docSynteza badań kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów
download 
Reklamacja Transkrypt
Synteza badań kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów
Problemy ZarzÈdzania, vol. 10, nr 4 (39), t. 1: 223 – 241 ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172.1644-9584.39.15 Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych Jakub Górka Celem artykuïu jest przedstawienie syntetycznych wniosków z badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych. Przeanalizowano najwaĝniejsze i najbardziej kompleksowe badania, które do tej pory zostaïy przeprowadzone na Ăwiecie. Ich inicjatorami byïy gïównie banki centralne dziaïajÈce w porozumieniu z innymi podmiotami ïañcucha pïatnoĂci – bankami komercyjnymi, poddostawcami usïug pïatniczych, konsumentami i akceptantami (przedsiÚbiorcami/punktami handlowo-usïugowymi akceptujÈcymi róĝne formy pïatnoĂci). Trwa dyskusja o spoïeczeñstwie bezgotówkowym, zaletach elektronicznych instrumentów pïatniczych i konkurencyjnoĂci banknotów ibmonet. Dlatego tradycyjny Ărodek pïatnoĂci pozostaje dobrym punktem odniesienia do studiów kosztów bezgotówkowych instrumentów pïatniczych – karty debetowej, karty kredytowej, czeku, pieniÈdza elektronicznego, polecenia przelewu i polecenia zapïaty. W artykule zestawiono krajowe badania kosztów pod kÈtem zakresu podmiotowego i przedmiotowego, zbiorczych danych o kosztach gotówki i instrumentów bezgotówkowych, kosztach jednostkowych instrumentów pïatniczych, strukturze kosztów spoïecznych i prywatnych w podziale na interesariuszy pïatnoĂci. W najwiÚkszym stopniu skoncentrowano siÚ na dwóch najnowszych badaniach – norweskim (2009) i wÚgierskim (2011). 1. Koncepcja kosztów prywatnych i spoïecznych Koszt prywatny zwiÈzany z instrumentem pïatniczym jest kosztem danego podmiotu, np. banku, konsumenta lub punktu handlowego. Przy liczeniu kosztów prywatnych moĝna uwzglÚdniaÊ tylko koszty stricte pieniÚĝne (opïaty, prowizje), ale wtedy obraz kosztów pozostanie niepeïny. Dlatego warto ujÈÊ koszty innego typu – gïównie czasowe. Do rachunku kosztów moĝna dodaÊ korzyĂci zwiÈzane z ïatwoĂciÈ uĝycia instrumentu, jego uniwersalnoĂciÈ, postrzeganym bezpieczeñstwem itp. TrudnoĂciÈ jest przyjÚcie odpowiedniego przelicznika, który pozwoliïby obiektywnie przeïoĝyÊ wymienione korzyĂci i koszty czasowe na wartoĂci pieniÚĝne. Koszty spoïeczne (social, societal, resource costs) instrumentu pïatniczego sÈ kosztami pracy i kapitaïu, wïoĝonymi w produkcjÚ usïugi pïatniczej (por.bBrits i Winder 2005: 13–18; Bergman i in. 2007: 4–6; Bank Belgii 2005; vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 223 Jakub Górka Bank Holandii 2004; Bank Australii 2007). Innymi sïowy, koszty spoïeczne sÈ wartoĂciÈ dodanÈ przynajmniej czterech gïównych interesariuszy pïatnoĂci: banku centralnego, banków komercyjnych, akceptantów, konsumentów. Wbrachunku kosztów spoïecznych eliminuje siÚ te pozycje, które dla jednej strony sÈ kosztem, a dla drugiej przychodem (np.bopïata akceptanta – koszt sklepu, przychód banku agenta rozliczeniowego, seniorat – koszt kaĝdego podmiotu posiadajÈcego gotówkÚ, przychód banku centralnego). Jeĝeli przyjmie siÚ w modelu czterech aktorów ekonomicznych, to opïaty uiszczane przez nich na rzecz poddostawców (np. firm CIT, firm procesujÈcych i hurtowo przetwarzajÈcych gotówkÚ, izb rozliczeniowych) bÚdÈ zaliczane do kosztów spoïecznych. Jednak dopiero koszty poddostawców sÈ kosztami zasobów (por. Bergman i in. 2007: 6), chociaĝ takĝe w przypadku poddostawców da siÚ dokonaÊ kolejnego rozbioru na koszty zewnÚtrzne ibwewnÚtrzne. Dobrze koncepcjÚ kosztu spoïecznego moĝna wytïumaczyÊ na przykïadzie zaczerpniÚtym z badañ holenderskich i belgijskich (Brits i Winder 2005: 13; Bank Holandii 2004; Quaden 2005; Górka 2009a: 133–134). Poszczególni interesariusze zaangaĝowani w cykl pïatnoĂci ponoszÈ okreĂlone koszty i realizujÈ pewne przychody. Koszty dzielÈ siÚ na: – zewnÚtrzne (external) – opïaty ponoszone na rzecz innych podmiotów ïañcucha pïatnoĂci; – wewnÚtrzne (internal) – koszty tzw. wartoĂci dodanej usïug pïatniczych; – caïkowite (total) – suma kosztów wewnÚtrznych i zewnÚtrznych; – caïkowite netto (total net costs) – suma kosztów caïkowitych minus suma przychodów (przychody to opïaty pobrane od innych podmiotów ïañcucha pïatnoĂci); – spoïeczne (social, societal costs) – suma kosztów wewnÚtrznych wszystkich podmiotów w ïañcuchu pïatnoĂci (koszty spoïeczne sÈ równe kosztom caïkowitym netto). Model kosztów i dochodów dla czterech gïównych aktorów obiegu pieniÚĝnego w badaniach holenderskich i belgijskich przedstawia siÚ w sposób zaprezentowany na rysunku 1. Kaĝdy z czterech aktorów (bank centralny, bank komercyjny, sklep, konsument) ponosi koszty wewnÚtrzne i zewnÚtrzne pïatnoĂci oraz realizuje pewne przychody, które sÈ kosztem zewnÚtrznym jednego z pozostaïych aktorów (rysunek 1). Moĝna podzieliÊ koszty, przychody i korzyĂci kaĝdego z uczestników cyklu pïatnoĂci na prywatne i spoïeczne, przypisujÈc je do poszczególnych instrumentów pïatniczych. Koszt moĝe byÊ spoïeczny lub prywatny, przychód jest zawsze prywatny, natomiast korzyĂÊ moĝe byÊ i prywatna, i spoïeczna. Przychód moĝna teĝ traktowaÊ jako korzyĂÊ prywatnÈ i tak byï on traktowany wb badaniach amerykañskich Garcia-Swartz i in. (2006a, 2006b) i australijskich Simes i in. (2006). KorzyĂÊ spoïeczna jest wtedy, gdy ma charakter efektu zewnÚtrznego (externality). KorzyĂÊ spoïeczna nie jest explicite ujmowana w rachunku pieniÚĝnym kosztów instrumentów pïatni224 Problemy ZarzÈdzania Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych czych. Istnieje nie