a037 - Łabędź czarnodzioby

Ptaki (cz´Êç I)
Cygnus columbianus
A037
(Ord, 1815)
¸ab´dê czarnodzioby
Rzàd: blaszkodziobe, rodzina: kaczkowate, podrodzina: g´si
Status wyst´powania w Polsce
Regularnie przelotny na ni˝u, liczniejszy na pó∏nocy kraju,
nielicznie zimujàcy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
96
¸ab´dê czarnodzioby jest najmniejszym z trzech gatunków
∏ab´dzi wyst´pujàcych w Polsce. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a
115–127 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 180–211 cm, masa cia∏a samicy 4,1–8,3 kg, samca 4,2–8,6 kg. Jest ptakiem
o ca∏kowicie bia∏ym upierzeniu, chocia˝ g∏owa, szyja
i podbrzusze mogà mieç rdzawy nalot. Posiada prostà szyj´, okràg∏awà g∏ow´ i czarny dziób z ˝ó∏tà plamà u nasady. ˚ó∏ta plama mo˝e byç ró˝nego kszta∏tu (okràg∏awa,
postrz´piona lub kwadratowa), koƒczy si´ przed nozdrzami. Kszta∏ty ˝ó∏tych plam sà tak ró˝ne, ˝e mo˝na po nich
indywidualnie odró˝niaç poszczególne osobniki. Nogi koloru czarnego. Osobniki obu p∏ci sà jednakowo ubarwione we wszystkich sezonach. Samiec jest zwykle wi´kszy od
samicy. M∏ode sà jasnoszare, ale ju˝ po pierwszej zimie
upierzenie ich znacznie jaÊnieje, pojawia si´ wiele bia∏ych
piór na grzbiecie i m∏ode ptaki stajà si´ podobne do doros∏ych. Ubarwienie dzioba m∏odych jest bardzo ró˝ne, generalnie z ciemnym koƒcem i brudnoró˝owà do czerwonaworó˝owej nasadà; czasami plama ta si´ga klinem poza
nozdrza. Ciemnoszare ∏apy m∏odych stopniowo czerniejà.
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Istnieje mo˝liwoÊç pomy∏ki z ∏ab´dziem krzykliwym Cygnus
cygnus (A038), szczególnie w locie. Jednak lot ∏ab´dzia
czarnodziobego przypomina bardziej lot g´si ni˝ ∏ab´dzia,
gdy˝ uderza on skrzyd∏ami szybciej ni˝ dwa wi´ksze gatunki. Proporcje, kr´pe cia∏o z krótszà szyjà i bardziej okràg∏a
g∏owa, pozwalajà odró˝niç równie˝ osobniki m∏ode od ∏ab´dzi krzykliwych. Podobnie jak ∏ab´dzie krzykliwe trzymajà wyprostowanà szyj´ zarówno na wodzie, jak i na làdzie,
jednak w czasie ˝erowania czy odpoczynku cz´sto jà wyginajà. Osobniki m∏ode sà bardziej szare i jaÊniejsze ni˝ u ∏ab´dzia krzykliwego. Podobnie jak ∏ab´dzie krzykliwe dobrze
chodzà po làdzie, co odró˝nia je od niezgrabnie poruszajàcych si´ ∏ab´dzi niemych Cygnus olor (A036). G∏osy ∏ab´dzi czarnodziobych sà podobne do wydawanych przez ∏ab´dzie krzykliwe, lecz nie tak donoÊne. Dêwi´ki wydawane
na wodzie, jak i na làdzie sà krótsze i mniej tràbiàce, natomiast w czasie lotu – bardziej mi´kkie i mniej Êpiewne.
Biologia
Tryb ˝ycia
Gnieêdzi si´ w rozproszeniu. Gniazdo umieszcza na wyniesionych pagórkach, dajàcych mo˝liwoÊç obserwacji terenu
w promieniu kilku kilometrów. W czasie w´drówek i zimà
wyst´puje najcz´Êciej w stadach. Na w´drówce i zimowisku
znacznie mniej p∏ochliwy ni˝ ∏ab´dê krzykliwy. ˚eruje we
dnie i w nocy, zarówno w wodzie, jak i na làdzie (pola, ∏àki). Wiosnà i jesienià zwi´ksza czas ˝erowania w ciàgu
dnia, o ile ˝eruje na wodzie.
