Streszczenie w języku polskim

Summary in Polish
Szymon Napierała, praca dr
Niniejsza dysertacja jest próbą przedstawienia wybranych zagadnień językoznawczych w szerszym
kontekście interdyscyplinarnym. Nawiązując do pewnych trendów we współczesnym minimalizmie
(cf. Boeckx 2006; Krivochen 2011), które traktują dar języka jako integralną część Wszechświata,
za punkt wyjściowy zostało przyjęte założenie, iż podobnie jak we Wszechświecie obowiązują
prawa fizyki, podobnie dotyczą one również struktury języka. Mówiąc precyzyjniej, jeśli język jest
integralną częścią Wszechświata, gdyby prawa fizyki miałyby w nim nie obowiązywać potrzebne
byłyby dodatkowe założenia. Zgodnie z metodologią minimalistyczną, nawiązującą do tzw.
„brzytwy Ockhama”, takowe dodatkowe założenia nie są konieczne, zatem najprostszym i
najbardziej naturalnym podejściem do struktury języka jest uznanie jej za podobną do struktury
rzeczywistości pozajęzykowej.
Jeśli chodzi o strukturę praw fizyki, fundamentalną rolę odgrywa w niej pojęcie symetrii.
Symetria tradycyjnie była kojarzona z harmonią i pięknem, była też tradycyjnie obecna w
naukowym odniesieniu się do rzeczywistości. W matematyce symetria jest ważna jako niezmiennik
przekształcenia lub jako relacja proporcji. Jako taka występuje ona również w strukturze większości
organizmów żywych. Była ona również obecna przy odkrywaniu praw fizyki, niemniej jednak od
opracowania szczegółowej teorii względności przez Einsteina w 1905 r. rola symetrii ujawniła się
jako jeszcze bardziej fundamentalna w zakresie formułowania/odkrywania praw fizyki. Jak pisze
Wigner (1967:5), odtąd prawa fizyki formułowane są wyprost z praw symetrii, a nie jak dotąd,
symetria jest odkrywana na podstawie praw dynamiki. Zatem odniesienie się do symetrii jako do
zasady fundamentalnej we współczesnej fizyce ma formalne podstawy naukowe. Niemniej jednak,
było ono od dawna istotne w formułowaniu praw fizyki, ale na poziomie przed-teoretycznym,
można rzec intuicyjnym. Czasem intuicje wyprzedzają pewne bardziej formalne odkrycia naukowe.
Poza ogólnym odniesieniem się do znaczenia symetrii w fizyce niniejsza praca odwołuje się
również do pewnych bardziej konkretnych zastosowań fizyki w tej nauce. W szczególności chodzi
tu o zjawisko spontanicznego złamania symetrii (spontaneous symmetry breaking, SSB) oraz
zasadę Pierre Curie, według której to odstępstwo od zasad symetrii (tzw. dysymetria) przyczynia się
do powstawania zjawisk. Jeśli dany system jest nadmiernie symetryczny, jest w stanie równowagi i
nie zachodzi powstawanie zjawisk. W trakcie swoich badań nad strukturą kryształów odkrył on, iż
to właśnie brak pewnego wymiaru symetrii w danym systemie generuje powstawanie zjawisk.
Obniżony poziom symetrii określa się jako dysymetria jeśli brakuje tam jednego wymiaru symetrii
lub asymetria, jeśli brak więcej niż jednego wymiaru. Dysymetria powstaje wskutek zjawiska
spontanicznego złamania symetrii (SSB, spontaneous symmetry breaking).
Niniejsza praca nawiązuje do wcześniejszych prób wyjaśnienia pewnych zjawisk
językowych przy odwołaniu się do zjawiska spontanicznego złamania symetrii w literaturze
minimalistycznej (zwł. Boeckx 2008; Hornstein 2009; Hornstein & Pietroski 2009). W podanych
pozycjach autorzy, nawiązując do spontanicznego złamania symetrii, wyjaśniają możliwy
scenariusz powstania asymetrycznej składni na podstawie istniejących uprzednio przedlingwistycznych symetrycznych mechanizmów protosyntaktycznych poprzez złamanie pierwotnej
symetrii systemu i powstanie nowej jakości, tzn. asymetrycznej operacji scalania (Merge). Poza
nawiązaniem do tej teorii obecna dysertacja rozszerza spektrum zjawisk językowych wyjaśnionych
poprzez zjawisko spontanicznego złamania symetrii, oraz poprzez zjawisko jemu odwrotne,
postulowane w tej dysertacji jako tzw. zjawisko odtwarzania symetrii.
