyskopijnych rĊki, z właĞciwoĞci smakowych, z badania Ğliny, które
nie mają jednak rozstrzygającego znaczenia, gdyĪ analizowane w nich cechy
biologiczne nie wystĊpują u kaĪdego człowieka lub wykształcają siĊ w miarĊ
dojrzewania dziecka45. Z uwagi na udowodnioną ograniczoną wartoĞü dowodową
przywołane badania nie zostaną szerzej scharakteryzowane.
Reasumując powyĪsze rozwaĪania, moĪna jednoznacznie stwierdziü, iĪ dowód
z badaĔ DNA jest aktualnie badaniem biologicznym o najwyĪszej wartoĞci dowodowej. DziĊki rozwojowi medycyny moĪliwe juĪ jest wykluczenie ojcostwa
oraz graniczące z pewnoĞcią jego potwierdzenie. Co wiĊcej, w tym momencie
40
[Brak autora], Historia ustalania ojcostwa, s. 6.
TamĪe.
42
M i Ğ c i c k a-ĝ l i w k a, Dowód z badaĔ DNA, s. 69-76.
43
R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia, s. 7.
44
TamĪe.
45
S m y c z y Ĕ s k i, Prawo rodzinne, s. 130.
41
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
77
materiał badawczy moĪna pobraü z niewielkiego fragmentu DNA, np. ze Ğliny,
w związku z czym uciąĪliwoĞü bądĨ dyskomfort badania zostały znacznie
zredukowane. Ponadto, najpopularniejszą technikĊ wykorzystywaną przy badaniu
pokrewieĔstwa (PCR) charakteryzuje szybkoĞü oraz niewielki, w stosunku do
innych metod, koszt. Swoistym ograniczeniem jednak moĪe byü jakoĞü wykonanego badania. Nie kaĪde bowiem badanie genetyczne ma kluczowe znaczenie
dowodowe w procesie o ustalenie ojcostwa. Pewna wartoĞü poznawcza i dowodowa przysługuje wówczas, gdy badania zostały przeprowadzone przez pracowniĊ działającą w ramach katedry naukowej albo legitymującą siĊ atestem46.
Wspomniany atest wydawany jest przez KomisjĊ Genetyki Sądowej Polskiego
Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii, które atestacjĊ w zakresie
ustalania pokrewieĔstwa, w tym ojcostwa, na lata 2012/2013 przyznało 12 placówkom, spoĞród których 11 funkcjonuje przy zakładach/katedrach medycyny
sądowej uczelni medycznych47.
Strona postĊpowania ma moĪliwoĞü zakwestionowania prawidłowoĞci
czynnoĞci badawczych wykonanych przez zakład naukowy. Takie podwaĪenie
powinno byü ono wówczas oparte na konkretnych faktach, iĪ nie zostały
zachowane procedury umoĪliwiające pozytywną weryfikacjĊ wyniku. Subiektywne przekonanie o wadliwoĞci niekorzystnego dla zainteresowanej strony wyniku
oraz teoretyczna moĪliwoĞü wystąpienia pomyłki lub błĊdu są niewystarczające48.
Poparciem powyĪszego jest równieĪ praktyka stosowania dowodów biologicznych w procesie, na podstawie której widaü, iĪ przy aktualnym rozwoju nauki
oraz poziome pracy placówek uprawnionych do przeprowadzania badaĔ, są one
niemal wszystkie przeprowadzane poprawnie49.
3. WSPÓŁCZESNY MODEL DOWODZENIA OJCOSTWA
Wykorzystanie testów genetycznych w sprawach o ustalenie ojcostwa zmieniło nie tylko rolĊ badaĔ biologicznych, ale wpłynĊło takĪe na znaczenie regulacji
46
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 27 listopada 1996 r., I CKU 27/96, publ. LexPolonica
nr 1546862. Ustawodawca nie nakazał kaĪdemu laboratorium zajmującemu siĊ genetyką sądową
cyklicznej weryfikacji jakoĞci oferowanych badaĔ, za: R o g a l l a, Rodzicielstwo do ustalenia, s. 7.
47
Komunikat Komisji Genetyki Sądowej PTMSiK, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2012, nr 62, s. 125-126. W momencie przygotowywania niniejszej publikacji Komisja Genetyki Sądowej nie przedstawiła wyników atestacji na lata 2014-2015. Zasady atestacji są dostĊpne na
stronie: http://www.ptmsik.pl/komisja-genetyki-sadowej/zasady-atestacji-na-lata-2014-2015.html [dostĊp:
15.04.2014].
48
G r o m e k, Kodeks rodzinny, s. 962.
49
J. J o d ł o w s k i, Z. R e s i c h, J. L a p i e r r e [i in.], PostĊpowanie cywilne, Warszawa 2000,
s. 385.
78
EMILIA SARNACKA
kodeksowej oraz rolĊ sĊdziego w procesie z zakresu spornej filiacji. Pojawiło siĊ
bowiem pytanie, czy fakt ułatwienia ustalenia prawdy obiektywnej oznacza
„zmierzch domniemaĔ prawnych”50? Czy moĪliwoĞü uzyskania prawdy obiektywnej ogranicza rolĊ sądu do przeprowadzenia wspomnianego Ğrodka dowodowego51? MoĪna w tym miejscu dostrzec pewne zagroĪenie dla roli sądu oraz
społecznego odbioru procesu. Nie moĪe byü Īadnej wątpliwoĞci, iĪ proces o ustalenie ojcostwa nie moĪe ograniczyü siĊ do przeprowadzania wyłącznie dowodu
z badaĔ biologicznych, a orzeczenie w procesie bĊdzie jedynie potwierdzeniem
ich wyniku. Wspomniane zagroĪenie powinno byü unormowane przez ustawodawcĊ, widaü w tym miejscu ewidentne zaniechanie.
Odpowiedzią na powyĪsze dylematy moĪe byü propozycja modelu nowoczesnego procesu o ustalenie ojcostwa przygotowana przez prof. W. Stojanowską52.