L´gi
Na l´gowiska, w zale˝noÊci od szerokoÊci geograficznej,
przylatuje od po∏owy maja do poczàtku czerwca. Gniazdowanie rozpoczyna tu˝ po ustàpieniu lodu lub Êniegu. Tworzenie par odbywa si´ na l´gowisku, wyjàtkowo ju˝ na w´drówce, zwykle w wieku 3–4 lat. Pary sà trwa∏e, nawet do 19 lat.
Samice o rok wczeÊniej ni˝ samce przyst´pujà do l´gów.
Pierwsze gniazdowanie mo˝e odbyç si´ ju˝ w wieku 3 lat, ale
przewa˝nie mi´dzy 4. a 7. rokiem. Gniazda budowane sà
na suchym pod∏o˝u, cz´sto na stokach wyniesieƒ, zwróconych na po∏udnie, gdzie najwczeÊniej topnieje Ênieg i sà one
mniej nara˝one na podtopienie. Gniazda sà znacznie oddalone od siebie. Mogà byç u˝ywane ponownie w nast´pnych
latach, ale sà wtedy uzupe∏niane nowym materia∏em lub nowe gniazdo jest budowane w obr´bie dawnego terytorium.
Gniazdo ma postaç du˝ego kopca zbudowanego z materia∏u roÊlinnego znajdujàcego si´ w pobli˝u gniazda. Dreptanie
wokó∏ gniazda i wyskubywanie roÊlinnoÊci powoduje powstanie na terenach bagiennych p∏ytkiego wodnego oczka
wokó∏ gniazda. Gniazdo budujà oboje rodzice, z tym ˝e samiec znosi materia∏, a samica buduje gniazdo; jest ono skàpo wys∏ane mi´kkà trawà i puchem. Jaja sà bia∏e lub ˝ó∏tawe, prawie jednakowo zaokràglone na obu koƒcach, po kilku dniach od zniesienia barwa ich ciemnieje. Ârednia wielkoÊç zniesienia to 3–4 jaja w zale˝noÊci od lokalizacji gniazdowiska (3–5 jaj, wyjàtkowo 2–6). Wyst´puje tylko jeden l´g
w roku i nieznane sà l´gi powtarzane. Jaja znoszone sà
Cygnus columbianus (¸ab´dê czarnodzioby)
w odst´pach 48 godzinnych (w hodowli); wysiadywanie trwa
29–30 dni. Wysiaduje samica, a samiec siada na gniazdo
tylko w czasie ˝erowania samicy. Wysiadywanie rozpoczyna
si´ od ostatniego jaja, ale klucie rozciàga si´ na 24–72 godzin. Piskl´ta, choç sà typowymi zagniazdownikami, mogà
pozostawaç w gnieêdzie do 3 dni. Oboje rodzice opiekujà
si´ potomstwem, ale nocà, kiedy piskl´ta sà jeszcze bardzo
ma∏e, ogrzewa je tylko samica. Samiec energicznie broni terytorium przed innymi ∏ab´dziami, kaczkami czy g´siami
oraz gniazda i potomstwa przed drapie˝nikami (np. lisem
polarnym). Na terenach o du˝ym zag´szczeniu mo˝e si´
zdarzaç adopcja m∏odych pochodzàcych od innych rodziców. ZdolnoÊç do lotu m∏ode osiàgajà po 60–70 dniach od
wyklucia, co przypada na drugà po∏ow´ wrzeÊnia. Na zimowiska ptaki odlatujà ca∏ymi rodzinami.
Zimowanie
Ptaki gniazdujàce w europejskiej cz´Êci Rosji zimujà g∏ównie w zachodniej Europie. Nieregularne stwierdzenia
w Polsce pochodzà z Zat. Gdaƒskiej, Pomorza Zachodniego, z Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej, Âlàska oraz okolic E∏ku. Zimujàce osobniki ch´tnie korzystajà z niezamarzajàcych zbiorników oraz sàsiadujàcych z nimi ∏àk i pól, przynajmniej okresowo niepokrytych Êniegiem. Obràczkowane
ptaki spotykane jesienià i zimà w Polsce pochodzà albo
z l´gowisk nad Morzem Barentsa w pó∏nocnej Rosji, albo
wczeÊniej obràczkowane by∏y na zimowiskach w Wielkiej
Brytanii, Holandii i pó∏nocnych Niemczech.