Obecna dysertacja przedstawia język jako system, na który działają przeciwstawne sobie
wektory spontanicznego złamania symetrii i odtwarzania symetrii, zarówno na poziomie lokalnym
(wewnątrz-składniowym) jak i na poziomie globalnym (na poziomie relacji między poszczególnymi
modułami gramatyki, np. syntaksą, semantyką, fonologią etc.). Na poziomie lokalnym, wektor
spontanicznego złamania symetrii prowadzi, w myśl stwierdzenia Pierre Curie, do powstania
zjawiska asymetrycznej składni. Asymetrycznej na skutek obecności asymetrycznej operacji Label
stanowiącej warunek sine qua non dla powstania rekurencyjnej struktury języka i zjawiska
subordynacji. Natomiast wektor odtwarzania symetrii jest odpowiedzialny za istnienie w języku
pewnych pozostałości przed-lingwistycznej struktury symetrycznej, takich jak parataksja, adjunkcja
czy pewne rodzaje koordynacji. Na poziomie globalnym wektor załamania symetrii odpowiada za
różnice między poszczególnymi modułami gramatyki, a wektor odtwarzania symetrii wyjaśnia
istnienie licznych paraleli między strukturą poszczególnych modułów. Poszczególne rozdziały
pracy przedstawiają te kwestie w sposób bardziej szczegółowy.
W rozdziale 1 przedstawiono znaczenie symetrii w kontekście interdyscyplinarnym.
Dokonano przeglądu wybranych zagadnień dotyczących roli symetrii w matematyce, fizyce,
biologii i lingwistyce, a następnie wspomnianych powyżej odniesień do zjawiska spontanicznego
złamania symetrii w minimalizmie. Spośród wielu odniesień do symetrii i asymetrii w
językoznawstwie wybrano obszary badawcze do dalszego omówienia w pozostałych rozdziałach
dysertacji. Do obszarów tych należą rozważania na temat symetrii w relacjach syntaktycznych i w
modelach deskryptywnych. Do tych pierwszych należy operacja scalania (Merge), kategorie
syntaktyczne i zjawiska związane z koordynacją i subordynacją. Do tych drugich należą relacje
pomiędzy poszczególnymi modułami gramatyki (zwł. składnią i semantyką, po mniejszej części
również i fonologią), Forma Logiczna, Forma Fonologiczna i Narrow Syntax.
Rozdział 2 dotyczy symetrycznych i asymetrycznych aspektów operacji scalania (Merge).
Po dokonaniu opisu tej operacji i jej zasadniczego znaczenia w budowie struktury składniowej
następuje przegląd teorii usiłujących wytłumaczyć genezę asymetrycznego charakteru tej operacji, a
następie krytyczna analiza tychże teorii. Do wniosków płynących z tego rozdziału należy teza
jakoby operacja scalania była nie tylko operacją syntaktyczną, ale również operacją budującą
strukturę w pozostałych modułach gramatyki omawianych w tej dysertacji (semantyki i fonologii).
Symetryczne aspekty tej operacji (np. postulowana w większości teorii derywacyjnych binarność
składników tej operacji) należy przypisać zjawisku odtwarzania symetrii (wzgl. stanu sprzed
spontanicznego złamania symetrii). Asymetryczny charakter scalania, zgodnie
z propozycją
Boeckxa (2008) i Hornsteina (2009) należy przypisać spontanicznemu załamaniu symetrii
prowadzące, w myśl zasady Pierre Curie, do powstania asymetrycznej operacji Label z poprzednio
symetrycznej proto-syntaktycznej struktury opartej o konkatencję. Pewną nowością niniejszej
propozycji jest również jej rozszerzenie na bardziej globalny poziom reprezentacji językowej na
poziomie modeli deskryptywnych. Otóż paralelizmy pomiędzy syntaksą, semantyką, fonologią,
Formą Logiczną i Formą Fonologiczną są efektem działania wektora odtwarzania symetrii,
natomiast różnice w strukturze i funkcji powyższych modułów gramatyki i modeli deskryptywnych
są skutkiem spontanicznego złamania symetrii. Różnice między powyższymi są wyraźne i dlatego
istnienie poszczególnych modułów gramatyki jest powszechnie uznawane. Niemniej jednak istnieją
również paralelizmy pomiędzy tymi modułami, jak np. ukazano w propozycji operacji
podstawowych Hornsteina i Pietroski’ego (2009) dla syntaksy i semantyki lub w propozycji
architektury paralelnej/równoległej Jackendoffa (2011) dla syntaksy, semantyki i fonologii. Jako
dowód empiryczny na uzasadnienie teorii nt. działania wektorów spontanicznego złamania symetrii
i odtwarzania symetrii przytoczone zostały przykłady angielskich struktur koordynacyjnych
analizowanych w propozycji Phillipsa i Lewisa (2013) dotyczącej dynamicznego formowania się
struktury frazowej.
Rozdział 3 nawiązuje do operacji Label omówionej w rozdziale 2 w mniej abstrakcyjnej
formie. Operacja Label traktowana jest bardziej konkretnie w nawiązaniu do poszczególnych
kategorii składniowych i opartych o nie kategorii wyższego rzędu, zgodnie z konwencjami teorii Xbar i odkrytej struktury frazowej (Bare Phrase Structure, BPS). Niniejszy rozdział rozpatruje
zjawiska podziału poszczególnych elementów leksykalnych i frazowych na poszczególne kategoria
składniowe
oraz
zjawiska
paralelizmów
syntaktycznych
i
semantycznych
pomiędzy
poszczególnymi kategoriami składniowymi. Model zaproponowany w niniejszym rozdziale
zakłada, iż sam fakt zróżnicowania jednostek leksykalnych i opartych o nie jednostek frazowych
różnego rzędu spowodowany jest przez spontaniczne złamanie symetrii, zaburzające symetryczną
strukturę protolingwistyczną pozbawioną zróżnicowania na poszczególne kategorie syntaktyczne.
