docPraca magisterska - Ekonometria
download 
Reklamacja Transkrypt
Praca magisterska - Ekonometria
Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Tomasz Wołek Nr albumu: 197672 Rola lokalnych organizacji pozarządowych w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych Praca magisterska na kierunku: Ekonomia w zakresie: Ekonomia Przedsiębiorstwa Praca wykonana pod kierunkiem dr Dominiki Milczarek z Katedry Ekonomii Politycznej WNE UW Warszawa, marzec 2006 1 Streszczenie Praca obejmuje problematykę obszarów wiejskich w kontekście dywersyfikacji działalności gospodarczej gospodarstw rolnych. Poddane analizie zostają czynniki odgrywające najważniejszą rolę w procesie dywersyfikacji ze szczególnym uwzględnieniem wpływu organizacji pozarządowych. W pierwszej kolejności zostają przedstawione podstawy teoretyczne badanego problemu, a następnie współczesna sytuacja społeczno-gospodarcza na polskich obszarach wiejskich oraz wyniki badań przeprowadzonych w oparciu o analizę statystyczną i ekonometryczną. Słowa kluczowe dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych, trzeci sektor, kapitał społeczny, kapitał ludzki Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) Ekonomia (14300) Klasyfikacja tematyczna 2 SPIS TREŚCI WSTĘP ............................................................................................................................. 5 ROZDZIAŁ I. Czynniki wpływające na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych – aspekty teoretyczne ….............................................................. 8 1.1. Dywersyfikacja źródeł dochodu na obszarach wiejskich .......................................... 1.2. Rola trzeciego sektora w rozwoju społecznym i ekonomicznym obszarów wiejskich ……………………………………………………………………………. 1.3. Kapitał społeczny obszarów wiejskich ...................................................................... 1.3.1. Pojęcie kapitału społecznego .............................................................................. 1.3.2. Funkcja kapitału społecznego na obszarach wiejskich ....................................... 1.4. Wpływ kapitału ludzkiego na rozwój gospodarczy obszarów wiejskich .................. 1.4.1. Teoria kapitału ludzkiego ................................................................................... 1.4.2. Kapitał ludzki a rozwój ekonomiczny obszarów wiejskich ................................ 1.5. Przedsiębiorczość - sposób na rozwój wsi ................................................................. 1.5.1. Pojęcie „przedsiębiorczość” ...................…......................................................... 1.5.2. Przedsiębiorczość wiejska ..................…........................................................... 15 20 20 21 25 25 27 29 29 30 ROZDZIAŁ II. Dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych oraz charakterystyka sektora NGO na obszarach wiejskich w Polsce ........ 33 2.1. Dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich ................................................... 2.1.1. Analiza sytuacji dochodowej ludności na obszarach wiejskich ......................... 2.1.2. Charakterystyka gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą ......................................................................................................... 2.1.3. Przyczyny i bariery w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych ....... 2.1.4. Polityka wspierająca dywersyfikację .................................................................. 2.2. Lokalne organizacje pozarządowe na obszarach wiejskich ....................................... 2.2.1. Charakterystyka sektora NGO w Polsce ............................................................. 2.2.2. Charakterystyka lokalnych organizacji pozarządowych działających na obszarach wiejskich ............................................................................................. 11 35 35 40 43 45 48 48 52 ROZDZIAŁ III. Rola kapitału społecznego i ludzkiego w rozwoju społecznoekonomicznym obszarów wiejskich w Polsce ....................................... 59 3.1. Kapitał społeczny na obszarach wiejskich – próba diagnozy .................................... 3.1.1. Powojenne uwarunkowania historyczne kapitału społecznego na polskiej wsi . 3.1.2. Kapitał społeczny obszarów wiejskich – diagnoza sytuacji współczesnej ...….. 3.2. Charakterystyka kapitału ludzkiego obszarów wiejskich …..……………………… 3.2.1. Dostęp do wiedzy i edukacji oraz warunki nauczania na obszarach wiejskich .. 3.2.2. Aspiracje edukacyjne mieszkańców wsi oraz możliwości ich realizacji ............ 60 60 63 68 68 70 3 ROZDZIAŁ IV. Ekonometryczna analiza wpływu lokalnych organizacji pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych 75 4.1. Specyfikacje modeli ekonometrycznych oraz opis zmiennych .....……………… 4.2. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej oraz sposobu podziału populacji powiatów ziemskich … 86 ZAKOŃCZENIE .............................................................................................................. 94 BIBLIOGRAFIA …...…………………………………………………………............... 98 ZESTAWIENIE WYKAZÓW ..