tylko dla jednej jednostki, lecz dla caïej grupy. Dlatego o korzyĂciach spoïecznych moĝemy mówiÊ gïównie u konsumentów. TypowÈ korzyĂciÈ spoïecznÈ konsumentów jest szerokoĂÊ sieci akceptacyjnej danego instrumentu pïatniczego (pozytywny efekt zewnÚtrzny, efekt sieci). Innymi korzyĂciami konsumentów sÈ np. anonimowoĂÊ pïatnoĂci, ïatwoĂÊ uĝycia danego instrumentu pïatniczego, szybkoĂÊ rozrachunku, wiarygodnoĂÊ emitenta. Pozostaje kwestiÈ dyskusyjnÈ, które z tych korzyĂci moĝna zaklasyfikowaÊ do spoïecznych, z pewnoĂciÈ jednak majÈ one charakter prywatny ib niepieniÚĝny (szerzej w: Górka 2011a). Sklep Ks,w Ks,z Ps Bank centralny Kbc,w Kbc,z Pbc Bank komercyjny Kbk,w Kbk,z Pbk Konsument Kk,w Kk,z Pk Kbc,w – koszty wewnÚtrzne banku centralnego, Kbc,z – koszty zewnÚtrzne banku centralnego (faktycznie brak tych kosztów – stÈd strzaïka ciÈgïa skierowana jedynie od banku komercyjnego do banku centralnego), Pbc – przychody banku centralnego, dalej analogicznie dla bk – banku komercyjnego, s – sklepu, k – konsumenta, Strzaïka ciÈgïa – rzeczywista pïatnoĂÊ, strzaïka przerywana – seniorat. Rys. 1. Model kosztów i przychodów w ïañcuchu pïatnoĂci wykorzystany w badaniach banków centralnych Holandii i Belgii. ½ródïo: J. Górka KonkurencyjnoĂÊ form pieniÈdza ibinstrumentów pïatniczych 2009. Warszawa: CeDeWu, s. 134, za H. Brits i C. Winder 2005. Payments Are No Free Lunch. Occasional Studies, nr 2 (3), De Nederlandsche Bank, s. 14. 2. Syntetyczne wnioski wedïug grup badañ DotÈd przeprowadzono jedenaĂcie kompleksowych badañ kosztów instrumentów pïatniczych – w Holandii (Bank Holandii 2004; Brits i Winder 2005), Belgii (Bank Belgii 2005; Quaden 2005), Szwecji (Guibourg i Segendorf 2004; Bergman i in. 2007), Australii (Bank Australii 2007), Finlandii (Takala i Viren 2008), Norwegii (Gresvik i Haare 2009), na WÚgrzech (Turjan i in. 2011), przez Garcia-Swartza i in. (2006a i 2006b), Simesa i in. (2006), wb Norwegii vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 225 Jakub Górka (Gresvik i Øwre 2003), Portugalii (Bank Portugalii 2007). DziewiÚÊ badañ, poza dwoma najnowszymi – wÚgierskim (2011) i norweskim (2009), zostaïo przeanalizowanych w odrÚbnych pozycjach literatury (Górka 2008, 2009b), wbktórych zawarto ich porównanie i krytycznÈ ocenÚ, zidentyfikowano bariery wzrostu efektywnoĂci detalicznych systemów pïatniczych i wyciÈgniÚto wnioski dla Polski. Poniĝsza analiza ma na celu pokazanie fragmentu badañ zb wyszczególnieniem gotówki i jej konkurencyjnoĂci wzglÚdem bezgotówkowych instrumentów pïatniczych. Badania porównywane sÈ w ujÚciu zbiorczym. RozwiniÚcia syntetycznych wniosków naleĝy szukaÊ wbinnych opracowaniach autora. Wbtym artykule wiÚcej miejsca poĂwiÚcono dwóm najnowszym studiom kosztów – wÚgierskiemu i norweskiemu, które nie byïy dotÈd opisywane. Oba badania sÈ najobszerniejsze z przeprowadzonych studiów kosztów instrumentów pïatniczych. ObejmujÈ wiele instrumentów pïatniczych wb podziale na podkategorie (np. polecenie przelewu inicjowane elektronicznie i papierowo), a takĝe wszystkich uczestników pïatnoĂci. Przeprowadzona w 2009 r. w Norwegii analiza kosztów instrumentów pïatniczych (Gresvik i Haare 2009) jest kontynuacjÈ badania z 2003 r., w którym oszacowano koszty instrumentów pïatniczych w bankach komercyjnych (Gresvik i Øwre 2003). Nowa analiza zostaïa poszerzona o koszty pïatnoĂci innych interesariuszy – banku centralnego, punktów handlowo-usïugowych, konsumentów i poddostawców. Do oszacowania kosztów banków komercyjnych, podobnie jak w 2003 r., posïuĝono siÚ rachunkiem kosztów dziaïañ (metoda ABC, Activity Based Costing). Przeprowadzona w 2011 r. na WÚgrzech analiza kosztów instrumentów pïatniczych (Turjan i in. 2011) zostaïa oparta na metodologii zaproponowanej w 2009 r. przez Europejski Bank Centralny (EBC), która miaïa pierwotnie posïuĝyÊ do badania kosztów na paneuropejskÈ skalÚ. Projekt paneuropejski miaï objÈÊ badania 14 banków centralnych – 10 krajów strefy euro ib4bspoza strefy euro (Turjan i in. 2011: 5). Projekt nie zostaï jeszcze zrealizowany. Sfinalizowano natomiast badania wÚgierskie. Zakresem siÚgnÚïy one nawet dalej, niĝ zalecaï EBC. WÚgrzy objÚli badaniem takĝe firmy transportujÈce gotówkÚ i konsumentów. Zastosowali jako punkt wyjĂcia w kalkulacji kosztów podmiotów strony podaĝowej rynku metodÚ ABC, by nastÚpnie oszacowaÊ staïe i zmienne koszty instrumentów pïatniczych. WziÚli teĝ pod uwagÚ koszty czasowe, np. czas konsumentów potrzebny na zrealizowanie pïatnoĂci. Ze wzglÚdu na zastosowane koncepcje kosztowe badania moĝna podzieliÊ na trzy grupy (w grupach badania wymieniono chronologicznie): 1) wedïug kosztów spoïecznych – badania banków centralnych Holandii, Belgii, Szwecji, Australii, Finlandii, Norwegii (2009) i WÚgier; 2) wedïug kosztów oraz korzyĂci prywatnych i spoïecznych (koncepcja krañcowego kosztu spoïecznego netto) – badania amerykañskie Garcia-Swartz i in. oraz badania australijskie Simes i in.; 226 Problemy ZarzÈdzania Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych 3) wedïug kosztów prywatnych banków komercyjnych przy zastosowaniu rachunku kosztów dziaïañ (metoda ABC, Activity Based Costing) – badania banków centralnych Norwegii (2003) i Portugalii. Z badañ pierwszej grupy wynika, ĝe w Ăwietle kosztu spoïecznego spoĂród dostÚpnych w POS-ach instrumentów pïatniczych (Górka 2009b: 35–36): – najtañsza jest elektroniczna portmonetka (nie wystÚpuje ona jednak we wszystkich krajach, pomiaru jej kosztów dokonano tylko w badaniach holenderskich i belgijskich); – gotówka jest tañsza od karty debetowej w pïatnoĂciach niskokwotowych (do 11,63 EUR w Holandii, 10,24 