Pokarm
¸ab´dê czarnodzioby jest roÊlino˝ercà, ˝ywi si´ roÊlinami
wodnymi i làdowymi, chocia˝ w wyjàtkowych sytuacjach
zjada równie˝ pokarm zwierz´cy (np. ma∏˝e). Ma∏e piskl´ta, poza pokarmem roÊlinnym, zjadajà owady. W okresie
A037
Wyst´powanie
Siedlisko
Gnieêdzi si´ w arktycznej tundrze, preferujàc nadmorskà
tundr´ pó∏nocnej Rosji – nisko po∏o˝one bagna z licznymi
oczkami wodnymi, jeziorami, poprzecinane kana∏ami. Ptaki niel´gowe koncentrujà si´ na p∏ytkich jeziorach i bagnach, nieraz w sàsiedztwie par l´gowych. Gatunek jest
rzadko spotykany w okresie l´gowym w tundrze krzewinkowej, natomiast w lasotundrze i w tajdze wyst´puje tylko
w czasie w´drówki. Omija tereny górzyste. Du˝e, przedw´drówkowe skupiska tworzà si´ g∏ównie na zalewanych ∏àkach przymorskich, przymorskich bagnach, p∏ytkich wybrze˝ach czy w ujÊciach rzek. Podczas w´drówek wyst´puje nad jeziorami, rozlewiskami i innymi mokrad∏ami, zatokami przybrze˝nymi i ∏àkami zalewowymi.
Zimà a˝ 90% populacji wykorzystuje tradycyjne, Êródlàdowe zimowiska. Sà to p∏ytkie jeziora, bagna, a w ostatnich
dziesi´cioleciach (po stracie cz´Êci siedlisk wskutek melioracji i zanieczyszczeƒ) równie˝ ∏àki i pola uprawne. Znaczna
cz´Êç ptaków ˝eruje na làdzie, a odpoczywa na wodzie.
W Polsce (wiosna, jesieƒ, zima) ∏ab´dê czarnodzioby spotykany jest zarówno w strefie przybrze˝nej, jak i w g∏´bi kraju
na jeziorach, stawach rybnych, bagnach, w dolinach rzecznych i na przyleg∏ych terenach rolniczych (∏àki, pola, Êcierniska). Na spuszczonych stawach znajduje dogodne warunki
do ˝erowania (ma∏˝e). Doliny rzeczne wykorzystuje tylko
w nieznacznym stopniu (z wyjàtkiem Bagien Biebrzaƒskich),
ch´tnie korzystajàc z ∏àk zalewowych. Latem stwierdzony by∏
– wyjàtkowo – w dolinie Biebrzy i ujÊciu rzeki Pas∏´ki.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1160 Du˝e p∏ytkie zatoki
1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia cz´Êç –
zbiorowiska nadmorskie)
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion
3260 Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników
3270 Zalewane muliste brzegi rzek
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
W´drówki
W´drówka jesienna w tundrze rozpoczyna si´ od gromadzenia si´ ptaków w du˝e przedw´drówkowe stada
w pierwszej po∏owie wrzeÊnia. W po∏owie paêdziernika
ptaków nie ma ju˝ na l´gowiskach. Wàski szlak w´drówkowy przebiega przez arktyczne wybrze˝a Rosji do Morza
Bia∏ego, dalej w kierunku po∏udniowo-zachodnim przez
Kareli´, jez. Onega i ¸adoga do Zat. Fiƒskiej i wybrze˝y
Ba∏tyku. ¸ab´dzie czarnodziobe mogà dalej w´drowaç
bardziej pó∏nocnà trasà, przez Gotlandi´ i po∏udniowà
Szwecj´ lub bardziej po∏udniowà – przez Estoni´, ¸otw´, Litw´ i Polsk´. Dalej w´drujà na zachód w kierunku zimowisk. W´drówka przez Ba∏tyk odbywa si´ g∏ównie w paêdzierniku i na poczàtku listopada.
Nasilenie w´drówki wiosennej przypada na marzec i kwiecieƒ.
¸ab´dzie czarnodziobe zazwyczaj wyst´pujà w jednogatunkowych stadach, rzadziej z innymi gatunkami ∏ab´dzi.