………………………………………………………... 103 4 75 WSTĘP Pomimo zmian jakie zaszły na przestrzeni ostatniego wieku w gospodarce światowej, w kierunku rozwoju przemysłu i nowoczesnych technologii w każdej dziedzinie życia, obszary wiejskie były i nadal często są traktowane jedynie jako miejsce wytwarzania żywności. Dopiero rozwijana od kilkunastu lat koncepcja wzrostu i zrównoważonego, długookresowego rozwoju stała się źródłem inspiracji dla nowego podejścia do problematyki obszarów wiejskich. Stopniowo zaczęto traktować rolnictwo i wieś w szerszym kontekście niż tylko sektora rolnego przyjmując koncepcję wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, która podkreśla konieczność harmonizacji ekonomicznych, społecznych i ekologicznych aspektów rozwoju wsi. Koncepcja ta zakłada odejście od rolnictwa jako dominującego sektora w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich i zastąpienie go innymi formami działalności stwarzając w ten sposób szansę na poprawę atrakcyjności wsi jako miejsca do zamieszkania i pracy (Wilkin, 2003). W Polsce obszary wiejskie zajmują ponad 90% terytorium kraju i zamieszkuje je prawie 15 milionów Polaków. Najważniejszym obecnie problemem jest wysokie bezrobocie, pogarszająca się sytuacja dochodowa mieszkańców wsi, a także ograniczony dostęp do instytucji edukacyjnych i kulturalnych. Pogłębia się stan ubóstwa, znaczna część mieszkańców wsi nie potrafi sobie radzić w nowych warunkach ekonomicznych i podlega społeczno-ekonomicznej marginalizacji (FDPA, 2002). Jednym z najważniejszych pojęć wiążących się z koncepcją wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych, która polega na różnicowaniu źródeł dochodów gospodarstw poprzez odejście od podstawowej rolniczej działalności produkcyjnej. Dywersyfikacja jest niezmiernie istotna dla poprawy sytuacji dochodowej mieszkańców obszarów wiejskich, a przez to dla rozwiązania wielu innych problemów polskiej wsi (takich jak: bezrobocie, ubóstwo, słabe wykształcenie itd.)1. Wspieranie procesu dywersyfikacji wymaga zastosowania kompleksowych metod obejmujących wsparcie finansowe i instytucjonalne państwa, ale także współpracy i aktywności ludzi w ramach lokalnych społeczności. W tej pracy staram się zbadać, czy i jak 1 Polityka wspierania dywersyfikacji na obszarach wiejskich jest jednym z instrumentów polityki Unii Europejskiej, która w Polsce jest realizowana poprzez działanie 2.4 „Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodu” w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”. 5 działalność lokalnych organizacji pozarządowych wpływa na jakość kapitału społecznego i kapitału ludzkiego, a poprzez to na dywersyfikację. Celem tej pracy jest analiza czynników wpływających na dywersyfikację ze szczególnym uwzględnieniem roli lokalnych organizacji pozarządowych. Bezpośrednio z celem wiąże się teza pracy: działalność lokalnych organizacji pozarządowych odgrywa ważną rolę w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych oraz tezy pomocnicze: jakość kapitału społecznego i kapitału ludzkiego pozytywnie wpływa na dywersyfikację. Mam świadomość, iż temat obejmuje szeroki zakres pojęć i problemów. Moja praca skupia się tylko na najważniejszych czynnikach obrazujących zależność będącą tematem pracy, które wybrałem na podstawie dostępnej literatury teoretycznej oraz literatury dotyczącej obszarów wiejskich. Praca składa się z czterech rozdziałów uporządkowanych w następujący sposób: pierwszy rozdział ma charakter teoretyczny, drugi i trzeci rozdział stanowi analizę sytuacji na polskich obszarach wiejskich, a rozdział czwarty zawiera analizę statystyczną i ekonometryczną badanego zjawiska. Rozdział pierwszy przedstawia teoretyczne aspekty wpływu lokalnych organizacji pozarządowych na dywersyfikację. Analizie poddane zostają pojęcia: - dywersyfikacji, - trzeciego sektora, - kapitału społecznego, - kapitału ludzkiego, - przedsiębiorczości. W celu czytelnej prezentacji rozważanych pojęć i mechanizmów przedstawiam schemat obrazujący rozważane zależności. Rozdział drugi dotyczy dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych oraz sektora NGO na obszarach wiejskich w Polsce. W pierwszej kolejności dokonuję analizy sytuacji dochodowej ludności na obszarach wiejskich. Przedstawiam charakterystykę gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą, przyczyny i bariery w dywersyfikacji ekonomicznej oraz dotychczasową politykę wspierania dywersyfikacji. Druga część rozdziału zawiera analizę trzeciego sektora w Polsce oraz działalność organizacji pozarządowych na obszarach wiejskich. Rozdział trzeci dotyczy kapitału społecznego i kapitału ludzkiego oraz jego roli w rozwoju społeczno-ekonomicznym obszarów wiejskich w Polsce. W pierwszej części rozdziału przedstawiam powojenne uwarunkowania historyczne kapitału społecznego na 6 polskiej wsi oraz poddaję diagnozie obecny stan kapitału społecznego obszarów wiejskich w oparciu o przeprowadzone w ostatnich latach badania Centrum Badania Opinii Społecznej. W drugiej części rozdziału opisuję pokrótce sytuację systemu edukacyjnego na obszarach wiejskich oraz rosnące aspiracje edukacyjne mieszkańców wsi. Czwarty rozdział obejmuje metodologię oraz wyniki własnego badania wpływu lokalnych organizacji pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Wcześniejsza analiza teoretyczna, istniejące badania empiryczne oraz dostępność danych na poziomie powiatów ziemskich pozwoliły na dobór zmiennych do utworzenia modeli ekonometrycznych opisujących rozważaną w pracy zależność. Dokonana analiza polega na estymacji Klasyczną Metodą Najmniejszych Kwadratów utworzonych równań regresji liniowej. Dane pochodzą z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego zebranych podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, Powszechnego Spisu Rolnego, które odbyły się w 2002 roku oraz danych z Państwowej Komisji Wyborczej. 