Zaproponowany model składał siĊ z dwóch etapów53 (Ğrodki dowodowe – kolejnoĞü w zaleĪnoĞci od stanu faktycznego indywidualnej sprawy):
1) Udowodnienie podstawy domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.: przesłuchanie
informacyjne w trybie art. 212 k.p.c., dowód z dokumentu, dowód
z porównania daty obcowania stron ze stopniem rozwoju dziecka w chwili jego urodzenia (ustalenie najbardziej prawdopodobnego okresu poczĊcia), dowód z zeznaĔ stron na okolicznoĞci związane z podstawą domniemania z art. 85 § 1 k.r.o., władzą rodzicielską i nazwiskiem dziecka, dowód z zeznaĔ Ğwiadków na okolicznoĞci związane z podstawą domnieK a p e l a Ĕ s k a-P r Ċ g o w s k a, Prawne i bioetyczne aspekty, s. 377.
TamĪe.
52
W latach 1996-1998 prof. W. Stojanowska, pracownik Instytutu Wymiaru SprawiedliwoĞci,
wraz z zespołem (członkami zespołu badawczego, poza prof. W. Stojanowską, byli w nim hemogenetyk sądowy D. MiĞcicka-ĝliwka, socjolog J. Halik oraz Z. Lewandowski) przeprowadziła badania dotyczące wykorzystania dowodu z DNA w procesach o ustalenia ojcostwa. Zespół przeanalizował 230 akt spraw sądowych, w których sąd dopuĞcił dowód z badaĔ DNA oraz przeprowadził badania ankietowe wĞród 100 losowo wybranych sĊdziów orzekających w sprawach z zakresu spornego ojcostwa. Badania zespołu prof. Stojanowskiej pokazały, jak duĪe znaczenie w procesach
o ustalenie ojcostwa ogrywają dowody z badaĔ DNA. AĪ 79% badanych sĊdziów potraktowało
badania DNA jako wielki przełom w pracy sĊdziego juĪ przy pierwszym kontakcie. Dwóch na
trzech sĊdziów zachĊcało strony procesowe do skorzystania z omawianego dowodu w procesie,
a 60% było zdania, Īe w niedługim czasie nastąpi pełna popularyzacja opisywanego Ğrodka
dowodowego. Co wiĊcej, aĪ 90% respondentów uznało, Īe test DNA jest najbardziej pewnym
dowodem (poza badaniem krwi) spoĞród wszystkich dowodów biologicznych. Ankiety przeprowadzone wĞród sĊdziów wykazały równieĪ problem dostĊpu do fachowej literatury dotyczącej testów
DNA. Analogicznie prawie połowa respondentów odczuwa brak informacji na temat moĪliwoĞci
wykorzystania badaĔ genetycznych w procesie.
53
W. S t o j a n o w s k a, Dowód z badaĔ DNA jako podstawa konstrukcji postulowanego
modelu nowoczesnego procesu o ustalenie ojcostwa w Ğwietle obowiązujących przepisów, orzecznictwa Sądu NajwyĪszego i wyników badaĔ, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 233.
50
51
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
79
mania z art. 85 k.r.o., władzą rodzicielską i nazwiskiem dziecka, dowód
z badaĔ DNA w razie wątpliwoĞci co do istnienia domniemania z art. 85
§ 1 k.r.o.
2) Obalenie domniemania z art. 85 § 1 k.r.o.: dowód z badania DNA
(ewentualnie inne dowody biologiczne dające moĪliwoĞü wykluczenia
ojcostwa), dowód z zeznaĔ stron, zwłaszcza na okolicznoĞci dotyczące
roszczeĔ i ĪądaĔ związanych z ustaleniem ojcostwa (np. alimenty, władza
rodzicielska) lub zarzutu co do ekspertyzy zawierającej wyniki badaĔ
DNA.
Analizując przedstawiony przez W. Stojanowską model moĪna dostrzec, iĪ
badania biologiczne nie są istotą sprawy z zakresu spornej filiacji. Punktem
wyjĞcia w procedurze sądowej powinny byü kodeksowe domniemania. Takie
rozwiązanie skutecznie ograniczyłoby zagroĪenie związane z wykorzystaniem
testów DNA w opisywanych procesach.
W charakteryzowanym modelu brak jest jednak wskazania roli sądu, która
w sprawach ze spornej filiacji nabiera szczególnego znaczenia. Przede wszystkim
nie moĪe byü ona ograniczona do zarządzenia dowodu z badaĔ DNA i powołania
biegłego do jego interpretacji. Sprawy o ustalenie ojcostwa są przykładem spraw,
w których uczestnicy postĊpowania są bardzo mocno zaangaĪowani emocjonalnie
oraz – najczĊĞciej – wrogo do siebie nastawieni. Orzeczenia w nich zapadające
mają zatem szczególne znaczenie społeczne. Ponadto, ten rodzaj spraw charakterryzuje siĊ równieĪ moĪliwoĞcią przeciągania procesu poprzez przeprowadzanie
kolejnych badaĔ celem sprawdzenia wiarygodnoĞci poprzednich. Zadaniem sądu
powinna byü wówczas odmowa zgody na kolejne badania z uwagi na przewlekłoĞü postĊpowania oraz dobro dziecka.
4. ANALIZA ORZECZNICTWA SĄDU NAJWYĩSZEGO
Druga czĊĞü niniejszych rozwaĪaĔ skoncentrowana bĊdzie wokół analizy orzeczeĔ Sądu NajwyĪszego poruszających temat testów DNA w sprawach z zakresu
spornej filiacji. Badanie orzecznictwa zostało podzielone na nastĊpujące obszary:
podstawa prawna wykorzystania dowodu z badaĔ biologicznych, wiarygodnoĞü,
znaczenie testów w postĊpowaniu dowodowym, niemoĪliwoĞü przeprowadzenia
dowodu, rola odmowy przedstawiciela ustawowego na poddanie małoletniego
badaniom oraz rola sądu w procesie.