Ptaki spotykane w Polsce w czasie w´drówki wiosennej czy
jesiennej w´drujà w stadach z∏o˝onych z rodzin oraz ptaków niel´gowych.
l´gowym, na dalekim wschodzie Syberii, istotnà cz´Êç diety stanowià krewetki. W drugiej po∏owie XX w. nastàpi∏y
istotne zmiany w sk∏adzie diety na zimowiskach. Np. dawniej w Holandii g∏ówny pokarm ∏ab´dzi czarnodziobych
stanowi∏y roÊliny wodne (rdestnice, rogatek, ramienice,
trzcina, pa∏ka wodna i trawa morska). Obecnie ∏ab´dzie te
˝erujà ch´tnie na ∏àkach oraz na terenach rolniczych,
gdzie zjadajà roÊliny uprawne (oziminy, rzepak, a nawet
buraki cukrowe). W okresie w´drówki roÊlinnoÊç zanurzona nadal stanowi g∏ówne êród∏o pokarmu.
97
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A037
Rozmieszczenie geograficzne
W Palearktyce wyst´puje podgatunek C. c. bewickii.
Gnieêdzi si´ on w pó∏nocnej cz´Êci Rosji, od Pó∏wyspu
Kola do Zat. Koluchin na Morzu Czukockim. Populacja
europejska gniazduje na zachód od Uralu, a azjatycka –
na wschód od delty rzeki Leny. W 1997 roku stwierdzono udany przypadek gniazdowania na terenie po∏udniowej Litwy – 2000 km od zachodniej granicy zasi´gu. Ptaki z populacji europejskiej w czasie w´drówki spotykane
sà od Skandynawii po Bu∏gari´ i Rumuni´, z tym ˝e
w ostatnich latach obserwowana jest cz´Êciej w´drówka
przez Êrodkowà Europ´. G∏ówne zimowiska znajdujà si´
w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii, Danii i Szwecji
oraz na pó∏nocy Niemiec (90%). W pozosta∏ych paƒstwach zachodniej, Êrodkowej i po∏udniowej Europy zimuje niewiele osobników. Pojedyncze stwierdzenia zimujàcych ptaków pochodzà równie˝ z Bu∏garii, Turcji czy
Iranu. Ptaki nale˝àce do populacji azjatyckiej zimujà
w rejonie Morza Kaspijskiego. W Nearktyce wyst´puje
podgatunek C. c. columbianus.
Rozmieszczenie w Polsce
¸ab´dzie czarnodziobe zatrzymujà si´ najliczniej w dolinie Noteci mi´dzy Bydgoszczà a Santokiem (g∏ównie
stawy Âlesin oraz Osiek i Wyrzysk) oraz w dolinie Warty, w rejonie Konina na stawach Gos∏awice. Stwierdzenia na Dolnym Âlàsku (dolina Baryczy ze stawami Milickimi, stawy k. Niedêwiedzic i Goliszewa) oraz mniej
liczne w Êrodkowej Polsce (dolina Bzury, rejon W∏oc∏awka, Torunia, Zb. Jeziorsko) czy po∏udniu Polski (nad
Wartà czy na Górnym Âlàsku) nie nale˝à do rzadkoÊci.
Sporadycznie gatunek spotykany jest w po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kraju, np. na Podkarpaciu. W czasie
w´drówki wiosennej (marzec, kwiecieƒ) liczniejsze stada zatrzymujà si´ na stawach rybnych nie tylko w zachodniej cz´Êci kraju (dolina Baryczy, Wielkopolska
z dolinà Warty – okolice Konina i Ko∏a), ujÊciu Wis∏y,
ale równie˝ w dolinie Biebrzy. Nieregularne stwierdzenia zimowe pochodzà z Zat. Gdaƒskiej, Pomorza Zachodniego, Noteci i Warty w Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej, Âlàska (zbiorniki Mietkowski, Dzier˝no Du˝e k.
Gliwic) oraz okolic E∏ku.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: Lw gatunek zagro˝ony zimà
z powodu wyst´powania wi´kszoÊci populacji na niewielkiej liczbie stanowisk
BirdLife International: SPEC 3w
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
98
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
W czasie w´drówki wiosennej i jesiennej zatrzymuje si´
cz´Êciowo na obszarach chronionych, np w Biebrzaƒskim
PN, PK Dolina Baryczy, Nadnidziaƒskim PK, rzadziej w rez.