7 ROZDZIAŁ I Czynniki wpływające na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych – aspekty teoretyczne W rozdziale tym przedstawiam mechanizm obrazujący, w jaki sposób lokalne organizacje pozarządowe wpływają na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Dokonuję identyfikacji najważniejszych czynników społeczno-ekonomicznych oraz ich wzajemnych oddziaływań. Zależność będąca tematem pracy została przedstawiona na rysunku 1. Kierunek strzałek obrazuje tylko te zależności, które są istotne dla pokazania roli i sposobów oddziaływania trzeciego sektora na podejmowanie przez ludność zamieszkującą obszary wiejskie różnego rodzaju działań służących uzyskiwaniu dochodu poza sektorem rolnym. Punktem wyjścia do analizy jest dywersyfikacja źródeł dochodu na obszarach wiejskich realizowana poprzez podejmowanie działalności pozarolniczej przez gospodarstwa rolne. Pojęcie dywersyfikacji jest szczególnie ważne w kontekście wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jako proces zmniejszania roli rolnictwa w gospodarce wsi. Główny wpływ na różnicowanie działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych mają czynniki makroekonomiczne, do których można zaliczyć: sytuację w sektorze rolnym i na rynku pracy, rolę rolnictwa jako źródła dochodu rodzin wiejskich oraz jakość kapitału społecznego mierzonego umiejętnością współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji własnych interesów. Kapitał społeczny jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego, które poprzez proces samoorganizacji tworzy organizacje pozarządowe. Działalność tych instytucji ma generalnie dwa podstawowe cele: społeczny oraz ekonomiczny. Społeczne cele są realizowane poprzez wszelkiego rodzaju inicjatywy na rzecz lokalnych społeczności (dotyczące np. promowania sportu, edukacji dzieci i młodzieży, kultury itp.), co w konsekwencji wpływa na jakość kapitału społecznego. Cele ekonomiczne mają bardzo zróżnicowany charakter (dotyczą między innymi walki z bezrobociem, rozwojem przedsiębiorczości, rozwojem infrastruktury, pomocą finansową itp.), ale analizując rodzaje działalności organizacji (szkolenia, doradztwo, informowanie itp.) można je zaklasyfikować jako wpływające na rozwój kapitału ludzkiego poprzez szeroko rozumianą edukację dla rozwoju przedsiębiorczości. Lokalne organizacje pozarządowe spełniają w pewnym sensie komplementarną do systemu edukacyjnego funkcję podnoszenia kwalifikacji oraz dostarczania praktycznej wiedzy na temat aktywnego uczestniczenia w życiu gospodarczym, czyli wszechstronnego rozwoju kapitału ludzkiego. Z 8 kolei „doinformowany” kapitał ludzki jest zdolny do przełamywania barier mentalnościowych i przyjmowania aktywnych postaw gospodarczych. Przedsiębiorczość natomiast, rozumiana jako zbiór postaw społeczno-ekonomicznych mieszkańców obszarów wiejskich służących wielofunkcyjnemu rozwojowi, bezpośrednio wpływa na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. W kolejnych częściach rozdziału przedstawiam podejście teoretyczne do analizy przedstawionych na schemacie elementów. 9 Zasoby społeczne Samoorganizacja społeczeństwa obywatelskiego Poprzez więzi społeczne (lojalność, uczciwość, rzetelność) budowane jest zaufanie, które umożliwia współpracę i rywalizację różnych grup interesów bez skomplikowanych mechanizmów legislacyjnych regulujących je Kapitał społeczny Cel społeczny Lokalne organizacje pozarządowe (miara kapitalizacji zasobów społecznych) Dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych Przedsiębiorczość (przełamywanie barier mentalnościowych, aktywność gospodarcza) Cel ekonomiczny Organizacje poprzez różne typy działalności wpływają na jakość kapitału ludzkiego Kapitał ludzki „Doinformowany” kapitał ludzki jest zdolny do przyjmowania postaw przedsiębiorczych Siła robocza Rys. 1. Schemat przedstawiający wpływ organizacja pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Źródło: Opracowanie własne na postawie literatury dotyczącej problematyki obszarów wiejskich. 