wydarzenia, polemiki, recenzje

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014
W YDAR ZENIA,
POLEMIKI,
RECENZJE
GRAŻYNA KATRA
Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii
RECENZJA KSIĄŻKI ANNY OLESZKOWICZ I ALICJI SENEJKO
PSYCHOLOGIA DORASTANIA. ZMIANY ROZWOJOWE W DOBIE
GLOBALIZACJI
Świat w ostatnich latach zmienił się i zmienia w szybkim tempie. Proces ten nazywany jest
globalizacją i przejawia się w zacieraniu granic gospodarczych, politycznych i kulturowych, w rozwijaniu komunikacji między ludźmi dzięki nowoczesnej technologii i urządzeniom, które przynosi rozwój technologiczny. Najlepszym tego przykładem jest Internet, który zrewolucjonizował w ciągu ostatnich kilku lat nasze życie – umożliwił szybki
dostęp do informacji i wiedzy, stał się platformą „spotkań” pomiędzy jednostkami i grupami. Dostarcza rozrywki i jest narzędziem kontroli instytucji państwowych i pozarządowych. Kolejna ważna zmiana obejmuje przemieszczanie się ludności w przestrzeni. Stosunkowo tanie środki transportu, podróże, którym sprzyja otwartość na wymianę
doświadczeń, np. w obszarze badań naukowych czy edukacji, powodują, że świat się
„przybliżył”. Wzrosły tym samym możliwości wyboru stylu i miejsca życia. Obserwujemy
przenikanie się kultur, które sprzyja tolerancji dla innych i dla inności. Wszystkie te zjawiska mają wpływ na wiele dziedzin życia współczesnego człowieka i prawdopodobnie
także na jego funkcjonowanie psychiczne. Młodzież jako osoby przygotowujące się do
dorosłości i podejmowania życiowych wyborów jest, jak się wydaje, szczególnie podatna
na te wpływy. Właśnie to zagadnienie podjęły Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko w monografii Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji.
Książka przedstawia rozwój młodzieży w obecnej dobie na tle zmian globalizacyjnych i cywilizacyjnych. Składa się z czterech części, poprzedzonych rozdziałem podejmującym problematykę współczesnych zmian w świecie w odniesieniu do kierunków
rozwoju osób dorastających. Część pierwsza jest poświęcona dojrzewaniu i związanym
z tym procesem skutkom psychologicznym, które są również uwarunkowane zmianami
kulturowo-obyczajowymi, mentalnymi, modą. Autorki analizują wpływy tych czynników na przebieg i akcelerację rozwoju, przeżywanie dojrzewania fizycznego przez młodzież oraz rolę tych zjawisk w postrzeganiu siebie. Próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak wielką rolę w przypadku osoby dorastającej w dzisiejszym świecie odgrywa
autoprezentacja. Podejmują także kwestie związane ze zdrowiem i jakością życia współczesnej młodzieży zarówno w warstwie fizycznej, jak i psychicznej, w szczególności emocjonalnej, podkreślając ich ścisły związek oraz problematykę identyfikacji i tożsamości
płciowej w społeczeństwie postmodernistycznym.
Następna część poświęcona jest zmianom w rozumieniu siebie i otaczającego świata.
Rozpoczynają ją rozważania dotyczące rozwoju poznawczego, w których podkreślona
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014
196
GRAŻYNA KATRA
została rola rozwijającej się świadomości w odbiorze współczesnego świata. Kolejny wątek stanowią zagadnienia związane z samoregulacją, która jest warunkiem osiągnięcia
„dojrzałej” podmiotowości, jak ją nazywają autorki. W tej części nie mogło zabraknąć
także rozważań na temat osobowości i tożsamości osób dorastających. Omówione tu zostały takie zagadnienia, jak koncepcja rozwoju osobowości Pascal-Leone i tożsamości
Berzonsky’ego, które pozwalają na podkreślenie roli przemian współczesności w tych
procesach.
Część trzecia poświęcona jest relacjom społecznym dorastających w obecnej dobie.
Relacje z rodzicami pozostają nadal znaczące dla nastolatków. Rodzice odpowiadają za
sprawy bytowe i zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych i materialnych, ale
są także ważnym źródłem wsparcia i drogowskazem przy podejmowaniu decyzji życiowych. Jednakże jest to także czas, kiedy młody człowiek przestaje być dzieckiem i dąży
do autonomii, początkowo psychicznej, społecznej i w dalszej perspektywie finansowej.
Relacje w rodzinie pod wpływem tych tendencji przekształcają się. Proces ten dokonuje
się niekiedy w sposób konfliktowy, ale na ogół obie strony potrafią stworzyć nowy, bardziej partnerski wzorzec relacji. Przeobrażeniom na gruncie rodzinnym towarzyszą
istotne zmiany w relacjach z rówieśnikami. Koledzy i przyjaciele stają się ważną grupą
odniesienia i źródłem różnorodnych kontaktów społecznych oraz terenem rozwijania
kompetencji interpersonalnych. Są nie tylko lubiącymi się osobami, z którymi podejmuje się wspólną „zabawową” aktywność, lecz także tymi, z którymi dzieli się swoje przeżycia, doznania i zdobywa doświadczenia o intymnym charakterze, tymi od których
oczekuje się lojalności, zaangażowania i wsparcia. Ponadto, charakter tych relacji wiąże
się z nowymi środkami komunikacji (np. forami społecznościowymi w Internecie), niosącymi nowe zagrożenia.