EUR w Belgii, 7,55 EUR w Szwecji, 30,67 EUR w Australii, okoïo 15 EUR w Finlandii, okoïo 8 EUR wb Portugalii1 – powyĝej tych wartoĂci progowych karta debetowa jest tañsza od gotówki); – karta debetowa jest tañsza od karty kredytowej; – czek i karta kredytowa sÈ najdroĝszymi instrumentami pïatniczymi. Poza POS-ami do spoïecznie najtañszych instrumentów pïatniczych naleĝÈ elektronicznie inicjowane polecenia przelewu i zapïaty oraz pieniÈdz sieciowy2. W badaniach drugiej grupy okazaïo siÚ, ĝe tañsze co do zasady sÈ instrumenty elektroniczne – karty debetowe i kredytowe, droĝsze – instrumenty papierowe (czeki, gotówka). Wedïug amerykañskich uczonych (Garcia-Swartz i in.) oraz australijskich Simes i in.) najtañszym instrumentem pïatniczym jest karta debetowa potwierdzana PIN-em3. Gotówka stanowi relatywnie maïo kosztochïonny poĂrednik wymiany jedynie w transakcjach niskokwotowych. Rozpowszechnienie instrumentów elektronicznych zwiÚkszyïoby poziom ogólnego dobrobytu, niemniej nie wszyscy by na tym zyskali. Beneficjentami byliby konsumenci, natomiast straciliby akceptanci. Z badañ trzeciej grupy wypïynÈï wniosek, ĝe instrumenty angaĝujÈce medium papierowe (polecenia przelewu inicjowane papierowo, czeki, gotówka) majÈ wyĝsze koszty zasobów od instrumentów elektronicznych. Produkcja usïug pïatnoĂci kartami kredytowymi pociÈga za sobÈ koszty wyĝsze nawet od gotówki i czeków, ale jest dla banków lukratywna, bowiem przychody z kart kredytowych z nawiÈzkÈ rekompensujÈ koszty. Najmniej kosztochïonnymi instrumentami pïatniczymi sÈ polecenia przelewu inicjowane elektronicznie, polecenia zapïaty i karty debetowe (zwïaszcza rodzimych systemów – por. badania norweskie 2009). Badania kosztów byïy podejmowane w róĝnych latach. Analiz dokonywano na podstawie danych pierwotnych lub wtórnych. Badania banków centralnych opieraïy siÚ gïównie na danych pierwotnych, które zbierano specjalnie do celów analizy kosztów instrumentów pïatniczych. Natomiast jako uzupeïnienie w niektórych obszarach stosowano dane wtórne. vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 227 Jakub Górka 3. Zakres podmiotowy i przedmiotowy badañ Szwecja Australia Finlandia Norwegia (2009) WÚgry Garcia-Swartz i in.; Simes i in. Norwegia (2003) Portugalia Bank centralny tak tak tak tak tak tak tak nie nie Banki komercyjne tak tak tak tak tak tak tak tak tak Akceptanci tak tak tak tak tak tak tak nie nie Konsumenci nie tak tak nie tak tak tak nie nie Poddostawcy* nie tak nie tak tak tak nie nie nie Uczestnicy Holandia, Belgia W badaniach kosztów instrumentów pïatniczych nie zawsze ujmowano wszystkich gïównych interesariuszy pïatnoĂci (tabela 1). * Poddostawcy rozumiani jako odrÚbna grupa. W innych studiach poddostawcy zostali ujÚci, ale jako czÚĂÊ banków komercyjnych. Tab. 1. Podmioty objÚte analizÈ w badaniach kosztów instrumentów pïatniczych. ½ródïo: opracowanie wïasne. NajwiÚkszy zakres podmiotowy miaïy badania banków centralnych Szwecji (2007), Norwegii (2009) i WÚgier (2011). Szacowano w nich koszty spoïeczne i prywatne wszystkich gïównych interesariuszy, ïÈcznie z poddostawcami (subcontractors). WyodrÚbniono róĝnych poddostawców w zaleĝnoĂci od analizowanego instrumentu pïatniczego (firmy transportujÈce i procesujÈce gotówkÚ, izby rozliczeniowe, inni poĂrednicy pozabankowi). Przy liczeniu kosztu spoïecznego poddostawcy zostali potraktowani jako odrÚbna grupa, w konsekwencji koszty zewnÚtrzne, czyli opïaty odprowadzone poddostawcom nie byïy brane pod uwagÚ. W przypadku WÚgier banki komercyjne, poczta wÚgierska oraz wÚgierska izba rozliczeniowa zostali wïÈczeni do grupy dostawców usïug pïatniczych i potraktowani jako caïoĂÊ, natomiast zostaïy wyodrÚbnione firmy transportu gotówki (CIT). Grupa akceptantów objÚïa nie tylko punkty handlowo-usïugowe, ale takĝe przedsiÚbiorstwa. WĂród odbiorców pïatnoĂci, czyli po stronie popytowej rynku wyróĝniono takĝe sektor publiczny (szczebel centralny i samorzÈd terytorialny). NajwÚĝszy zakres podmiotowy miaïy badania norweskie (2003) i portugalskie (2007). Jednak z duĝÈ precyzjÈ okreĂlono w nich koszty banków dziÚki zastosowaniu odpowiedniej metody analizy (rachunek kosztów dziaïañ). W ramach kosztów banków znalazïy siÚ teĝ poĂrednio lub bardziej bezpoĂrednio ujÚte koszty poddostawców. Mimo wÈskiego zakresu podmiotowego zakres przedmiotowy badañ norweskich (2003) i portugalskich (2007) byï bardzo znaczny (tabela 2). Policzono koszty czeków, kart debetowych, kart kredytowych, poleceñ przelewu 228 Problemy ZarzÈdzania Szwecja Australia Finlandia Norwegia (2009) WÚgry Garcia-Swartz i in.; Simes i in. Norwegia (2003) Portugalia Gotówka tak tak tak tak tak tak tak tak tak Karty pïatnicze tak tak tak tak tak tak tak tak tak PieniÈdz elektroniczny tak nie nie nie nie nie nie nie nie Czeki nie nie tak nie nie nie tak tak tak Inne* nie nie tak nie tak tak nie tak tak Instrumenty pïatnicze Holandia, Belgia Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych * Kategoria „inne” w zaleĝnoĂci od badania zawiera róĝne instrumenty pïatnicze: polecenie przelewu i jego wersje, np. inicjowane elektronicznie (przez Internet, telefon) i papierowo (w oddziale), polecenie zapïaty, pocztowe przekazy pieniÚĝne. Tab. 2. Instrumenty pïatnicze objÚte analizÈ w badaniach kosztów. ½ródïo: opracowanie wïasne. i poleceñ zapïaty w wielu wariantach (inicjowanych w róĝnych Ărodowiskach pïatniczych, przez róĝne podmioty). Koszty gotówki liczono gïównie przez pryzmat wypïaty w bankomacie, chociaĝ w badaniach norweskich odniesiono siÚ teĝ do kosztu transakcji gotówkowej w kasie banku i w trezorze nocnym. Analiza kosztów w obu badaniach