10 1.1. Dywersyfikacja źródeł dochodu na obszarach wiejskich Postęp w specjalizacji i intensyfikacji rolnictwa doprowadził do znacznego ograniczenia tradycyjnych funkcji rolnika. Początkowo produkował on i przetwarzał płody rolne, realizował inwestycje w gospodarstwo domowe, często wytwarzał sam potrzebne narzędzia, a także oferował szeroką gamę usług. Tradycyjny rolnik był wielofunkcyjny, ale z czasem stał się on wyspecjalizowanym producentem określonych dóbr rynkowych (Wilkin, 2003). Ta przemiana miała zarówno pozytywne jak i negatywne skutki. Zorientowanie działalności gospodarczej rolników przede wszystkim na działalność produkcyjną płodów rolnych spowodowało wzrost produktywności i efektywności rolnictwa, ale jednocześnie doprowadziło do zaniedbania innych, pozarolniczych funkcji jakie spełniają rolnicy na obszarach wiejskich, takich jak: konserwacja środowiska naturalnego, podtrzymywanie różnorodności przyrodniczej i tradycyjnych więzi społecznych oraz kultury. Sposobem na rozwiązanie tego problemu jest odejście od polityki sektorowej (koncentrowanie się wyłącznie na sprawach rolnictwa, producentów rolnych i funkcjonowaniu rynku rolnego) na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Koncepcja ta zakłada jednoczesny, zharmonizowany rozwój ekonomiczny, społeczny i ekologiczny obszarów wiejskich, do czego niezbędne jest rozwijanie wielofunkcyjności wsi, rozumiane jako proces zmniejszania roli rolnictwa w gospodarce obszarów wiejskich na rzecz rozwijania działalności gospodarczej i zatrudnienia na wsi, ale poza rolnictwem. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich wymaga więc dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Pojęcie dywersyfikacja definiowane jest jako działalność zarobkowa gospodarstw prowadzona poza podstawową rolniczą działalnością produkcyjną (Chaplin, Milczarek, 2003). Potencjalne źródła dochodów gospodarstw domowych ludności związanej z rolnictwem można podzielić na następujące ogólne kategorie (Davis, Pearce, 2001): dochody uzyskiwane z pracy w gospodarstwie rolnym, dochody z pracy poza gospodarstwem rolnym oraz dochody niezarobkowe2, jak to przedstawia rysunek 2: 2 Świadczenia socjalne, darowizny, dywidendy, odsetki. 11 Dochód z produkcji rolniczej Praca w gospodarstwie Przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego Przedsiębiorstwa poza gospodarstwem Źródła dochodu Praca poza gospodarstwem Zatrudnienie pozarolnicze Zatrudnienie w rolnictwie poza gospodarstwem Dochody niezarobkowe Renta, emerytura, itp. Rys. 2. Potencjalne źródła dochodów ludności wiejskiej. Źródło: Davis, Pearce, 2001. Pisząc o dywersyfikacji na obszarach wiejskich, chciałbym zaznaczyć, iż traktuję to pojęcie jako różnicowanie działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych, poprzez działalność pozarolniczą (przedsiębiorstwa poza gospodarstwem, zatrudnienie pozarolnicze, zatrudnienie w rolnictwie poza gospodarstwem). Działalność pozarolnicza3 na obszarach wiejskich są to wszystkie działania związane z pracą zarobkową bądź pracą na własny rachunek dające dochód, ale nie związane z rolnictwem (Lanjouw, 1999). Działalność pozarolnicza może mieć różny charakter: może dotyczyć produkcji przemysłowej, otworzenia małego przedsiębiorstwa, może mieć charakter dostosowawczy, przejście z jednego sektora do innego na skutek pewnych czynników (np. suszy, szoku cenowego na rynku płodów rolnych itp.). Sektor pozarolniczy jest heterogeniczny, skupia w sobie wiele różnych rodzajów aktywności zawodowej, takich jak: praca na własny rachunek, małe i średnie 3 Rozwój obszarów wiejskich obejmuje szerokie spektrum potrzeb wszystkich mieszkańców tych terenów, takich jak: zaopatrzenie w usługi socjalne, działalność gospodarcza, infrastruktura ekonomiczna oraz zasoby naturalne (Csaki, Lerman, 2000). Od lat siedemdziesiątych przeprowadzono dużą liczbę badań dotyczących wpływu działalności pozarolniczej na rozwój obszarów wiejskich. Wyniki jakie otrzymano sugerują, iż dywersyfikacja ekonomiczna na terenach wiejskich wpływa na lokalny wzrost gospodarczy oraz łagodzi różnice dochodowe między miastem a wsią zmniejszając strefę ubóstwa (Davis, Bezemer, 2004). 12 przedsiębiorstwa, handel, usługi, produkcja wytwórcza, w związku z czym praca w tym sektorze wymaga znaczącego dostępu do aktywów, edukacji czy kredytów. Rozwój działalności pozarolniczej oraz dywersyfikacji dochodowej na obszarach wiejskich jest ważnym priorytetem polityki społeczno-ekonomicznej, ponieważ daje jednostkom oraz gospodarstwom domowym więcej możliwości polepszenia swojej sytuacji materialnej, zapewnienia środków do życia oraz podniesienia standardu życia. Jest to bardzo istotny problem dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w których znaczna cześć populacji żyje na obszarach wiejskich. Podczas ery gospodarki centralnie planowanej wzrost i rozwój ekonomiczny obszarów wiejskich w tych krajach był ściśle związany z rozwojem sektora rolnego. We wczesnym okresie transformacji polityka ekonomiczna tych krajów skoncentrowała się głównie na problemach makroekonomicznych, ignorując wzrastające dysproporcje dochodowe między ludnością wsi i miast, co stało się jednym z podstawowych problemów transformacji systemowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Davis, Pearce, 2001). W wielu krajach istnieje znacząca nadwyżka siły roboczej zamieszkującej obszary wiejskie, której sektor rolny nie jest w stanie wchłonąć. Zmiany poziomu urodzeń, wzrostu populacji oraz migracje do miast nie mogą szczególnie zmienić tej sytuacji. Jako sposób na rozwiązanie dolegliwości trapiących obszary wiejskie identyfikuje się rozwijanie szeroko rozumianej