80
EMILIA SARNACKA
4.1. PODSTAWA PRAWNA DOWODU Z BADAē DNA
Na wstĊpie naleĪy zaznaczyü, iĪ brak jest regulacji expressis verbis normującej
moĪliwoĞü wykorzystania w sprawach z zakresu spornej filiacji. W wyroku z dnia
22 lutego 2008 r. Sąd NajwyĪszy stanął na stanowisku, Īe charakter badaĔ kodu
genetycznego uzasadnia przy okreĞlaniu pozyskiwania materiału do takich badaĔ
odpowiednie zastosowanie art. 306 k.p.c.54, zgodnie z którym pobranie krwi
w celu jej badania moĪe nastąpiü tylko za zgodą osoby, której krew ma byü
pobrana, a jeĪeli osoba ta nie ukoĔczyła trzynastu lat lub jest ubezwłasnowolniona całkowicie – za zgodą jej przedstawiciela ustawowego. W momencie
stanowienia przywołanego przepisu badania przyrodnicze nie były tak daleko
zaawansowane i wielostronne, jak to ma miejsce aktualnie, natomiast rodzaj
elementów identyfikujących jednostkĊ zmieniał siĊ wraz z rozwojem nauk
przyrodniczych. Mimo iĪ aktualnie badanie genetyczne nie wymaga pobrania
krwi, nie zmienił siĊ ĞciĞle osobisty charakter ustalanych cech. Sąd NajwyĪszy
stanął na stanowisku, iĪ nie moĪna przyjąü, aby do pobrania jakiegokolwiek
materiału indywidualizującego genotyp mogło dojĞü bez zgody osoby, której
badanie dotyczy, tylko dlatego, Īe pobranie próbek materiału jest mniej inwazyjne niĪ w przypadku pobrania krwi.
NaleĪy zgodziü siĊ ze stanowiskiem Sądu NajwyĪszego, Īe pobranie jakiegokolwiek materiału biologicznego powinno byü związane z uzyskaniem zgody
uczestnika badania. Aczkolwiek stosowanie art. 306 k.p.c. do badaĔ genetycznych moĪe budziü swoiste wątpliwoĞci. PowyĪszy przepis w załoĪeniu miał
dotyczyü pobrania krwi, bĊdącego zabiegiem powodującym przerwanie ciągłoĞci
tkanki i związanym z bólem. Przy współczesnych badaniach DNA wystarczające
jest pobranie wymazu ze Ğluzówki jamy ustnej, które nie jest badaniem
inwazyjnym. RóĪnica rodzaju badania powinna jednak byü uwzglĊdniona przy
ewentualnym zarządzaniu badania przymusowego – nie moĪna siĊ wówczas
powołaü na inwazyjnoĞü badania.
4.2. WIARYGODNOĝû TESTÓW DNA
Analizując orzecznictwo Sądu NajwyĪszego w przedmiocie wykorzystania
w procesie o ustalenie ojcostwa testów genetycznych, widoczny jest pogląd zachĊcający sądy do szerokiego korzystania z dostĊpnych dowodów przyrodni-
54
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 22 lutego 2008 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica
nr 1845822.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
81
czych celem uzyskania pełnej moĪliwoĞci rozstrzygniĊcia sprawy ze stanem biologicznym. PowyĪsze stanowisko uzasadniane jest wzglĊdami racjonalnoĞci55.
Sąd NajwyĪszy niejednokrotnie podkreĞlał naukowy obiektywizm badaĔ polimorfizmu DNA oraz ich znaczącą wartoĞü dowodową w katalogu badaĔ przyrodniczych. Wynika to z faktu, iĪ prawidłowo przeprowadzone pozwalają ze
100% pewnoĞcią na wykluczenie ojcostwa, z przewaĪającym stopniem prawdopodobieĔstwa na jego ustalenie56. Analizując orzecznictwo Sądu NajwyĪszego,
widoczne jest takĪe znaczenie, jakie odgrywają testy z polimorfizmu DNA
w procesie oraz ich stosunek do innych Ğrodków dowodowych – badaĔ antropologicznych oraz przyrodniczych. Skoro bowiem dowód z badaĔ antropologicznych moĪe wskazaü jedynie w przybliĪeniu odległym od pewnoĞci na ojcostwo mĊĪczyzny, jego znaczenie jest niewielkie i w zasadzie nie moĪe prowadziü
do podwaĪenia wyniku z badaĔ polimorfizmu DNA57. Natomiast sama moĪliwoĞü
przeprowadzenia badaĔ genetycznych sprawia, iĪ nieracjonalne jest zastĊpowanie
ich dowodami osobowymi, z natury swej niepewnymi, bądĨ innymi badaniami
przyrodniczymi o duĪo mniejszym stopniu pewnoĞci58.
4.3. ZNACZENIE TESTÓW DNA W POSTĉPOWANIU DOWODOWYM
PostĊpowanie dowodowe powinno byü prowadzone ze szczególną wnikliwoĞcią, celem uzyskania dostatecznej podstawy do rozstrzygniĊcia zgodnego z prawdą obiektywną.
W doktrynie podkreĞla siĊ, iĪ w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa przeprowadzenie dowodu z badania krwi jest niezbĊdne tylko wówczas, gdy dotychczas
zebrany w sprawie materiał powoduje wątpliwoĞci odnoĞnie do ojcostwa mĊĪa
matki59. Odmienne jednak stanowisko reprezentowali sĊdziowie badani przez
55
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 197/95, publ. LexPolonica
nr 325921.
56
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 30 lipca 1996 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica
nr 1845822.
57
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica
nr 388325.
58
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 13 paĨdziernika 2005 r., IV CK 169/2005, publ.
LexPolonica nr 1511206. Analogiczne stanowisko Sąd NajwyĪszy zajął w wyroku z dnia 13 grudnia
2000 r., III CKN 1449/2000, publ. LexPolonica nr 380653: w sprawie o ustalenie ojcostwa wynik
badania polimorfizmu DNA nie moĪe byü pominiĊty przy ocenie innych dowodów, zwłaszcza dowodów osobowych.
59
Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. A. ZieliĔski,
Warszawa 2005, s. 747.