zostaïa pogïÚbiona o stronÚ przychodowÈ na poszczególnych instrumentach pïatniczych. DziÚki temu okreĂlono stopieñ pokrycia kosztów przychodami instrumentów pïatniczych i skalÚ subsydiowania instrumentów. Na uwagÚ zasïugujÈ takĝe trzy inne studia: Banku WÚgier z 2011 r., Banku Norwegii z 2009 r. i Banku Australii zb 2007b r. Pierwsze objÚïo, oprócz instrumentów wymienionych w tabelib 2, takĝe przekazy pieniÚĝne zlecane przez klientów i pañstwo (emerytury ib zasiïki spoïeczne wypïacane przekazem w formie gotówkowej). Drugie badanie w aspekcie kosztów banków komercyjnych moĝna bezpoĂrednio porównaÊ z badaniem norweskim z 2003 r. WidaÊ wyraěnie, jak malejÈ koszty poszczególnych usïug pïatniczych (np. polecenia przelewu wb internecie z 9 do 2 koron norweskich, NOK), mimo spadku realnej wartoĂci pieniÈdza. ZmniejszajÈ siÚ przede wszystkim koszty instrumentów w peïni elektronicznych, natomiast niektórych usïug pïatniczych rosnÈ (wpïat gotówkowych w kasie banku, przekazów gotówkowych w kasie banku, telefonicznego polecenia przelewu). Ogólny wzrost efektywnoĂci kosztowej systemu pïatnoĂci detalicznych w Norwegii jest wysoki. Potencjalnie waĝna dla Polski jest teĝ informacja o kosztochïonnoĂci rodzimego systemu kartowego BankAxept w Norwegii. Ècznie dla wydawcy i agenta rozliczeniowego koszt jednostkowy pïatnoĂci wyniósï 2,5 NOK, zaĂ miÚdzynarodowej karty debetowej i kredytowej odpowiednio 7 i 35 NOK. Trzecie badania – badania Banku Australii, podobnie jak wÚgierskie i norweskie, dotknÚïy materii kosztów instrumentów pïatniczych spoza POS-ów. Prócz szacunków vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 229 Jakub Górka dla pïatnoĂci POS kalkulowano w nich koszty krajowego systemu polecenia przelewu (BPay), polecenia zapïaty, czeku, karty kredytowej w Ărodowisku wirtualnym. Badania holenderskie i belgijskie, w których obu nota bene uĝyto tej samej metodologii, jako jedyne objÚïy równieĝ pieniÈdz elektroniczny (e-portmonetki). 4. Koszty instrumentów pïatniczych ogóïem i jednostkowo Koszty instrumentów pïatniczym majÈ wymiar zarówno makro-, jak ib mikroekonomiczny. Koszty instrumentów pïatniczych znajdujÈ siÚ w przedziale 0,3%–1,49% PKB (tabela 3). Z badañ wynika, ĝe najniĝsze sÈ w Finlandii, najwyĝsze na WÚgrzech i w Australii. Jednak w pierwszym badaniu krajowym szacowano koszty wyïÈcznie kart i gotówki, w drugim zaĂ i trzecim caïego spektrum instrumentów pïatniczych, takĝe w Ărodowisku wirtualnym, nie tylko realnym (POS-y). W wiÚkszoĂci analiz do PKB odnoszono koszty spoïeczne. Gdyby odnoszono zsumowane koszty prywatne interesariuszy, ich relacja do PKB byïaby wyĝsza. W wartoĂciach bezwzglÚdnych szacowane koszty stanowiïy miliony lub miliardy euro w kaĝdym z krajów. CzynnoĂci optymalizacyjne w procesach, instytucjach i zmiana wzorca pïatnoĂci mogïyby przynieĂÊ oszczÚdnoĂci. Udziaï gotówki w caïoĂci kosztów okazaï siÚ wysoki, zwïaszcza w krajach z wiÚkszym odsetkiem pïatnoĂci gotówkowych. W krajach takich jak Finlandia i Norwegia, o rozwiniÚtym obrocie bezgotówkowym, udziaï kosztów gotówkowych byï niewielki, natomiast na WÚgrzech bardzo znaczny. Trzeba jednak pamiÚtaÊ, ĝe jest to kraj, w którym pïatnoĂci gotówkÈ iloĂciowo stanowiïy 94% wszystkich pïatnoĂci w POS-ach i 76% wszystkich transakcji (w POS-ach i poza nimi). Ze wzglÚdu na szeroki zakres podmiotowy i przedmiotowy badañ wÚgierskich, a takĝe wysoki udziaï pïatnoĂci gotówkowych koszt spoïeczny instrumentów pïatniczych na WÚgrzech, jako w jedynym kraju, przekroczyï w skali roku 1% PKB i wyniósï prawie 1,5% PKB. Koszty spoïeczne samej gotówki znalazïy siÚ na poziomie 0,8% PKB per annum, a wliczajÈc gotówkowe przekazy pieniÚĝne na poziomie 0,98% PKB per annum. Moĝe to byÊ pewien punkt odniesienia dla Polski, którÈ równieĝ charakteryzuje wysoki udziaï pïatnoĂci gotówkowych. Jednak trzeba zaznaczyÊ, ĝe weryfikacja wysokoĂci kosztów instrumentów pïatniczych wbPolsce wymaga dalszych badañ. W celu porównania kosztów instrumentów pïatniczych naleĝy spojrzeÊ na koszty jednostkowe (unit costs). 230 Problemy ZarzÈdzania 0,54% 0,74% Belgia 0,30% 0,40% Szwecja vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 spoïeczne Rodzaj kosztów (do wyliczenia procentu PKB) spoïeczne 2003 spoïeczne 2002 0,49% 0,15% 0,12% do 0,14% Norwegia (2009) 0,30% Finlandia b.d. b.d. Norwegia (2003) 0,80%** 1,49% WÚgry 0,13% 0,77% Portugalia spoïeczne 2004–2006 spoïeczne i prywatne (mix) 2005–2006 spoïeczne 2007 prywatne* 2001 spoïeczne 2009 prywatne* 2005 koszty koszty koszty tylko koszty tylko koszty tylko koszty wb POS wb POS wb POS banków banków w POS ib poza POS ib poza POS ib poza POS 0,40% 0,80% Australia Tab. 3. Koszty instrumentów pïatniczych jako procent PKB krajów. ½ródïo: opracowanie wïasne. Uwaga: W badaniach amerykañskich Garcia-Swartz i in. i australijskich Simes i in. nie liczono kosztów ogóïem, liczono jedynie koszty krañcowe poszczególnych instrumentów pïatniczych dla wybranych kwot transakcji. Dlatego niemoĝliwe byïo przyrównanie caïoĂci kosztów do PKB kraju. * Moĝna je traktowaÊ jako pewnÈ aproksymacjÚ kosztów spoïecznych (zasobów), pamiÚtajÈc, ĝe sÈ to jedynie koszty banków komercyjnych. ** 0,98% PKB transakcje gotówkowe ïÈcznie z gotówkowymi przekazami pieniÚĝnymi. 