działalności pozarolniczej, która może (Davis, Bezemer, 2004): - pomóc gospodarstwom rolniczym zmniejszyć ryzyko ich działalności, - zaoferować bardziej dochodowe sposoby zarobkowania, - dostarczyć środków do przetrwania podczas szoków cenowych na rynkach produktów wolnych, - pomóc w wykorzystaniu przewag komparatywnych obszarów wiejskich (zasoby naturalne, lokalizacja, koszty siły roboczej), - przyspieszać rozwój obszarów wiejskich, - polepszyć ogólną jakość życia, dóbr i usług na obszarach wiejskich, - wchłonąć część nadwyżki siły roboczej. W rozważaniach nad strategiami dywersyfikacji bardzo ważne jest zrozumienie, iż motywacje, środki oraz rezultaty dywersyfikacji mają heterogeniczny charakter. Z jednej strony można stwierdzić, iż dywersyfikacja działalności gospodarczej jest wynikiem słabego rozwoju ekonomicznego obszarów wiejskich, z drugiej jednak strony można powiedzieć, iż jest także 13 motorem rozwoju poprzez generowanie dodatkowego dochodu oraz wytwarzanie pozytywnej sieci relacji między przemysłem, rolnictwem oraz sektorem usług. W literaturze dotyczącej dywersyfikacji dokonuje się rozróżnienia na czynniki „ssania” (ang. demand-pull) oraz „wypychania” (ang. distress-push). Czynniki „ssania” są to bodźce, które powodują, że sektor pozarolniczy jest postrzegany przez osoby jako bardziej atrakcyjny, stwarzający większe szanse niż sektor rolniczy. Można do nich zaliczyć (Davis, Pearce, 2001): - większe zyski z pracy w sektorze pozarolniczym, - większe zyski z inwestycji w sektor pozarolniczy, - niższe ryzyko działalności w porównaniu z działalnością rolniczą, - wytwarzanie nadwyżki pieniężnej w budżecie gospodarstw domowych, - szanse ekonomiczne, możliwość osiągnięcia wyższego statusu społecznego. Czynniki „wypychania” powodują, że sektor rolniczy nie stwarza szans rozwojowych i tym samym odpycha osoby od działalności rolniczej. Decydującymi czynnikami są: - wzrost liczebności populacji na obszarach wiejskich, - mała powierzchnia gospodarstw rolnych oraz niewystarczający dostęp do urodzajnych gleb, - niska produktywność gospodarstw rolnych, - niska zyskowność produkcji rolniczej, - brak dostępu do rynków zbytu dla płodów rolnych, - zmniejszenie poziomu zasobów naturalnych, - nagłe wydarzenia i szoki, - brak dostępu do środków finansowych. Czynniki przyciągające działają kiedy działalność pozarolnicza jest bardziej opłacalna niż rolnictwo lub kiedy rolnictwo jest bardziej ryzykowne. Odwrotnie, czynniki odpychające działają kiedy produkcja rolnicza jest niewystarczająca by zapewnić środki do życia. Odpowiednie zidentyfikowanie tych czynników ma bardzo ważne znaczenie dla zastosowania odpowiedniej polityki wsparcia obszarów wiejskich, ponieważ pozwala na efektywniejsze dostosowanie pomocy do rzeczywistych problemów. Na poziomie makro, kluczowa rola we wspieraniu rozwoju sektora pozarolniczego na obszarach wiejskich należy do rządu, w którego gestii leży stworzenie „przyjaznego środowiska” dla rozwoju przedsiębiorczości. Zapewnienie efektywnego systemu prawnego, który umożliwia tanie egzekwowanie kontraktów, nieskomplikowane i szybkie zakładanie firm, odpowiedniego 14 systemu podatkowego oraz finansowego umożliwiającego dostęp do kredytów inwestycyjnych, jest niezbędne dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich i w ogóle. Bardzo ważną koncepcją służącą rozwiązywaniu problemów obszarów wiejskich jest decentralizacja, która oznacza przeniesienie znacznej części odpowiedzialności rządu na najniższy możliwy szczebel instytucji regionalnych. Rząd skupia się przede wszystkim na swojej unikalnej roli regulatora i nadzorcy starając się nie ingerować tam, gdzie sektor prywatny oraz społeczny sam może sprawnie funkcjonować. Na poziomie mikro najważniejsze, najefektywniejsze działania na rzecz rozwoju lokalnej przedsiębiorczości są podejmowane przez instytucje regionalne, które są najlepszym „barometrem” lokalnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. 1.2. Rola trzeciego sektora w rozwoju społecznym i ekonomicznym obszarów wiejskich Określenie „trzeci sektor” zostało przeniesione z języka angielskiego a nawiązuje do podziału dzielącego aktywność społeczno-gospodarczą państw na trzy sektory4. Według tej typologii pierwszy sektor to administracja publiczna (często nazywana sektorem państwowym). Drugi sektor obejmuje sferę biznesu, czyli ogół instytucji i organizacji, których działalność jest nastawiona na zysk, tzw. sektor prywatny. Trzeci sektor to organizacje prywatne, pozarządowe, działające społecznie i nie dla zysku (organizacje non- profit). Często używa się także nazwy „organizacje wolontarystyczne”, ponieważ podstawą ich działalności jest aktywna współpraca z ochotnikami. Obecnie najczęściej posługuje się terminem NGO5 (ang. Non – Governmental Organisation). Rozważając problematykę rozwoju obszarów wiejskich wyodrębnić można dwa podstawowe wymiary organizacyjne: - techniczno-produkcyjny, który obejmuje różnego rodzaju współzależności w ramach lokalnych systemów produkcyjnych, - instytucjonalny, który odpowiada za zdolności adaptacyjne potrzebne do rozwoju nowych funkcji niezbędnych do realizacji różnych celów społeczno–ekonomicznych (Brodziński, 2003). 