82
EMILIA SARNACKA
W. Stojanowską. SpoĞród 230 przebadanych akt sądowych, we wszystkich z nich
został przeprowadzony dowód z badaĔ DNA60.
Dostrzegając wartoĞü dowodową badaĔ polimorfizmu DNA, moĪna zauwaĪyü
zagroĪenie dla całego postĊpowania dowodowego – ponownie bowiem pojawia
siĊ pytanie, czy sąd moĪe ograniczyü postĊpowanie dowodowe w procesie
o ustalenie ojcostwa do skorzystania z dowodu z badaĔ DNA? Poruszony
problem był równieĪ przedmiotem rozwaĪaĔ Sądu NajwyĪszego, który uznał, iĪ
rozstrzygniĊcie sprawy nie moĪe zapaĞü opierając siĊ wyłącznie na ocenie
Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym, z pominiĊciem materiału
dowodowego odnoszącego siĊ do podstawy faktycznej powództwa61 – domniemania z art. 62 § 1 k.r.o. Pomimo obiektywizmu, jaki niesie ze sobą wykorzystanie metody genetycznej identyfikacji człowieka, postĊpowanie dowodowe
nie moĪe byü ograniczone tylko do formalnej oceny znaczenia zastosowanego
Ğrodka dowodowego jako decydującego o oddaleniu powództwa62. Co wiĊcej,
nawet uznanie waĪnego Ğrodka przyrodniczego za mający istotne znaczenie dla
rozstrzygniĊcia, nie zwalnia sądu orzekającego od obowiązku oceny całokształtu
materiału dowodowego, a sądu rewizyjnego – od kontroli wykonania takiego
obowiązku przez sąd orzekający63. Dowód przesłuchania stron bĊdzie konieczny
w sprawach, w których dziecko reprezentowane jest przez matkĊ, jak równieĪ
przez kuratora. Nie naleĪy zapominaü, iĪ sumaryczne przesłuchanie stron moĪe
prowadziü do uchylenia orzeczenia przez sąd drugiej instancji lub sąd kasacyjny64.
Kolejną kwestią wartą rozwaĪenia jest konsekwencja wagi dowodu z badaĔ
DNA a swobodna ocena dowodu. Czy znaczenie, jakie dotychczas analizowane
orzecznictwo przyznaje opisywanemu badaniu, wpływa na granicĊ swobodnej
oceny dowodów? PowyĪszy dylemat był poĞrednim przedmiotem rozwaĪaĔ Sądu
NajwyĪszego. Warto w tym miejscu przytoczyü dwa, mogłoby siĊ wydawaü
60
W. S t o j a n o w s k a, CzĊstoĞü i kolejnoĞü przeprowadzonych dowodów biologicznych oraz
osobowych w badanych sprawach, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 203.
61
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III CKN 1252/00, publ. LexPolonica
nr 2444551.
62
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKU 13/98 publ. LexPolonica
nr 351757; podobne stanowisko zob.: wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III
CKN 1252/00. W sprawie o ustalenie ojcostwa rozstrzygniĊcie sprawy nie moĪe zapaĞü wyłącznie
na podstawie oceny Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym z pominiĊciem materiału
dowodowego odnoszącego siĊ do podstawy faktycznej powództwa, związanej z hipotezą art. 85 § 1
k.r.o.
63
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, opubl. LexPolonica
nr 352040.
64
C i e p ł a, C z e c h, D o m i Ĕ c z y k [i in.], Kodeks rodzinny, s. 542-543.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
83
odmienne, orzeczenia. W pierwszym z nich zostało podkreĞlone, iĪ wdroĪenie do
praktyki sądowej Ğrodków dowodowych o charakterze przyrodniczym nie moĪe
prowadziü do naruszenia zasad procesowych przez ograniczenie zakresu
postĊpowania dowodowego i sĊdziowskiej oceny dowodów65. Odnosząc siĊ do
zasady swobodnej oceny dowodów, kaĪdy Ğrodek dowodowy (w tym osobowy
i przyrodniczy) podlega na równi wszechstronnej ocenie, bez wzglĊdu na moc
i znaczenie dla wyniku procesu. Natomiast w sprawach o ustalenie ojcostwa jest
ta przewaga dowodów przyrodniczych nad osobowymi, iĪ pierwsze charakterryzuje naukowy obiektywizm. Odmowa mocy dowodowi przyrodniczemu,
którego wartoĞü – jako Ĩródła informacji o istotnych dla sprawy okolicznoĞciach
– została uznana za pewnik naukowy, byłaby zatem przekroczeniem zakresu
swobodnej oceny dowodów66. W drugim zaĞ Sąd NajwyĪszy zwrócił uwagĊ na
fakt, iĪ co prawda k.p.c. nie ustanawia hierarchii dowodów, gdyĪ Īaden dowód
nie wiąĪe sądu i podlega swobodnej ocenie dowodów oraz podlega swobodnej
ocenie sĊdziowskiej, jednak dowód z badaĔ DNA wykluczający ojcostwo domniemanego ojca ma szczególny walor dowodowy w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i zwykle dowód ten naleĪy uwaĪaü za bardziej pewny od dowodów osobowych, z góry nacechowanych w wiĊkszym stopniu subiektywizmem
i mogących okazaü siĊ obiektywnie nieprawdziwymi67.
4.4. BRAK MOĩLIWOĝCI PRZEPROWADZENIA DOWODU Z BADAē DNA
Odmienne znaczenie badania kodu genetycznego DNA przyznał Sąd NajwyĪszy w sytuacji, gdy nie ma moĪliwoĞci objĊciem badania domniemanego ojca, np.
z uwagi na Ğmierü przed wytoczeniem powództwa. Przyjmując, iĪ dowód z badaĔ
ma w procesie o ustalenie ojcostwa walor rozstrzygający, traci go, jeĪeli badaniem moĪe zostaü objĊte tylko i wyłącznie rodzeĔstwo domniemanego ojca. Ranga dowodu zostaje wówczas obniĪona do wyniku nierozstrzygającego68.