Natomiast poszczególne paralelizmy strukturalne, funkcjonalne, syntaktyczne i semantyczne
pomiędzy poszczególnymi kategoriami syntaktycznymi i opartymi o nie jednostkami frazowymi
różnego rzędu, zarówno w zakresie struktury jednego języka jak i w porównaniu struktury różnych
języków, są spowodowane działaniem wektora odtwarzania symetrii. Do ciekawszych przykładów
zanikania różnic pomiędzy poszczególnymi kategoriami składniowymi, leksykalnymi lub
frazowymi, należy zjawisko reprojekcji (cf. Hornstein & Uriagereka 2002), a także przykład języka
opisanego jako nie posiadającego podziału na części mowy/kategorie syntatyczne – indonezyjski
język Riau (cf. Gil 2009). W niniejszym ujęciu zjawisko reprojekcji ma o wiele szerszy zasięg niż
opisany u Hornsteina i Uriagereki (2002), a dotyczy wszelkich form paralelizmów między
poszczególnymi kategoriami składniowymi. Reprojekcja jest zawsze skutkiem zjawiska
odtwarzania symetrii.
Rozdział 4 omawia zjawiska związane z koordynacją i subordynacją. Szczególny charakter
koordynacji jako testu badającego elementy struktury frazowej, zasygnalizowany już w rozdziale 2
przy okazji omawiania modelu derywacyjnego Phillipsa i Lewisa (2013), został jeszcze dobitniej
pokreślony w niniejszym rozdziale. Otóż koordynacja jest testem dość liberalnym, uznającym za
frazy grupy słów nieuznawanych za frazy na podstawie innych testów oraz zezwalającym na
umieszczanie w jednej pozycji składniowej elementów należących do różnych kategorii
syntaktycznych. Ponadto, pomimo uznania asymetrycznej struktury zdań koordynacyjnych w
późniejszym wydaniu teorii X-bar istnieją jednak przesłanki na rzecz bardziej symetrycznego
charakteru koordynacji w porównaniu z subordynacją, również na tzw. poziomie przedteoretycznym (cf. Carston 2003) (wspomniana wcześniej historia stosowalności znaczenia symetrii
w fizyce jest pewnym argumentem na rzecz nie lekceważenia hipotez na poziomie przedteoretycznym w nauce jako takiej). Ten szczególny status koordynacji wywołuje pytania
o symetryczność/asymetryczność takich struktur, a co za tym idzie, pytania o status koordynacji na
osi symetrii między wektorami sił spontanicznego złamania symetrii a odtwarzania symetrii.
Kluczem do znalezienia odpowiedzi na to pytanie jest analiza zdań koordynacyjnych mających
strukturę koordynacyjną w składni i subordynacyjną
w semantyce (cf. Culicover & Jackendoff
1997) oraz struktur o nieco odmiennej strukturze, ale również wykazujących asymetrię między
strukturą składniową a strukturą semantyczną w obrębie tej samej frazy koordynacyjnej. Powyższe
konstrukcje zostały porównane z podobnymi im angielskimi konstrukcjami pod względem
syntaktycznym
i
semantycznym,
ale
posiadającymi
strukturę
bardziej
symetryczną
(parataksja/adjunkcja) oraz asymetryczną (subordyncja).
Przedstawiona analiza porównawcza prowadzi do wniosku, iż w języku istnieje kontinuum
struktur
o
różnym
stopniu
symetrii/asymetrii.
Do
najbardziej
symetrycznych
należy
adjunkcja/parataksja, do najbardziej asymetrycznych należy subordynacja, natomiast pośrodku
znajdują się różne formy koordynacji. Centrum osi symetrii zajmują rodzaje koordynacji o
strukturze koordynacyjnej w składni i subordynacyjnej w semantyce. Innymi słowy, konstrukcje te
tworzą środowisko, w którym zachodzi spontaniczne złamanie symetrii. Obecność struktur
subordynacyjnych o różnym stopniu asymetrii jest zatem konsekwencją spontanicznego złamania
symetrii, natomiast obecność symetrycznych struktur parataktycznych i wybranych struktur
koordynacyjnych o charakterze bardziej symetrycznym można wyjaśnić za pomocą odtwarzania
symetrii. Zróżnicowanie poziomu struktur symetrycznyc i asymetrycznych w języku sugeruje, iż
zarówno procesy spontanicznego złamania symetrii ja i odtwarzania symetrii zachodzą na kilku
poziomach, co przypomina odejście od symetrii wskutek dysymetrii opisanej w fizycznych
badaniach krystalograficznych Pierre Curie.