2002 Na podstawie danych za rok tylko koszty tylko koszty tylko koszty w POS w POS w POS 0,48% Koszty gotówki Uwagi 0,65% Holandia Koszty ogóïem Wyszczególnienie Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych 231 232 2003 – – – 0,54 2,62 0,55 0,53 Belgia 2002 – – – – 0,49 0,34 0,51 Szwecja 2004–2006 0,31 0,60 (BPay) 4,72* – 0,74* 0,41* 0,34* Australia 2005–2006 – – – – 0,26 (dla kart razem) 0,30 Finlandia 2007 0,31 0,28*** – – 0,74 (dla kart razem) 0,88** Norwegia (2009) 2009 0,36 0,62**** – – 2,84 0,72 0,26 :ÚJU\ 2005 0,09 0,28 1,45 – 2,44 0,23 1,85** Portugalia 7DE 6SRïHF]QH NRV]W\ MHGQRVWNRZH XQLW FRVWV LQVWUXPHQWöZ SïDWQLF]\FK Z (85 ½UöGïR RSUDFRZDQLH ZïDVQH 8ZDJD:UD]LHSRWU]HE\NRV]W\MHGQRVWNRZHSU]HOLF]DQRQDHXURZHGïXJĂUHGQLRURF]QHJRNXUVX]URNXZNWöU\P]ELHUDQRGDQHZ$XVWUDOLL]DbU ĂUHGQLRURF]Q\ NXUV Z\PLDQ\ (85$8' E\ï VWDELOQ\ Z ODWDFK ļ 'OD WUDQVDNFML Z 326 'OD Z\SïDW\ JRWöZNL Z $70LH *** ¥UHGQLD GOD SROHFHQLD SU]HOHZX LQLFMRZDQHJR Z ,QWHUQHFLH L SU]H] WHOHIRQ (85 WR MHGQRVWNRZ\ NRV]W SROHFHQLD SU]HOHZX LQLFMRZDQHJR HOHNWURQLF]QLH NRV]W SROHFHQLD SU]HOHZX LQLFMRZDQHJR SDSLHURZR E\ï Z\ĝV]\ Lb Z\QLöVï (85 2002 – 3ROHFHQLH ]DSïDW\ Na podstawie danych za rok – 0,93 3LHQLÈG] elektroniczny Polecenie przelewu 3,59 Karta kredytowa – 0,49 Karta debetowa Czek 0,30 Holandia Gotówka Wyszczególnienie Jakub Górka 3UREOHP\ =DU]ÈG]DQLD Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych W tabeli powyĝej zawarto koszty jednostkowe instrumentów pïatniczych, czyli koszty caïkowite pojedynczej transakcji w przeciÚtnej kwocie. Wedïug tego kryterium pïatnoĂÊ gotówkÈ okazaïa siÚ konkurencyjna wzglÚdem pïatnoĂci bezgotówkowych. W badaniach Holandii, Belgii, Australii i WÚgier gotówka byïa tañsza od kart pïatniczych. W pozostaïych badaniach byïa natomiast niewiele droĝsza. PrzeciÚtny koszt jednostkowy stanowi tylko jeden z mierników efektywnoĂci kosztowej instrumentów pïatniczych. Do innych mierników naleĝÈ przeciÚtny caïkowity koszt na jednostkÚ obrotu (np. euro lub zïoty), koszt zmienny na dodatkowÈ transakcjÚ, koszt zmienny na jednostkÚ dodatkowego obrotu, koszt zmienny na ĂredniÈ transakcjÚ (w przeciÚtnej kwocie) (por. Bank Holandii 2004: 63; Bank Belgii 2005: 4; Quaden 2005: 30; Górka 2008: 15; Górka 2009a: 139). Wraz z kwotÈ transakcji koszty gotówki rosnÈ, dlatego ĝe ma ona stosunkowo duĝy udziaï kosztów zmiennych. CzÚstsze transakcje gotówkÈ na wyĝsze kwoty powodujÈ fizyczny przyrost iloĂci banknotów i monet. Liczenie, sortowanie i transport wiÚkszej liczby banknotów i monet kosztuje odpowiednio wiÚcej (Górka 2009b: 13). Ksztaït funkcji kosztów zmiennych do kwoty transakcji wymaga badañ w kaĝdym z krajów. Koszty transakcji bezgotówkowych sÈ mniej zaleĝne od kwoty transakcji, natomiast bardziej zaleĝne od liczby transakcji. Moĝna oszacowaÊ punkty przeïamania, czyli kwoty, poniĝej/powyĝej których dany instrument jest tañszy. Takie kwoty progowe porównujÈce kosztochïonnoĂÊ gotówki wzglÚdem karty debetowej podano przy wstÚpnym opisie wniosków syntetycznych z badañ kosztów instrumentów pïatniczych pierwszej grupy (por. wyĝej). Kwoty progowe nie sÈ staïe, zmieniajÈ siÚ w czasie. Bolt i in. (2008: 8–9) oszacowali, ĝe w Holandii pomiÚdzy rokiem 2002 a 2006 kwota poniĝej której gotówka jest tañsza od kart debetowych zmniejszyïa siÚ z 11,63 EUR do niespeïna 5 EUR. Proporcje kosztów – staïe, zmienne zwiÈzane z liczbÈ transakcji, zmienne zwiÈzane z wartoĂciÈ transakcji (obrotem) – zostaïy przez Holendrów ujawnione (Brits i Winder 2005: 41–43). 5. Koszty wedïug interesariuszy i instrumentów pïatniczych ObciÈĝenia wynikajÈce z kosztów spoïecznych w podziale na interesariuszy pïatnoĂci prezentuje tabela 5. W trzech badaniach, mimo ĝe wykonanych w róĝnych latach i przy zastosowaniu róĝnych metodologii, proporcje kosztów spoïecznych byïy stosunkowo podobne. Koszty spoïeczne banków komercyjnych stanowiïy od 44,4% do 49,1% caïoĂci kosztów (tabela 5). Bank centralny byï podmiotem, którego udziaï w caïoĂci kosztów byï najmniejszy ze wszystkich gïównych interesariuszy (na poziomie kilku procent we wszystkich analizach). W badaniu holenderskim odsetek kosztów spoïecznych przypadajÈcy akceptantom wyniósï 49,6%. Byïo to jednak spowodowane faktem, ĝe wb tym badaniu vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 233 Jakub Górka Uczestnicy Holandia Szwecja Norwegia (2009) 2,4 4,1 1,2 Banki komercyjne 48,0 49,1 44,4 Akceptanci (i inne firmy) 49,6 18,6 13,7 – 15,6 19,5 Bank centralny Konsumenci Poddostawcy Razem – 12,5 21,2 100,0 100,0 100,0 Tab. 5. Podziaï kosztów spoïecznych wedïug uczestników badania (w %). ½ródïo: opracowanie wïasne. nie zostaïy wyodrÚbnione grupy konsumentów i poddostawców. Wb udziale kosztów akceptantów, konsumentów i poddostawców miÚdzy studiami szwedzkim i norweskim wystÚpujÈ pewne rozbieĝnoĂci, które moĝna tïumaczyÊ m.in. róĝnÈ strukturÈ transakcji w tych krajach, róĝnymi systemami pïatnoĂci ib metodami pomiaru pozycji kosztowych. PïatnoĂci gotówkÈ Wyszczególnienie Bank centralny Banki komercyjne Koszt prywatny Podziaï Podziaï Koszty Opïaty kosztów kosztów spoïeczne odprowadzone (zasobów) prywatnych spoïecznych 154,9 27,3 127,6 3,4% 3,7% 2194,6 479,6 1715 47,7% 49,1% Akceptanci i inne firmy 322,1 5,2 316,9 7,0% 9,1% Konsumenci 1440,7 592,7 848,1 31,3% 24,3% Poddostawcy Razem 485,7 0,0 485,7 10,6% 13,9% 4598,0 1104,8 3493,3 100,0% 100,0% PïatnoĂci kartami Koszt prywatny Bank centralny Podziaï Podziaï Koszty Opïaty kosztów kosztów spoïeczne odprowadzone (zasobów) prywatnych spoïecznych 0,0 0,0 0,0 0,0% 0,0% Banki komercyjne 3385,7 1613,3 1772,4 37,4% 33,1% Akceptanci i inne firmy 2117,1 899,3 1217,8 23,4% 22,7% Konsumenci 2002,3 1185,3 817,0 22,1% 15,3% Poddostawcy 1548,8 0,0 1548,8 17,1% 28,9% Razem 9053,9 3697,9 5356,0 100,0% 100,0% 234 Problemy ZarzÈdzania Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych Cd. tabeli 6. PïatnoĂci ĝyro (polecenie przelewu) Koszt prywatny Bank centralny Podziaï Podziaï Koszty Opïaty kosztów kosztów spoïeczne odprowadzone (zasobów) prywatnych