Mewia ¸acha przy ujÊciu Wis∏y.
Rozwój i stan populacji
W Europie ∏ab´dê czarnodzioby gnieêdzi si´ tylko w pó∏nocnej
Rosji w liczbie 3000–3500 p. Zimujàca w pó∏nocno-zachodniej Europie populacja ∏ab´dzia czarnodziobego, a pochodzàca z pó∏nocno-wschodniej Europy i pó∏nocno-zachodniej Syberii, oceniana zosta∏a na 29 300 os. (styczeƒ 1995 r.).
W okresie 1974–1995 nastàpi∏ wzrost liczebnoÊci populacji,
choç w ró˝nych rejonach wyst´powania gatunku obserwowano fluktuacje liczebnoÊci. Na g∏ównych zimowiskach w Holandii zimuje do 10 000 os., w Wielkiej Brytanii ok. 6600 os., w Irlandii do 2500 os. i w Danii ok. 2000 os.
Dawniej w Polsce ∏ab´dê czarnodzioby obserwowany by∏ na
w´drówce bardzo rzadko, gdy˝ szlak w´drówkowy omija∏
obszar po∏udniowego Ba∏tyku. Po rozszerzeniu trasy w´drówki i zmianie area∏u zimowisk (od poczàtku lat 70.) na tereny
po∏o˝one bardziej na po∏udnie liczba stwierdzeƒ, jak i liczebnoÊç w´drujàcych stad tego gatunku w Polsce, w czasie w´drówek, stopniowo wzrasta∏a. Do po∏owy lat 70. po∏udniowy
zasi´g koƒczy∏ si´ na Warcie w rejonie Konina i obejmowa∏
w zasadzie tylko wybrze˝e i pó∏nocno-zachodnià Polsk´, mi´dzy Wis∏à a Odrà. Wyjàtkowo by∏ stwierdzany na Dolnym
Âlàsku. W nast´pnych latach pojawy w czasie w´drówki, wiosennej i jesiennej oraz nieliczne przypadki zimowania sta∏y
si´ coraz cz´stsze równie˝ na po∏udniowym zachodzie, jak
i na pó∏nocnym wschodzie Polski.
W Polsce spotykany jest przewa˝nie w nielicznych stadach
(kilka–kilkanaÊcie os.), natomiast stada wi´ksze (liczàce
ponad 50 os.) spotykane sà rzadko, chocia˝ coraz cz´Êciej.
W dolinie Êrodkowej Noteci spotykano stada liczàce do
400 os., w dolinie dolnej Noteci – do 50 os. (rekord z koƒca marca 2004 roku wynosi 550 os.), przy ujÊciu Wis∏y –
do 120 ptaków, a w dolinie Biebrzy – 320 os. obserwowano w koƒcu marca 2004.
Liczb´ przelatujàcych przez Polsk´ ∏ab´dzi czarnodziobych
szacuje si´ na kilkanaÊcie tysi´cy, natomiast zimuje tu niewiele z nich – kilkanaÊcie do kilkudziesi´ciu os.
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• niepokojenie ptaków zatrzymujàcych si´ w czasie w´drówki;
• zanieczyszczenie wód Ba∏tyku substancjami ropopochodnymi;
• zatrucie o∏owiem w wyniku po∏ykania Êrucin amunicji
myÊliwskiej traktowanych przez ptaki jako gastrolity.
Cygnus columbianus (¸ab´dê czarnodzioby)
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• objàç ochronà obszary zatrzymywania si´ ∏ab´dzi w czasie w´drówki i zimowania (szczególnie w zachodniej cz´Êci kraju – woj. zachodniopomorskie i lubuskie);
• ograniczyç u˝ycie Êrutu o∏owianego w amunicji myÊliwskiej, stosowanej do polowaƒ na ptaki wodno-b∏otne;
• chroniç obszary morskie przed zanieczyszczeniami ropopochodnymi.
¸ab´dê czarnodzioby, ze wzgl´du na szkody, jakie mo˝e
czyniç w uprawach w miejscach du˝ych koncentracji, powinien zostaç uznany za gatunek, za który odpowiedzialnoÊç
ponosi Skarb Paƒstwa.