Problem formowania się systemu etycznego i światopoglądu jest podjęty w ostatniej części książki. W rozdziale dziesiątym autorki przypominają klasyczne teorie rozwoju moralnego, jak również współczesną koncepcję Dennisa Krebsa i Kethy Denton,
czerpiącą zdecydowanie z obecnych trendów obyczajowych i naukowych. Nie ma zatem niepodważalnych wartości i ocen moralnych. Należy je odnieść do określonej sytuacji społecznej, a kryteriami ich dojrzałości jest użyteczność i efektywność. Te i inne
ujęcia rozwoju moralnego ukazują niebezpieczeństwa czyhające na osobę jeszcze niedojrzałą, o niewielkim doświadczeniu życiowym. Brak jednoznacznych, stałych i jasnych reguł oceny postępowania innych, a przede wszystkim własnego, może się przyczynić do pojawienia się różnych problemów młodzieży, od trudności w ocenie danych
sytuacji, przez podejmowanie konkretnych decyzji po rzeczywiste zachowania, które
mogą szkodzić podmiotowi lub innym. Jeden z rozdziałów tej części poświęcony jest
tworzeniu się światopoglądu młodzieży. Rozważania i badania dotyczące światopoglądu mają długą tradycję w naszym kraju i niewątpliwie duże znaczenie dla zrozumienia
wyzwań, jakie dorastanie stawia przed jednostką, i jej funkcjonowania. Tworzenie
własnego światopoglądu w dzisiejszych czasach jest poważnym zadaniem rozwojowym dorastania. Wymaga wiedzy i refleksyjnego namysłu, o który trudno w obecnym, tak szybko zmieniającym się świecie. Autorki analizują to zjawisko w powiązaniu z kształtującym się systemem wartości, ukazując ich uwarunkowania oraz funkcje.
Opracowanie kończą rozważania na temat tożsamości dorastających, oparte na badaniach przeprowadzonych w Japonii, które dobrze ilustrują złożoność tego procesu.
Tożsamość japońskich nastolatków i młodych dorosłych kształtuje się pod wpływem
różnych kultur: tradycyjnej japońskiej – kolektywistycznej i zachodniej – indywidualistycznej. Fakt ten, niestety niesie ze sobą wiele niekorzystnych następstw i świadczy,
zdaniem autorek, o wielorakim wpływie globalizacji na osoby w okresie dorastania
i osiąganie przez nie tożsamości, co jest uważane za nie tylko podstawowe zadanie rozwojowe w tej fazie życia, lecz także warunek dobrego przystosowania i dalszego rozwoju
jednostki.
Książka Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji jest obszerną
rozprawą o stawaniu się osobą dorosłą we współczesnym świecie. Stanowi studium psychologicznych mechanizmów leżących u podstaw realizowania zadań rozwojowych
w czasie dużych i szybkich zmian, które zachodzą wokół nas. Zmiany te odciskają swoje
piętno także na młodzieży i wydają się nie do końca sprzyjać osiąganiu przez nią takiego
poziomu rozwoju, który gwarantowałby wysoką jakość życia w dorosłości. Autorki
przedstawiają wiedzę o rozwoju młodzieży w sposób oryginalny. Nie jest to klasyczny
podręcznik akademicki ustrukturalizowany według poszczególnych sfer funkcjonowania psychicznego. Dobór treści służy potwierdzeniu tezy, że dorastanie dziecka jest silnie
uwarunkowane danym czasem historycznym. „Uniwersalne procesy rozwojowe”, jak piszą Oleszkowicz i Senejko we wstępie (s. 9), są modyfikowane przez zmiany zachodzące
w świecie. Zapewne zawsze tak było, ale teraz widać to szczególnie wyraziście, ponieważ
zamiany globalizacyjne zachodzą obecnie bardzo szybko i ogarniają cały świat, chociaż
w różnym stopniu. Dorastający są w szczególnej fazie rozwoju, zaczynają rozumieć świat
wokoło i siebie samych, budują mniej lub bardziej świadomie swoje życie, stoją u progu
dorosłości i patrzą z nadzieją w przyszłość. Jednocześnie nie są obarczeni bagażem doświadczenia, który odcisnąłby na ich psychice i zachowaniu swoje piętno. Być może dlatego są tak podatni na nowości, które oferuje świat, i na wpływy, które wywiera.
Zdaniem autorek, pomimo że przeżywamy obecnie okres przejściowy między modernizmem a postmodernizmem, wpływ przemian globalizacyjnych na kształtowanie
procesu dorastania jest już widoczny, co badaczki starały się udowodnić, podejmując
rozważania o przemianach rozwojowych w okresie dorastania. Zjawisko to nie jest wystarczająco dobrze poznane i wymaga dalszych wysiłków ze strony uczonych.
Należy podkreślić, że opisywana monografia stanowi bogate źródło wiedzy psychologicznej o dorastaniu we współczesnym świecie. Układ i dobór treści jest podporządkowany głównej tezie, a poszczególne twierdzenia poparte są ilustracjami empirycznymi.
Autorki prezentują najnowsze teorie psychologiczne dotyczące dorastania, jak również
najnowsze badania nad psychologią młodzieży. Jest to praca adresowana przede wszystkim do specjalistów, psychologów rozwojowych zajmujących się okresem dorastania.
Może i powinna stanowić kompendium wiedzy o dorastaniu dla osób pracujących
z młodzieżą, chociaż nie jest to lektura łatwa.
197
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014
Recenzja książki Anny Oleszkowicz i Alicji Senejko Psychologia dorastania...