spoïecznych 0,0 0,0 0,0 0,0% 0,0% Banki komercyjne 1806,7 348,7 1458,0 34,8% 63,2% Akceptanci i inne firmy 1401,8 1401,8 0,0 27,0% 0,0% Konsumenci 1645,0 1129,3 515,7 31,7% 22,3% Poddostawcy 334,8 0,0 334,8 6,5% 14,5% 5188,3 2879,8 2308,5 100,0% 100,0% Razem PïatnoĂci razem (dla wszystkich instrumentów pïatniczych) Koszt prywatny Bank centralny Podziaï Podziaï Koszty Opïaty kosztów kosztów spoïeczne odprowadzone (zasobów) prywatnych spoïecznych 154,9 27,3 127,6 0,8% 1,1% Banki komercyjne 7387,0 2441,6 4945,4 39,2% 44,3% Akceptanci i inne firmy 3841,0 2306,3 1534,7 20,4% 13,8% Konsumenci 5088,0 2907,3 2180,8 27,0% 19,5% Poddostawcy Razem 2369,3 0,0 2369,3 12,6% 21,2% 18840,2 7682,5 11157,8 100,0% 100,0% Uwaga: Koszty spoïeczne (zasobów) otrzymano, odejmujÈc od kosztów prywatnych opïaty odprowadzone. Tab. 6. Koszty prywatne i spoïeczne wedïug interesariuszy i instrumentów pïatniczych w Norwegii w 2007 r. (w mln koron norweskich i w %). ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie O. Gresvik i H. Haare 2009. Costs in the Payment System. Norges Bank Economic Bulletin, nr 1 (80). W przypadku kaĝdego z instrumentów pïatniczych oddzielnie i instrumentów pïatniczych razem udziaï kosztów banków komercyjnych byï najwiÚkszy – zarówno w przekroju kosztów prywatnych, jak i spoïecznych (tabela 6). Banki odprowadzaïy wysokie opïaty, które byïy przekazywane gïównie poddostawcom. Udziaï tej ostatniej grupy w kosztach spoïecznych byï zawsze wyĝszy niĝ w kosztach prywatnych, poniewaĝ poddostawcy jedynie otrzymywali prowizje za wykonane usïugi, nie pïacili zaĂ innym podmiotom zbcyklu pïatnoĂci. Bank centralny ponosiï wyïÈcznie koszty gotówkowe. Dla akceptantów pïatnoĂci elektronicznymi instrumentami pïatniczymi (kartami i poleceniem przelewu) byïy znacznie droĝsze niĝ gotówkÈ. W przypadku polecenia przelewu wszystkie koszty akceptantów wiÈzaïy siÚ z opïatami uiszczanymi na rzecz banków, natomiast w przypadku kart pïatniczych duĝa czÚĂÊ kosztów miaïa charakter wewnÚtrzny, czyli de facto czasowy (czas transakcji kartÈ przy sprzedaĝy towarów, czas poĂwiÚcany operacjom na vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 235 Jakub Górka terminalu pïatniczym, czas poĂwiÚcany reklamacjom klientów dotyczÈcym pïatnoĂci kartami). Koszty konsumentów byïy zawsze wyĝsze w przekroju prywatnym niĝ spoïecznym, co oznacza, ĝe pïacili oni istotne prowizje za usïugi pïatnicze. Opïaty konsumentów stanowiïy 57% wszystkich kosztów prywatnych tej grupy, tylko o 3 punkty procentowe mniej niĝ w przypadku akceptantów. Niemniej konsumenci ponosili teĝ wysokie koszty niepieniÚĝne, czyli czasu dotarcia do bankomatu/kasy banku oraz pïatnoĂci kartÈ, poleceniem przelewu, gotówkÈ (por. Gresvik i Haare 2009: 24). W przypadku gotówki koszty zdartych zelówek konsumentów dominowaïy nad opïatami. Dostawcy usïug pïatniczych na WÚgrzech zarabiajÈ na pïatnoĂciach 10,23bmld forintów (tabela 7). Oznacza to pokrycie kosztów pïatnoĂci przychodami na poziomie 105%. Wyraěnie widoczne jest jednak subsydiowanie niektórych instrumentów pïatniczych – gotówki, polecenia przelewu inicjowanego papierowo oraz polecenia zapïaty C2B (pïatnoĂci konsumenckie na rzecz masowych wierzycieli). WliczajÈc do kalkulacji seniorat (por. Górka 2009a: 105–107), który stanowi przychód banku centralnego, a koszt podmiotów utrzymujÈcych zasoby niepracujÈcej gotówki, koszty prywatne netto dostawców usïug pïatniczych (za sprawÈ kosztów banków przechowujÈcych pewnÈ iloĂÊ banknotów i monet) wzrastajÈ do poziomu 3,51 mld forintów, co oznacza, ĝe detaliczne instrumenty pïatnicze ogóïem sÈ niedochodowe. Koszty prywatne netto (koszty prywatne minus opïaty otrzymane) dostawców usïug pïatniczych nie sÈ oczywiĂcie równe kosztom spoïecznym (koszty prywatne minus opïaty odprowadzane). Dopiero na poziomie zagregowanym dla wszystkich interesariuszy ïÈcznie opïaty odprowadzane zrównujÈ siÚ z opïatami otrzymywanymi i wtedy koszty prywatne netto muszÈ wynieĂÊ dokïadnie tyle samo, ile wynoszÈ koszty spoïeczne. W 2009 r. na WÚgrzech koszty spoïeczne instrumentów pïatniczych Turjan i in. oszacowali na kwotÚ 387,81 mld forintów, co siÚ przekïada na 1,49% PKB per annum (tabela 8). W przeprowadzonej symulacji WÚgrzy okreĂlili oszczÚdnoĂci, które moĝna by zrealizowaÊ, gdyby udziaï kart pïatniczych wzrósï z obecnych 7–8% do 38%. Wzrostowi liczby pïatnoĂci kartami debetowymi ze 150 mln do 1 mld transakcji towarzyszyïby spadek liczby transakcji gotówkÈ z 2,8 mld do 1,8 mld, wzrost inicjowanych elektronicznie poleceñ przelewu z 230 mln do 530 mln, wzrost C2B poleceñ zapïaty z 77 mln do 217b mln, eliminacja do zera inicjowanych papierowo poleceñ przelewu ibwszystkich rodzajów przekazów pieniÚĝnych. De facto w symulowanym scenariuszu nastÈpiïaby peïna substytucja przez rozliczenia elektroniczne instrumentów pïatniczych inicjowanych papierowo i znaczne ograniczenie pïatnoĂci gotówkÈ. DziÚki temu rocznie koszty spoïeczne instrumentów pïatniczych ulegïyby zmniejszeniu ob103,31 mld forintów, czyli o 0,4% PKB. ZnaczÈco zmieniïyby siÚ koszty jednostkowe instrumentów pïatniczych (tabelab 8). Wzrosïyby jednostkowe koszty gotówki, zmalaïy instrumentów bezgotówkowych. Gotówka ma komparatywnie wiÚkszy udziaï kosztów zmiennych, abinstrumenty elektroniczne – kosztów staïych. Tym WÚgrzy tïumaczÈ zmianÚ 236 Problemy ZarzÈdzania 17,12 78 Koszty prywatne netto (w mld HUF)* Pokrycie kosztów przychodami (w %) 115 –3,81 92 1,29 Polecenie przelewu inicjowane papierowo 171 –18,79 Polecenie przelewu inicjowane elektronicznie 160 –0,47 Polecenie zapïaty B2B 78 1,38 Polecenie zapïaty C2B 127 –6,95 Przekaz pieniÚĝny inicjowany przez klienta 105 –10,23 Razem vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 Sytuacja obecna Koszty jednostkowe instrumentów pïatniczych (HUF) 106,01 Polecenie zapïaty Razem 77,78 47,66 80,47 45,63 87,81 Sytuacja hipotetyczna (symulacja) –28,23 –52,74 –93,68 –155,49 14,15 OszczÚdnoĂci na koszcie jednostkowym –0,40% –103,31 OszczÚdnoĂci dla gospodarki Tab. 8. Koszty spoïeczne na WÚgrzech w sytuacji obecnej i hipotetycznej (symulacja), porównanie pod kÈtem oszczÚdnoĂci dla gospodarki. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie A. Turjan, E. Diveki, E. Keszy-Harmath, G. Koczan i K. Takacs 2011. Nothing Is Free: A Survey of the Social Cost of the Main Payment Instruments in Hungary. Magyar Nemzeti Bank (National Bank of Hungary) Occasional Papers, nr 93, s. 3. 174,15 100,39 Polecenie przelewu inicjowane elektronicznie 201,13 Karta debetowa 73,66 1,49% Gotówka 284,50 387,81 Koszty spoïeczne w mld HUF Koszty spoïeczne jako procent rocznego PKB 1,09% Sytuacja hipotetyczna (symulacja) Wyszczególnienie Sytuacja obecna Tab. 7. Pokrycie kosztów przychodami u dostawców usïug pïatniczych na WÚgrzech w podziale na instrumenty pïatnicze (bez senioratu) w 2009b r. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie A. Turjan, E. Diveki, E. Keszy-Harmath, G. Koczan i K. Takacs 2011. Nothing Is Free: A Survey of the Social Cost of the Main Payment Instruments in Hungary. Magyar Nemzeti Bank (National Bank of Hungary) Occasional Papers, nr 93, s. 96. * Koszty prywatne minus opïaty otrzymane. Gotówka Wyszczególnienie Karta debetowa Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych 237 Jakub Górka kosztów jednostkowych w symulowanym scenariuszu w porównaniu z obecnÈ sytuacjÈ (Turjan i in. 2011: 3). Wyniki WÚgrów sÈ zbieĝne z innymi studiami (Bank Holandii 2004; Bank Belgii 2005, 2006), jednak oszczÚdnoĂci w symulowanym scenariuszu wÚgierskim przekraczajÈ oszczÚdnoĂci w symulacjach holenderskich i belgijskich. 6. Ocena badañ, wnioski praktyczne PorównujÈc badania kosztów, naleĝy pamiÚtaÊ, ĝe: – stosowano w nich róĝne metodologie i róĝny byï ich zakres; – kraje cechowaïa róĝna struktura pïatnoĂci (karty versus gotówka versus inne instrumenty pïatnicze); – w krajach istniejÈ róĝne systemy pïatnoĂci, poziom automatyzacji ibinformatyzacji oraz odmienne rozwiÈzania biznesowe, które nadajÈ niepowtarzalnÈ specyfikÚ krajowym instrumentom pïatniczym i kulturze pïatniczej. Wykorzystane w badaniach metodologie majÈ punkty wspólne: sÈ to przede wszystkim koncepcje kosztu prywatnego i spoïecznego, korzyĂci prywatnej i spoïecznej, krañcowego kosztu spoïecznego netto. W badaniach inaczej jednak podchodzono do liczenia pewnych pozycji, zwïaszcza tych, które odnoszÈ siÚ do kosztów i korzyĂci niepieniÚĝnych. W ĝadnym badaniu nie ujÚto ich wszystkich (por. Górka 2011a). Kaĝde ze studiów kosztów ma swoje mocne i sïabe strony. Liczenie kosztów spoïecznych i wyciÈganie wniosków tylko na ich podstawie, bez komentowania skali i roli opïat odprowadzanych i otrzymywanych, jest neutralne rynkowo, nie godzi bowiem nadmiernie w ĝadnego zb interesariuszy. Nie budzi zwïaszcza kontrowersji u tych interesariuszy, którzy czerpiÈ dochody z biznesu pïatniczego. Niemniej realia rynkowe odnoszÈ siÚ do sytuacji, w której bilansowane sÈ wzajemne relacje i obciÈĝenia kosztowe. Dlatego decyzje dotyczÈce instrumentów pïatniczych podejmuje siÚ na podstawie rachunku kosztów i korzyĂci prywatnych. Problem stanowi brak zbieĝnoĂci kosztów prywatnych ze spoïecznymi powodowany panujÈcÈ konwencjÈ opïat i brakiem przejrzystoĂci kosztów pïatnoĂci. Ceny instrumentów pïatniczych nie sÈ oparte na ich rzeczywistych kosztach i w efekcie te ostatnie pozostajÈ niewidoczne dla konsumentów. O zaletach urzeczywistnienia kosztów instrumentów pïatniczych rozwodzono siÚ szeroko (De Grauwe i in. 2006; Enge i Øwre 2006; Bergman i in. 2007; Humphrey i in. 2008; Van Hove 2008; Leinonen 2008; Górka 2008, 2009, 2010). Internalizacja (racjonalne wïÈczenie, przyswojenie) kosztów i korzyĂci pieniÚĝnych i niepieniÚĝnych jest róĝna. Pozycje pieniÚĝne (pecuniary) bierze siÚ bezpoĂrednio pod uwagÚ i znacznie trudniej nimi manipulowaÊ. Natomiast odpowiednia promocja moĝe zmieniÊ percepcjÚ kosztów i korzyĂci niepieniÚĝnych, stawiajÈc wybrany instrument pïatniczy w lepszym Ăwietle i zwiÚkszajÈc jego wykorzystanie. 238 Problemy ZarzÈdzania Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych W badaniach ujÚcie wiÚkszej liczby interesariuszy, instrumentów pïatniczych i Ărodowiska pïatniczego zwiÚksza jego uĝytecznoĂÊ aplikacyjnÈ. Analizy Garcia-Swartz i in. i Simes i in. majÈ wymiar mikroekonomiczny, badania banków centralnych takĝe wymiar makroekonomiczny. Przy liczeniu kosztów banków metoda ABC (por. punkt 2) sprawdziïa siÚ ze wzglÚdu na znaczny udziaï kosztów poĂrednich, które wyodrÚbniono z ogólnych pozycji (por. Bank Portugalii 2007; Gresvik i Haare 2009; Turjan i in. 2011). Metoda ta jest jednak bardzo pracochïonna i wymaga bliskiej wspóïpracy instytucji kredytowych. Badania instrumentów pïatniczych mogÈ byÊ przeprowadzane moduïowo, to znaczy oddzielnie dla kaĝdego interesariusza. Powinny byÊ jednak wykonywane w mniej wiÚcej tym samym czasie, dziÚki czemu ïatwiejsze stajÈ siÚ porównania miÚdzy grupami. Moĝna siÚ zgodziÊ z Norwegami i WÚgrami, ĝe ich badania byïy, jak dotychczas, najbardziej kompleksowe i doskonale nadajÈ siÚ na bezpoĂredni benchmark. Krytyczne uwagi dotyczÈce koncepcji kosztów prywatnych, spoïecznych, spoïecznych netto i przeprowadzonych badañ moĝna znaleěÊ w innych pozycjach (Górka 2008, 2009a, 2009b). Informacje o autorze Dr Jakub Górka – Zakïad BankowoĂci i Rynków PieniÚĝnych, Katedra Systemów Finansowych Gospodarki, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 Badania portugalskie zaliczono do trzeciej grupy badañ, w której skoncentrowano siÚ przede wszystkim na kosztach prywatnych banków, nie zaĂ na peïnych kosztach spoïecznych wszystkich interesariuszy. 