Dowód z badaĔ DNA w procesie o ustalenie ojcostwa ma nie tylko charakter
dowodu negatywnego, ale równieĪ moĪe byü dowodem pozytywnym okolicz-
65
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93, opubl. LexPolonica
nr 300765.
66
Zob. uzasadnienie wyroku: tamĪe.
67
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/97, publ. LexPolonica
nr 353510.
68
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ. LexPolonica
nr 310582.
84
EMILIA SARNACKA
noĞci stwarzających domniemanie ojcostwa69. Jak słusznie zauwaĪył Sąd NajwyĪszy, ustawodawca nie wprowadził wymogu przeprowadzenia takiego dowodu,
gdyĪ do niedawna pozytywne udowodnienie ojcostwa było niemoĪliwe. Zmiany
w zakresie badania pokrewieĔstwa spowodowane rozwojem genetyki (przejĞcie
od badaĔ grup krwi do analizy minisatelitarnego DNA) umoĪliwiły nie tylko
wykluczenie ojcostwa, ale równieĪ przeprowadzenie dowodu pozytywnego70. Nie
oznacza to jednak, iĪ moĪliwoĞü przeprowadzenia dowodu biologicznego daje
uprawnienie domniemanemu ojcowi Īądania badaĔ jedynie dla utwierdzenia siĊ
w przekonaniu o ojcostwie – legislator nie przewidział bowiem instytucji biologicznego potwierdzenia ojcostwa mĊĪczyzny wobec dziecka71.
4.5. ODMOWA ZGODY NA BADANIE DNA
Badając stanowisko Sądu NajwyĪszego w przedmiocie funkcji, jaką w procesie o ustalenie ojcostwa pełni dowód z badaĔ DNA, naleĪy zwróciü szczególną
uwagĊ na kwestiĊ roli odmowy matki na poddanie dziecka badaniu. Przede
wszystkim pojawia siĊ pytanie, czy sąd opiekuĔczy moĪe zobowiązaü matkĊ oraz
małoletnie dziecko do poddania siĊ badaniom genetycznym? RównieĪ w tej
kwestii odpowiedĨ powinna byü jednoznaczna – w aktualnym stanie prawnym nie
ma moĪliwoĞci zobowiązania matki oraz małoletniego dziecka do poddania siĊ
badaniu krwi72. Ponadto, mając na uwadze fakt, iĪ w sprawach o ustalenie ojcostwa dowód z badaĔ DNA czĊsto ma dla obrony pozwanego decydujące znaczenie,
uzaleĪnienie jego przeprowadzenia od dobrej woli strony powodowej, bez
konsekwencji prawnych w razie odmowy, byłoby niedopuszczalnie niebezpieczną
praktyką73. Stwierdzenie, Īe brak dowodu nie przeszkadza w przyjĊciu domniemania ojcostwa w okolicznoĞciach, w których miał on słuĪyü obaleniu domniemania, a nie jego potwierdzeniu, jest wadliwe. Warto wskazaü tu jeszcze jedną
zaleĪnoĞü – wynik badaĔ poliformizmu DNA wskazujący na ojcostwo pozwanego, pozostawia w mocy domniemanie ojcostwa pozwanego, a wynik negatywny – jego obalenie.
69
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 885/99, publ. LexPolonica
nr 344315.
70
Zob. uzasadnienie wyroku: tamĪe.
71
Zob. Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 19 listopada 2011 r., II CSK 87/11, publ. LEX
nr 1027165.
72
Uzasadnienie wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ.
LexPolonica nr 310582.
73
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
85
Brak moĪliwoĞci zmuszenia matki poddania dziecka badaniom krwi powoduje
zwrócenie szczególnej uwagi na powody i konsekwencje jej odmowy. Sam
bowiem lĊk o wynik badaĔ i uznanie tego lĊku za motyw odmowy stwarza, Īe
domniemanie wywiedzione na podstawie art. 233 § 2 k.p.c. mogłoby staü siĊ –
przy uwzglĊdnieniu wszystkich okolicznoĞci sprawy – przesłanką ustalenia
niepodobieĔstwa, Īeby mąĪ mógł byü ojcem dziecka, gdyby wykazano innymi
dowodami, Īe mąĪ w okresie koncepcyjnym był np. bezpłodny lub istniał bardzo
wysoki stopieĔ prawdopodobieĔstwa jego bezpłodnoĞci, albo Īe ojcostwo innego
mĊĪczyzny jest pewne74. Przywołane orzeczenie pokazuje dwie kwestie. Po
pierwsze, Sąd NajwyĪszy niezłomnie stoi na stanowisku o koniecznych konsekwencjach odmowy oraz o jej indywidualnym charakterze. Po drugie, okolicznoĞci
dotyczące badaĔ biologicznych nie mogą byü jedynymi wpływającymi na orzeczenie.
NaleĪy równieĪ dodaü, iĪ sam fakt, Īe matka dziecka odmawia poddania
dziecka badaniom, nie jest wystarczający, by uznaü, Īe nienaleĪycie wykonuje
swoją władzĊ rodzicielską75. O nienaleĪytym wykonywaniu przez matkĊ władzy
rodzicielskiej naleĪałoby mówiü tylko w wyjątkowych przypadkach, np. okolicznoĞci sprawy jednoznacznie wskazują, Īe ojcem biologicznym dziecka jest mĊĪczyzna inny niĪ mąĪ matki, chcący uznaü dziecko, czemu stoi na przeszkodzie
odmowa matki przeprowadzenia dowodu w kierunku obalenia domniemania
ojcostwa mĊĪa76.
Nie tylko odmowa poddania dziecka badaniom DNA przez matkĊ małoletniego dziecka w opinii sądu powinna byü związana z konsekwencją prawną,
ale równieĪ analogiczne zachowanie domniemanego ojca. Uzasadniając tezĊ, iĪ
dowód z badaĔ DNA moĪe byü traktowany jedynie jako Ğrodek weryfikacji
domniemania ojcostwa, Sąd NajwyĪszy podzielił stanowisko sądu woje wódzkiego, zgodnie z którym uniemoĪliwienie przez pozwanego przeprowadzenia
dowodu z badaĔ DNA powinno byü ocenione na korzyĞü strony powodowej77.