Propozycje badaƒ
Monitoring
• coroczne liczenie osobników w´drujàcych, prowadzone
w okresie w´drówki wiosennej (marzec–kwiecieƒ) oraz
jesiennej (paêdziernik–listopad) na obszarach w´drówkowych koncentracji tego gatunku;
• monitoring ptaków zimujàcych – w ramach programu
„Zimowe liczenie ptaków wodnych”.
Bibliografia
BAGI¡SKI W. – dane niepublikowane.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH WIADOMOÂCI POWROTNYCH. Centrala Obràczkowania Ptaków, Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEAMAN S., MADGE S. 1998. The Handbook of Bird Identification for Europe and the Western Palearctic. London, 868 s.
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUèNIAK S., WINIECKI A. 2000.
Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, s. 640.
BEEKMAN J. 1997. International Censuses of the North-West European Bewick’s Swan population: January 1990 and 1995.
Swan Specialist Group Newsletter 6: 7–9.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, s. 160.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Oxford, s. 722.
CZAPULAK A., BETLEJA J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na
A037
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nale˝y zbadaç:
• wybiórczoÊç siedliskowà w okresach w´drówek i zimowania;
• liczebnoÊç populacji zimujàcej w Polsce;
• liczebnoÊç populacji w´drujàcej przez Polsk´.
Âlàsku w latach 1990–1995. Ptaki Âlàska, 12: 127–143.
GILISSEN N., HAANSTRA L., DELANY S., BOERE G., HAGEMEIJER W.
2002. Numbers and distribution of wintering waterbirds in the
Western Palearctic and Southwest Asia in 1997, 1998 and 1999.
Results from the International Waterbird Census. Wetlands international Global Series No. 11, Wageningen, 182 s.
GRZYBEK J. – dane niepublikowane.
GÓRSKI W., PETRYNA A.1975. ¸ab´dê ma∏y (Cygnus columbianus bewickii) w Polsce. Not. Orn., 16, 1–4:1–12.
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) 1997. The EBCC Atlas
of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. London, 903 s.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. 1992. Handbook of the
Birds of the World.Vol. 1. Ostrich to Ducks. Barcelona, 696 s.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i Obszaru Âródziemnomorskiego. Warszawa, 560 s.
KU¸AKOWSKI T. 2002. Ekspansja liczebnoÊci ∏ab´dzi czarnodziobych Cygnus columbianus na Pó∏nocnym Podlasiu. Biul. Pol.
Grupy Bad. ¸ab´dzi, 4–5: 86–89.
KU¸AKOWSKI T. – dane niepublikowane.
MIELCZAREK S., KALETA T. 1999. Jesienny przelot ∏ab´dzi czarnodziobych Cygnus columbianus bewickii w rejonie podgrzewanych jezior pod Koninem w 1998 r. Biul. Pol. Grupy Bad.
¸ab´dzi, 3: 45–46.
PRZYBYLI¡SKI T. – dane niepublikowane.
RESS E. C., BOWLER J. M., BEEKMAN J. H. 1997. Cygnus columbianus Bewick’s Swan and Whistling Swan. BWP Update. The
Journal of Birds of the Western Plaearctic, 1, 1: 63–74.
STRATFORD J. 1998. Tundra Swan: a new breeding species. Ciconia, 6: 3–4.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
TUCKER G. M., HEATH M. F. 1994. Birds in Europe; their conservation status. Conservation Series No. 3. BirdLife International, Cambridge, 600 s.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series
No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
WIELOCH M. 1998. Wst´pne wyniki badaƒ w´drówki i rozmieszczenia ∏ab´dzi krzykliwych i czarnodziobych w Europie – jesieƒ ’97–wiosna ’98 dost´pne w Internecie. Biul. Pol. Grupy
Bad. ¸ab´dzi., 2: 31–33.
WIELOCH M. 2002. Zimowanie ∏ab´dzi Cygnus sp. w Polsce –
wyniki liczeƒ w styczniu 1995–2000. Biul. Pol. Grupy Bad. ¸ab´dzi., 4–5: 55–59.
WILNIEWCZYC P., SZCZEPANIAK W., ZI¢CIK P., JANTARSKI M.
2001. Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyleg∏ych. Kulon, 6, 1–2: 3–61.
Maria Wieloch
99