4 5 Informacje pochodzą z portalu organizacji pozarządowych (dostęp na dzień 01.12.2005: http://osektorze.ngo.pl/) Organizacja utworzona z inicjatywy obywatelskiej dla realizacji celów jednoczących założycieli. 15 Wyżej wymieniona zdolność adaptacyjna jest bardzo ważna, szczególnie dla społeczeństwa o tradycyjnych więziach społecznych, w celu szybkiego i efektywnego dostosowywania się do zmian zachodzących w gospodarce rynkowej. Oprócz wprowadzania nowych technik produkcyjnych, metod podziału pracy i zarządzania, także powstawanie i rozwój instytucji usprawniających wymianę ekonomiczną jest jednym z podstawowych elementów modernizacji. Lokalne organizacje pozarządowe, poprzez swój społeczny charakter, budzą zaufanie najbliższego otoczenia i wpływają na dokonywane wybory przyczyniając się w ten sposób do akceptacji i przyswajania nowych wzorów rozwojowych. Trzeci sektor jest wiec odpowiedzialny za instytucjonalne wsparcie obszarów wiejskich, tak bardzo istotne dla sukcesów ekonomicznych oraz społecznych wsi. Chciałbym w tym miejscu zwrócić uwagę na sektor ekonomii społecznej, której jednym z trzonów są organizacje pozarządowe. Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie, ale można powiedzieć, że kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysku. Dla podmiotów ekonomii społecznej ważniejsza od celu gospodarczego jest misja społeczna, wykonują zadania, z których państwo, ani inne podmioty gospodarcze nie wywiązują się w sposób wystarczająco skuteczny. Ekonomia społeczna odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym, a wykorzystując zasoby ludzkie w sposób komplementarny do sektora prywatnego i publicznego, przyczynia się do walki z bezrobociem i biedą. Ekonomia społeczna wspomaga więc proces budowania społeczeństwa obywatelskiego6. Organizacje pozarządowe tworzą sektor ekonomii społecznej wtedy, gdy w jakiś sposób działają w sferze gospodarczej. Do sektora ekonomii społecznej możemy zaliczyć następujące rodzaje działań organizacji pozarządowych7: - prowadzenie działalności gospodarczej: produkcja dóbr, dostarczanie usług (ze względu na status prawny stowarzyszeń i fundacji nadwyżki bilansowe są przeznaczane na działalność statutową, zatem wszelka działalność gospodarcza trzeciego sektora nie jest nastawiona na zysk, co jest warunkiem działania w sferze ekonomii społecznej), - realizowanie zleconych zadań publicznych, 6 Informacje pochodzą z portalu organizacji pozarządowych (dostęp na dzień 01.12.2005: http://ekonomiaspoleczna.ngo.pl/x/104484). 7 Informacje pochodzą z portalu organizacji pozarządowych (dostęp na dzień 01.12.2005: http://ekonomiaspoleczna.ngo.pl/x/104703). 16 - tworzenie miejsc pracy (zwykle bardziej elastycznych, dostosowanych do specyficznych potrzeb lokalnych lub potrzeb marginalizowanych grup), - tworzenie przejściowych rynków pracy (przygotowywanie grup wykluczonych społecznie do wyjścia/powrót na otwarty rynek pracy (subsydiowane miejsca pracy, staże, ale także poprzez szkolenia, przekwalifikowywanie, doradztwo), - pobudzanie przedsiębiorczości lokalnej (inkubatory przedsiębiorczości, dotacje lub mikropożyczki na uruchomienie działalności, pomoc w zakładaniu spółdzielni socjalnych, itp.), - działanie w obszarze rozwoju lokalnego (świadczenie różnego rodzaju usług - od opiekuńczych po tanie budownictwo). Lokalne organizacje pozarządowe powstają w procesie samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego, którego podstawą jest kapitał społeczny8 oparty na trzech podstawowych wartościach: zaufaniu, chęci do współpracy oraz więziach społecznych. Lokalne organizacje pozarządowe są więc czymś więcej niż tylko grupą, współdziałających w ramach stowarzyszenia czy fundacji, ludzi. Ich siłą oraz mocną stroną są przyczyny, dla których zdecydowali się na taką formę współpracy, czyli motywacje i dążenia, które dostrzegli jako grupa i postanowili zorganizować się dla pokonania jakiś trudności czy osiągnięcia jakiegoś celu. Taka forma samoorganizacji ewoluuje w czasie wraz z realizacją postawionych sobie zadań i w zależności od efektów swojej aktywności, a więzi społeczne oraz wzajemne zaufanie ulegają wzmocnieniu bądź osłabieniu. Udane przedsięwzięcia przekonują do podjęcia kolejnych inicjatyw, a co najważniejsze, poprzez dobry przykład zachęcają innych ludzi do podobnego grupowego działania na rzecz swojej społeczności. W ten właśnie sposób samoorganizacja społeczeństwa obywatelskiego prowadzi do rozwoju kapitału społecznego. Poprzez tworzenie pozytywnych wzorców i wzmacnianie więzi społecznych budowane jest zaufanie, które umożliwia współpracę i zdrową rywalizację różnych grup interesów. Konkludując, lokalnym organizacjom pozarządowym można przypisywać rolę „akceleratora” procesów budowania i umacniania społeczeństwa obywatelskiego, co w efekcie prowadzi do rozwoju społecznego i gospodarczego regionu. Stymulacja lokalnej aktywności społecznej jest tylko jednym biegunem działalności pro publico bono organizacji pozarządowych. Drugim biegunem jest wpływ organizacji na jakość 8 Pojęcie kapitału społecznego jest szerzej przedstawione w podrozdziale 1.3. 