Reasumując powyĪsze, w procesie o ustalenie ojcostwa domniemanie faktycznie wynikające z mocy art. art. 233 § 2 k.p.c. mogłoby staü siĊ podstawą obalenia domniemania wynikającego z art. 85 § 1 k.r.o., gdyby uzasadniało jedno-
74
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 9 listopada 2004 r., V CK 276/2004, publ. LexPolonica
nr 389246.
75
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 6 maja 1970 r., III CRN 95/70, niepubl.
76
Orzeczenie Sądu NajwyĪszego z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68; za: Komentarz do
artykułów, s. 1159.
77
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 17 wrzeĞnia 1999 r., I CKN 1138/98, publ. LexPolonica
nr 343931.
86
EMILIA SARNACKA
czeĞnie wniosek o wyĪszym prawdopodobieĔstwie ojcostwa innego mĊĪczyzny78.
Co wiĊcej, odmowa powódki – oceniana w kaĪdej sprawie indywidualnie – moĪe
w konsekwencji prowadziü do oddalenia powództwa79.
Dotychczas przywołane orzeczenia reprezentowały pogląd o koniecznoĞci
konsekwencji odmowy matki na poddanie dziecka badaniu biologicznemu. Stanowisko takie widoczne jest w licznych orzeczeniach Sądu NajwyĪszego. Odmienne
jednak zaprezentował tenĪe Sąd w sprawie o zaprzeczenie pochodzenia dziecka
wszczĊtej przez prokuratora, gdzie konsekwencją odmowy zgody na pobranie
krwi od dziecka liczącego poniĪej 13 lat było uprawnienie sądu (na podstawie
art. 190 k.r.o.80) do zarządzenia pobrania krwi, gdy wymaga tego dobro dziecka81.
Dwie kwestie zasługują w tym miejscu na szczególną uwagĊ : sprawa wytoczona
przez prokuratora oraz dobro dziecko. O ile pierwsza z nich nie budzi wątpliwoĞci
interpretacyjnej, o tyle druga jest pojĊciem niedookreĞlonym. NaleĪy zgodziü siĊ
z P. Dzienisem, Īe „interes dziecka naleĪy oceniaü niezaleĪnie od interesów
rodziców. Nie jest to klauzula, pod którą moĪna ukryü kaĪdy interes, bo jest elastyczna i niedookreĞlona”82.
4.6. ROLA SĄDU W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
NaleĪy przede wszystkim podkreĞli, iĪ sąd nie ma obowiązku informowania
strony o znaczeniu dowodu z badaĔ DNA, nawet jeĪeli nie korzysta z zastĊpcy
procesowego. Brak takiej informacji nie bĊdzie uzasadniał pozbawienia strony
moĪnoĞci obrony jej praw i naruszenie art. 5 k.p.c.83
PostĊpowanie dowodowe nie moĪe ograniczyü siĊ wyłącznie do przeprowadzenia dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA, a orzeczenie sądu do powtórzenia
ich wyniku. Kluczowa jest w tym miejscu decyzja sądu w przedmiocie ewentualnego powtórzenia badaĔ. O ile celem jej bĊdzie przedłuĪenie postĊpowania
i strona wnosząca o ponowne badania nie przedstawi zarzutów podwaĪających
wiarygodnoĞü wyniku, oczywiste wydaje siĊ zarządzenie o odrzuceniu wniosku.
78
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00, publ. LexPolonica
nr 351888.
79
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 25 maja 1999 r., I CKN 226/98, publ. Legalis.
80
Zgodnie z art. 109 k.r.o., jeĪeli dobro dziecka jest zagroĪone sąd opiekuĔczy moĪe zobowiązaü rodziców oraz małoletniego do okreĞlonego postĊpowania.
81
Postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/2000, publ. LexPolonica
nr 346025.
82
P. D z i e n i s, Glosa do postanowienia SN z 5.05.2000, II CKN 869/2000, „Przegląd Sądowy”
3 (2002), s. 122.
83
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 5 lipca 2000 r., I CKN 791/2000, publ. LexPolonica
nr 347730.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
87
Kiedy zatem sąd powinien rozwaĪyü ponowienie badaĔ? Zdaniem Sądu NajwyĪszego, ponowienie mogłoby byü uzasadnione tylko wówczas, gdyby zachodziły uzasadnione okolicznoĞci podwaĪające prawidłowoĞü przeprowadzenia tego
dowodu, gdy inne dowody przeprowadzone w sprawie, a przede wszystkim dowody wykorzystujące istniejące techniki naukowo-badawcze, jednoznacznie
wskazują na niepodobieĔstwo ojcostwa mĊĪczyzny84. Mimo wszystko, za kaĪdym
razem w tym miejscu wymagana jest od sądu ostroĪnoĞü i wnikliwe rozwaĪenie
odmowy85.
4.7. ROLA SĄDU NAJWYĩSZEGO
W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
Warto siĊ zastanowiü nad rolą, jaką odgrywa Sąd NajwyĪszy w przedmiotowych sprawach. Widoczna jest opieszałoĞü ustawodawcy, który dotychczas nie
unormował stosowania dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA, oraz niejako uzupełnianie wspomnianej luki prawnej poprzez orzecznictwo Sądu NajwyĪszego.
MoĪna uznaü, Īe luka legislacyjna jest wypełniana kolejnymi orzeczeniami Sądu
NajwyĪszego, który bezsprzecznie uznał wartoĞü analizowanego dowodu oraz
potencjalne zagroĪenia z nim związane.
Po zgłĊbieniu stanowiska Sądu NajwyĪszego widocznego w licznych, przywołanych, orzeczeniach moĪliwe jest opracowanie wytycznych dla modelu nowoczesnego procesu z zakresu spornej filiacji oraz rolĊ w nim sądu:
1) Stosowanie art. 306 k.p.c. do zgody na badania genetyczne w procesie.
Brak moĪliwoĞci przymusowego poddania małoletniego badaniom DNA.