2 Nie byï on przedmiotem opisanych badañ, jednak z innych ěródeï wiadomo, ĝe koszty systemów elektronicznego pieniÈdza sieciowego sÈ bardzo niskie (por. Górka 2009b: rozdziaï 5). PieniÈdz sieciowy bazuje na infrastrukturze internetowej i jest zapisany na dyskach komputerów. Przykïadami systemów pieniÈdza sieciowego sÈ PayPal, Moneybookers, GoogleCheckout, Click2Pay itp. 3 SÈ wyjÈtki, np. zgodnie z analizÈ Garcia-Swartz i in. w sklepie z artykuïami elektronicznymi dla transakcji w wyĝszych kwotach najtañsze okazaïy siÚ karty kredytowe AmEx, Visa i MasterCard. Bibliografia Bank Australii 2007. Payment Costs in Australia. A Study of the Costs of Payment Methods, RBA. Bank Belgii 2005. Costs, Advantages and Drawbacks of the Various Means of Payment, NBB. vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 239 Jakub Górka Bank Belgii 2006. Costs, Advantages and Drawbacks of the Various Means of Payment. Economic Review, June, s. 41–49, NBB. Bank Holandii 2004. The Cost of Payments. Quarterly Bulletin, March, s. 57–64, NVB. Bank Portugalii 2007. Retail Payment Instruments in Portugal: Costs and Benefits, July, BdP. Bergman, M., Guibourg, G. i B. Segendorf 2007. The Costs of Paying – Private and Social Costs of Cash and Card Payments. Sveriges Riksbank Working Paper Series, nrb 212. Bergendahl, G. i T. Lindblom 2007. Pricing of Payment Services: A Comparative Analysis of Paper-based Banking and Electronic Banking. Service Industries Journal, nrb6 (27), s. 687–707. Berger, A., Hancock, D. i J. Marquardt 1996. A Framework for Analyzing Efficiency, Risks, Costs, and Innovations in the Payments System. Journal of Money, Credit & Banking (Ohio State University Press), nr 4 (28), s. 696–732. Brits, H. i C Winder 2005. Payments Are No Free Lunch. Dutch National Bank Occasional Studies, nr 2 (3). Garcia-Swartz, D., Hahn, R., i A. Layne-Farrar 2006a. The Move Toward a Cashless Society: A Closer Look at Payment Instrument Economics. Review of Network Economics, nr 2 (5), s. 175–198. Garcia-Swartz, D., Hahn, R. I A. Layne-Farrar 2006b. The Move Toward a Cashless Society: Calculating the Costs and Benefits. Review of Network Economics, nr 2 (5), s. 199–228. De Grauwe, P., Rinaldi, L. i P. Van Cayseele 2006. Issues of Efficiency in the Use of Cash and Cards. University of Leuven Working Paper, March. Enge, A. i G. Øwre 2006. A Retrospective on the Introduction of Prices in the Norwegian Payment System. Economic Bulletin Norges Bank, nr 4 (77), s. 162–172. Górka, J. 2008. Koszty gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych. Wnioski dla Polski, Raport na posiedzenie Rady ds. Systemu Pïatniczego w dniu 13 paědziernika 2008 r. Górka, J. 2009a. KonkurencyjnoĂÊ form pieniÈdza i instrumentów pïatniczych, Warszawa: CeDeWu. Górka, J. 2009b. Koszty spoïeczne i prywatne instrumentów pïatniczych. Materiaïy i Studia NBP, nr 1 (231). Górka, J. 2010a. PrzejrzystoĂÊ kosztów instrumentów pïatniczych. Bank, listopad, s. 24–25. Górka, J. 2010b. Opïaty dodatkowe (surcharging) na rynku pïatnoĂci, w: S. Partycki (red.) Partnerstwo i wspóïpraca a kryzys gospodarczo-spoïeczny w Europie ¥rodkowej ib Wschodnie, t. I, s. 667–680. Lublin: Wydawnictwo KUL. Górka, J. 2011a. Instrumenty pïatnicze – wycena kosztów i korzyĂci. Problemy ZarzÈdzania, nr 4, t. 2, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego. Górka, J. 2011b. Obrót gotówkowy i koszty gotówki w Polsce, Raport na zlecenie Departamentu Systemu Pïatniczego NBP. Gresvik, O. i H. Haare 2009. Costs in the Payment System. Norges Bank Economic Bulletin, nr 1 (80). Gresvik, O. i G. Øwre 2003. Costs and Income in the Norwegian Payment System 2001. An application of the Activity Based Costing Framework. Working Paper Norges Bank Financial Infrastructure and Payment Systems Department, September. Guibourg, G. i B. Segendorf 2004. Do Prices Reflect Cost? A Study of the Price and Cost Structure of Retail Payment Services in the Swedish Banking Sector 2002. Sveriges Riksbank Working Paper Series, nr 172. Humphrey, D., Bolt, W. i R. Uittenbogaard 2008. Transaction Pricing and the Adoption of Electronic Payments: A Cross-Country Comparison. International Journal of Central Banking, nr 1 (4), s. 89–123. 240 Problemy ZarzÈdzania Synteza badañ kosztów gotówki i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych Leinonen, H. 2008. Payment Habits and Trends in the Changing e-Landscape 2010+. Bank of Finland. Expository studies, nr A:111. Quaden, G. 2005. Costs, Advantages and Disadvantages of Different Payment Methods, Report, National Bank of Belgium. Simes, R., Lancy, A. i I. Harper 2006. Costs and Benefits of Alternative Payments Instruments in Australia. Melbourne Business School Working Paper, nr 8. Takala, K. i M. Viren 2008. Efficiency and Costs of Payment: Some New Evidence from Finland. Bank of Finland Research Discussion Papers, nr 11. Turjan, A., Diveki, E., Keszy-Harmath, E., Koczan, G. i K. Takacs 2011. Nothing is Free: A Survey of the Social Cost of the Main Payment Instruments in Hungary. Magyar Nemzeti Bank (National Bank of Hungary) Occasional Papers, nr 93. Van Hove, L. 2008. On the War On Cash and Its Spoils. International Journal of Electronic Banking, nr 1 (1), s. 36–45. vol. 10, nr 4 (39), t. 1, 2012 241