17 kapitału ludzkiego9, który wszechstronnie rozwinięty jest gwarantem rozwoju ekonomicznego obszarów wiejskich. Działania lokalnych organizacji pozarządowych można podzielić na dwa rodzaje: o charakterze społecznym (ochrona zdrowia, pomoc społeczna, rodzinna, dzieci, młodzież, sztuka, kultura, rozwój regionalny i lokalny, sport, ekologia oraz prawa człowieka) oraz promujących i wspierających rozwój przedsiębiorczości. Instytucje te nie mają jednolitego charakteru. Najczęściej nazywane są centrami, agencjami, ośrodkami, radami, towarzystwami czy inkubatorami. Różnorodna też jest ich forma prawna. Najbardziej klasycznym typem organizacji są stowarzyszenia, a w dalszej kolejności fundacje, zrzeszenia, wyodrębnione komórki organizacyjne urzędów państwowych i samorządów, przedstawicielstwa instytucji zagranicznych itp. Źródłem finansowania organizacji pozarządowych są dotacje rządowe, sponsoring od osób i firm prywatnych oraz własna działalność gospodarcza. Instytucje wspierające działania programów operacyjnych10 często otrzymują fundusze w postaci grantów od centralnego realizatora. Badania przeprowadzone przez pracowników Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN11 wskazują obszary aktywności organizacji pozarządowych w Polsce. Podejmowane w środowiskach lokalnych inicjatywy można podzielić na cztery podstawowe grupy przedsięwzięć obejmujących: wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, akcje o charakterze społecznym, działania promujące lokalne środowisko oraz programy informacyjne. Wśród przedsięwzięć wspierających lokalną przedsiębiorczość zidentyfikowano następujące obszary działań: - rozwijanie przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy, - inicjowanie procesów rozwoju lokalnego przez nawiązywanie różnych form współpracy i partnerstwa, - stymulowanie powstawania i rozwoju ośrodków wspierania przedsiębiorczości, - rozwój agroturystyki i turystyki wiejskiej oraz koncepcje wykreowania i wdrożenia różnych lokalnych produktów turystycznych. Powyższe badania zidentyfikowały także główne problemy z jakimi borykają się działające w środowisku wiejskim NGO’s do których zaliczyć można brak: - funduszy na działalność statutową organizacji, 9 Pojęcie kapitału ludzkiego oraz jego zależność jest przedstawiona w dalszej części pracy. Np. sektorowe programy operacyjne w krajach Unii Europejskiej. 11 Wywiady przeprowadzono wśród uczestników Ogólnopolskiego Spotkania Organizacji Działających na Obszarach Wiejskich zorganizowanego przez Nidzicką Fundację Rozwoju „Nida”, w marcu 2002 roku. 10 18 - reprezentacji organizacji pozarządowych w organach decyzyjnych na szczeblu lokalnym, - współpracy z administracją państwową i samorządową, - aktywnego wsparcia działań organizacji ze strony lokalnych społeczności, - kompleksowych rozwiązań umożliwiających aktywny udział organizacji pozarządowych w realizacji zadań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (Brodziński, 2003, s.151-153). Bardzo istotną barierą jest także brak partnerstwa w środowiskach lokalnych, co implikuje małe zaangażowanie społeczne na rzecz opracowywania i wdrażania różnych programów pomocy na wsi. Działalność organizacji pozarządowych jest niezwykle ważna dla kompleksowego rozwoju obszarów wiejskich. Odgrywają one ogromną rolę w informowaniu i wspieraniu przyszłych beneficjentów funduszy pomocowych dla rolnictwa. Instytucje centralne zajmują się przede wszystkim wdrażaniem i kontrolą odpowiednich programów pomocy oraz dystrybucją środków na nie przeznaczonych, jednak to na szczeblu lokalnym odbywa się kontakt z ostatecznym odbiorcą. W ten sposób powstaje ogromna przestrzeń dla działalności doradczo-szkoleniowej instytucji pozarządowych. Dodatkowo wysokie bezrobocie na wsi powoduje, że wzrasta popyt na doradztwo w zakresie przedsięwzięć rozwojowych dające gospodarstwom rolnym szanse na dywersyfikacje źródeł dochodu. W latach 1996-1997, SGGW przeprowadziło badania wśród rolników zajmujących się działalnością pozarolniczą chcąc określić zakres zapotrzebowania na pozarolnicze doradztwo zawodowe na wsi. Z badań wynika, że rolnicy-przedsiębiorcy oczekują: - informacji prawnych i finansowych podstaw działalności, możliwości usprawnień, perspektyw rozwoju działalności w bliższej i dalszej perspektywie czasowej, - wymiany doświadczeń z innymi rolnikami; źródłem informacji, a także doskonalenia działalności mogliby być inni rolnicy prowadzący podobną działalność, przy czym wymiana doświadczeń-zdaniem rolników-powinna być przez kogoś zorganizowana; taką osobą mógłby być doradca, - opracowania biznesplanu przez doradcę (Karbowiak, 1997). Z punktu widzenia efektywności podejmowanych przez instytucje pomocowe działań wydaje się, iż decydujące znaczenie mają szkolenia, doradztwo i dotacje. Konstrukcja programów pomocowych dla rozwoju działalności ekonomicznej na obszarach wiejskich zakłada partycypowanie finansowe wnioskodawcy w realizowanym projekcie. Powoduje to sytuację, w 19 której beneficjent w tym samym momencie potrzebuje wsparcia informacyjnego – np. szkolenia na temat wypełnienia wniosku, sporządzenia biznes planu oraz wsparcia finansowego, koniecznego do otrzymania zwrotu części kosztów poniesionych na realizację