2) Dowód z badaĔ DNA ma szczególną wartoĞü dowodową z uwagi na
naukowy obiektywizm, jednak postĊpowanie dowodowe nie moĪe zostaü
ograniczone do przeprowadzenia dowodu z badaĔ biologicznych. Uznanie wagi badaĔ DNA w procesie nie ogranicza swobodnej oceny dowodów.
3) Z uwagi na wartoĞü dowodową testów genetycznych nie moĪna ich
ograniczyü do wykorzystania w procesie od dobrej woli stron. Odmowa
matki poddania dziecka badaniom powinna byü jednak oceniana w kaĪdej
sprawie indywidualnie.
84
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr
388325.
85
Wyrok Sądu NajwyĪszego z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 729/98, publ. LexPolonica
nr 394257.
88
EMILIA SARNACKA
*
Nie sposób negowaü roli, jaką w procesach spornego ojcostwa odegrało
wprowadzenie dowodu z badaĔ polimorfizmu DNA. Przede wszystkim badania
genetyczne umoĪliwiły 100% wykluczenie ojcostwa oraz jego potwierdzenie
z prawdopodobieĔstwem graniczącym z pewnoĞcią, co nie było moĪliwe za
pomocą Īadnego z dotychczas znanych dowodów biologicznych. Nowoczesny
proces cywilny powinien charakteryzowaü siĊ wykorzystaniem najnowszych
i najbardziej skutecznych Ğrodków dowodowych. Co za tym idzie, stosowanie
Ğrodków dowodowych o ograniczonej (niekiedy wrĊcz niewielkiej) skutecznoĞci
nie powinno mieü miejsca. Konkludując, na obecnym etapie rozwoju nie ma
obecnie lepszej alternatywy w sprawach z zakresu filiacji, niĪ przeprowadzenie
badania DNA. Tym bardziej Īe rozwój nauki spowodował obniĪenie ich kosztów,
a co za tym idzie – szerszy dostĊp86.
Rozwój badaĔ biologicznych powinien skutkowaü nie tylko wyprowadzaniem
dowodów z innowacyjnych, w stosunku do dotychczas znanych badaĔ, ale
równieĪ dostosowaniem procedury do ich właĞciwego wykorzystania i zastosowania w procesie. Kolejną kwestią wymagającą rozwaĪenia jest ewentualna
nowelizacja procedury cywilnej w zakresie spraw o ustalenie ojcostwa. Przede
wszystkim legislator powinien wypełniü kodeksową lukĊ w postaci braku
regulacji, która expressis verbis normowałaby wykorzystanie testów DNA
w procesie cywilnym. Co wiĊcej, naleĪy równieĪ unormowaü pobieranie
materiału genetycznego od nieletnich oraz ewentualne uprawnienie do zarządzenia przymusowego (finansowanego ze Ğrodków publicznych) pobrania
materiału biologicznego. Tym bardziej, Īe obecnie pobranie materiału nie wiąĪe
siĊ z dodatkowym bólem, gdyĪ wystarczy niewielka iloĞü materiału DNA pobrana
chociaĪby ze Ğliny osoby badanej. DuĪym ułatwieniem w tym miejscu moĪe byü
liczne dostĊpne orzecznictwo oraz modernistyczny model procesu z zakresu
spornego ojcostwa zaproponowany przez prof. W. Stojanowską.
BIBLIOGRAFIA
Akty normatywne
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuĔczy (Dz. U. 2012, poz. 788
z póĨn. zm.)
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postĊpowania cywilnego (Dz. U. 2014,
poz.101 z póĨn. zm.).
D. M i Ğ c i c k a-ĝ l i w k a, WartoĞü dowodowa analiz DNA a wartoĞü dowodowa innych
ekspertyz hemogentycznych, [w:] Dowód z badaĔ DNA, s. 90.
86
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
89
Orzecznictwo Sądu NajwyĪszego
Orzeczenie SN z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68.
Postanowienie SN z dnia 6 maja 1970 r., III CRN 95/70, niepubl.
Postanowienie SN z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/2000, publ. LexPolonica nr 346025.
Wyrok SN z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 885/99, publ. LexPolonica nr 344315.
Wyrok SN z dnia 13 paĨdziernika 2005 r., IV CK 169/2005, publ. LexPolonica
nr 1511206.
Wyrok SN z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1422/00, publ. LexPolonica nr 350692.
Wyrok SN z dnia 13 grudnia 2000 r., III CKN 1449/2000, publ. LexPolonica nr 380653.
Wyrok SN z dnia 14 stycznia 1998 r., I CKN 412/97, publ. LexPolonica nr 353510.
Wyrok SN z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 197/95, publ. LexPolonica nr 325921.
Wyrok SN z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, publ. LexPolonica nr 352040.
Wyrok SN z dnia 16 lutego 1994 r., II CRN 176/93, publ. LexPolonica nr 300765.
Wyrok SN z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325.
Wyrok SN z dnia 17 wrzeĞnia 1999 r., I CKN 1138/98, publ. LexPolonica nr 343931.
Wyrok SN z dnia 19 listopada 2011 r., II CSK 87/11, publ. LEX nr 1027165.
Wyrok SN z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 729/98, opubl. LexPolonica nr 394257.
Wyrok SN z dnia 22 lutego 2008 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822.
Wyrok SN z dnia 25 maja 1999 r., I CKN 226/98, publ. Legalis.
Wyrok SN z dnia 27 listopada 1996 r., I CKU 27/96, publ. LexPolonica nr 1546862.
Wyrok SN z dnia 3 marca 1999 r., III CKN 1097/98, publ. LexPolonica nr 310582.
Wyrok SN z dnia 30 lipca 1996 r., V CSK 432/07, publ. LexPolonica nr 1845822.
Wyrok SN z dnia 4 paĨdziernika 2000 r., III CKN 1252/00, publ. LexPolonica
nr 2444551.
Wyrok SN z dnia 5 lipca 2000 r., I CKN 791/2000, publ. LexPolonica nr 347730.
Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKU 13/98, publ. LexPolonica nr 351757.
Wyrok SN z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00, publ. LexPolonica nr 351888.
Wyrok SN z dnia 9 listopada 2004 r., V CK 276/2004, publ. LexPolonica nr 389246.
Wyrok SN z dnia 16 maja 2000 r., IV CKN 1097/2000, publ. LexPolonica nr 388325.
Literatura
[B r a k a u t o r a]: Historia ustalania ojcostwa, „Genetyka i Prawo” 2012, nr 1, s. 4-6.
B e r e n t J.: Biostatystyczna interpretacja badaĔ genetycznych w dochodzeniu ojcostwa
dla przypadków bliskiego pokrewieĔstwa pozwanego mĊĪczyzny i ojca biologicznego,
ŁódĨ 2003.
B o n a r M., C z o s n y k o w s k a M., K o w a l c z y k E. [i in.]: Pomijanie matki w testach
DNA ustalających ojcostwo moĪe prowadziü do błĊdu, „Przypadki Medyczne” 2012,
nr 18, s. 65-70.
C i e p ł a H., C z e c h B., D o m i Ĕ c z y k T. [i in.]: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy.
Komentarz, Warszawa 2006.
D z i e n i s P.: Glosa do postanowienia SN z 5.05.2000, II CKN 869/2000, „Przegląd Sądowy” 3 (2002), s. 122-132.
F r a s M., A b ł a Ī e w i c z D.: ReĪim prawny macierzyĔstwa zastĊpczego na tle
porównawczym, „Problemy Współczesnego Prawa MiĊdzynarodowego Europejskiego
i Porównawczego”, 6 (2008), s. 31-68.
G a j d a J.: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa
2002.
G r o m e k K.: Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, Warszawa 2006.
90
EMILIA SARNACKA
J a m r ó z A.: WstĊp do nauk prawnych, Białystok 1998.
J o d ł o w s k i J., R e s i c h Z., L a p i e r r e J. [i in.]: PostĊpowanie cywilne, Warszawa
2000.
K a p e l a Ĕ s k a - P r Ċ g o w s k a J.: Prawne i bioetyczne aspekty testów genetycznych,
Warszawa 2011.
Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. A. ZieliĔski,
Warszawa 2005.
Kodeks postĊpowania cywilnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-50514, red. K. Piasecki,
Warszawa 2003.
Kodeks postĊpowania cywilnego. Praktyczny komentarz, red. A. Jakubiecki, Kraków
2005.
Kodeks rodzinny i opiekuĔczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003.
Komunikat Komisji Genetyki Sądowej PTMSiK, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2012, nr 62, s. 125-126.
L a c h A., L i n k o w s k a K., G r z y m k o w s k i T.: Zgoda na badania genetyczne w celu
ustalenia ojcostwa, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2010, nr 60, s.
177-182.
M i Ğ c i c k a - ĝ l i w k a D.: Badanie mĊĪczyzny w kierunku oceny jego zdolnoĞci do
zapłodnienia, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie o ustalenie
ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 54-56.
M i Ğ c i c k a - ĝ l i w k a D.: Dowód z badaĔ DNA w procesach o sporne ojcostwo
w Ğwietle dotychczasowego stanu wiedzy teoretycznej, [w:] Dowód z badaĔ DNA
a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000,
s. 67-109.
M i Ğ c i c k a - ĝ l i w k a D.: WartoĞü dowodowa analiz DNA a wartoĞü dowodowa innych
ekspertyz hemogentycznych, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody w procesie
o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 84-90.
O s o w y P.: PostĊpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2002.
PostĊpowanie cywilne, red. H. Mądrzak, Warszawa 2003.
R e d e l b a c h A.: WstĊp do prawoznawstwa, ToruĔ 2002.
R o g a l l a U.: Rodzicielstwo do ustalenia, „Genetyka + Prawo” 2013, nr 1, s. 6-7.
S m y c z y Ĕ s k i T.: Prawo rodzinne i opiekuĔcze, Warszawa 1999.
S t o j a n o w s k a W.: CzĊstoĞü i kolejnoĞü przeprowadzonych dowodów biologicznych
oraz osobowych w badanych sprawach, [w:] Dowód z badaĔ DNA a inne dowody
w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa 2000, s. 199-212.
S t o j a n o w s k a W.: Dowód z badaĔ DNA jako podstawa konstrukcji postulowanego
modelu nowoczesnego procesu o ustalenie ojcostwa w Ğwietle obowiązujących
przepisów, orzecznictwa Sądu NajwyĪszego i wyników badaĔ, [w:] Dowód z badaĔ
DNA a inne dowody w procesie o ustalenie ojcostwa, red. W. Stojanowska, Warszawa
2000, s. 213-243.
S z c z e r k o w s k a Z.: Badania biologiczne w sądowym ustalaniu ojcostwa, Kraków
1998.
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
91
WYKORZYSTYWANIE TESTÓW GENETYCZNYCH
W SPRAWACH Z ZAKRESU SPORNEJ FILIACJI
Streszczenie
Sprawy z zakresu spornej filiacji odgrywają szczególną rolĊ wĞród procesów cywilnych.
Procedura dowodowa w powyĪszych sprawach jest nieodzownie związana z dowodami natury
biologicznej, wĞród których szczególną rolĊ odgrywa dowód z badaĔ DNA, który prawidłowo
przeprowadzony pozwala ze stuprocentową pewnoĞcią na wykluczenie ojcostwa oraz z prawdopodobieĔstwem graniczącym z pewnoĞcią jego ustalenie.
Słowa kluczowe: testy genetyczne, ustalenie ojcostwa
GENETIC TESTS IN CASES OF DISPUTABLE FILIATION
Summary
Disputable filiation cases play a significant role in civil lawsuits. Hearing of evidence in the
above-mentioned cases is tightly connected with proofs of biological nature, with DNA testing
playing a special role, which, when properly done, permits an exclusion of fatherhood with 100%
certainty or its determination with nearly 100% certainty.
Key words: genetic testing, filiation, determination of fatherhood.
Translated by Tomasz Pałkowski