przedsięwzięcia. Stworzone przez organizacje pozarządowe programy rozwoju przedsiębiorczości często wspomagają interesariuszy obiema formami pomocy, która skierowana jest zarówno do osób chcących rozwinąć dotychczasową działalność rolniczą bądź gospodarczą jak i do nowo powstających inicjatyw przedsiębiorczych. Niestety organizacja szkoleń specjalistycznych dla wiejskich przedsiębiorców i organizacja służby doradczej to bardzo słabe strony życia gospodarczego na terenach wiejskich. Obok doradztwa, szkolenia właścicieli firm, również poprawa kwalifikacji lokalnej siły roboczej ma bardzo duży wpływ na rozwój przedsiębiorczości. Szkolenia pracowników powinny być dostosowane do potrzeb pracodawców, co jest bardziej efektywną formą kształtowania struktury kwalifikacji niż szkolenia ogólne, rutynowe, organizowane przez instytucje edukacyjne. Obecny system edukacji daje osobom kończącym szkołę wiedzę teoretyczną natomiast nie dotyka sfery praktycznej wykształcenia - brakuje programów nauki przedsiębiorczości. Szczególnie ważne jest podnoszenie kwalifikacji ludności zamieszkującej obszary wiejskie, co pomaga w dostosowywaniu kapitału ludzkiego do wymagań lokalnych rynków pracy. 1.3. Kapitał społeczny obszarów wiejskich 1.3.1. Pojęcie kapitału społecznego Koncepcja kapitału społecznego nie jest niczym nowym w naukach społecznych jednak przeniesienie jej i zastosowanie w nowoczesnej ekonomii oraz teoriach społecznych i politycznych miało miejsce dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Kapitał społeczny został uznany za ważny czynnik w rozwoju stosunków społecznych (Coleman, 1990), rodzinnych (Boisjoly, 1995), demokracji partycypacyjnej (Putnam, 1993) oraz wzrostu ekonomicznego (Knack & Keefer, 1997). W takim sensie kapitał społeczny nawiązuje do kilku podstawowych wymiarów życia społecznego. Według Colemana, kapitał społeczny stanowi podstawowy komponent logiki działania, które ułatwia współpracę społeczną oraz zbiorowe osiąganie wspólnych celów. Tak więc kapitał społeczny pozwala na dojście do pewnego „końca”, który nie 20 byłby osiągalny bez jego obecności (Coleman, 1990, s. 302). Używając takich argumentów, Putnam założył, iż społeczeństwo obywatelskie i kapitał społeczny są podstawowym warunkiem dobrze funkcjonującej demokracji i społeczeństwa. W swojej książce Making Democracy Work zidentyfikował kapitał społeczny jako raczej abstrakcyjny, niejasny fenomen odnoszący się do cech organizacji społecznych takich jak zaufanie, normy i więzi społeczne. Według Banku Światowego (Schuller, 2000, s. 9) kapitał społeczny odnosi się do instytucji, relacji i norm, które kształtują jakość oraz ilość interakcji społecznych w społeczeństwie. Kapitał społeczny nie jest tylko sumą instytucji wspierających społeczeństwo, ale jest „klejem”, który trzyma to społeczeństwo razem. O tym jak ważnym pojęciem jest kapitał społeczny niech świadczą słowa wypowiedziane przez Jeremiego Rifkina w wywiadzie z Jackiem Żakowskim: „Niech pan sobie spróbuje wyobrazić, że budzi się pan jutro rano w swoim warszawskim mieszkaniu, a tymczasem znikły wszystkie więzi społeczne, zwyczaje i tradycje, które konstytuują polskość - jak długo by Polska przetrwała? A gdyby tej samej nocy znikły wszystkie władze i nawet gdyby upadła cała gospodarka, jednak byście przeżyli. Bo mielibyście się do czego odwołać, odbudowując ekonomię i państwo. Kapitał społeczny jest fundamentem wszystkiego. Bez niego nigdy nie będziecie nowoczesnym krajem i nikt nie będzie was chciał w Unii Europejskiej. Nie łudźcie się, że samą gospodarką wszystko załatwicie. To nikomu się jeszcze nie udało i nigdy się nie uda” (Gazeta Wyborcza, 2001). 1.3.2. Funkcja kapitału społecznego na obszarach wiejskich W literaturze polskiej dotyczącej problematyki obszarów wiejskich bardzo często zwraca się uwagę na jakość oraz rolę kapitału społecznego. To właśnie kapitał społeczny jest fundamentem rozwoju (Kłodziński, 2003, s. 9). Kapitał i zasoby naturalne są biernymi czynnikami produkcji w przeciwieństwie do aktywnych ludzi, którzy akumulują kapitał, wykorzystują zasoby naturalne, tworzą organizacje społeczne i ekonomiczne oraz promują rozwój (Kabaj, 2001). Polska wieś jest szczególnym obszarem zainteresowań badaczy w kontekście aktywizacji kapitału społecznego ze względu na charakter więzi społecznych jakie tu występowały, a uległy zmianie (osłabieniu bądź zanikowi) na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Tradycyjne 21 społeczności wiejskie łączyła silna, wspólnotowa więź „krwi, miejsca i obyczaju” (FDPA, 2004, s. 92). Wykonywana przez większość mieszkańców wsi praca w gospodarstwie rolnym tworzyła więzi zawodowe, sąsiedzkie i rodzinne. Obecne, postępujące na polskiej wsi przemiany społeczno-ekonomiczne osłabiają te tradycyjne więzi. Dywersyfikacja źródeł dochodów, powstawanie nowych interesów grupowych oraz zmiana stylów życia wymagają nowych form wspólnego działania i nowych technik rozwiązywania problemów. Właśnie dlatego na polskiej wsi poza kapitałem ekonomicznym bardzo ważny jest także wspólnotowy kapitał społeczny i kulturowy danej społeczności. Warto w tym miejscu przytoczyć przykład nowatorskiego podejścia Unii Europejskiej do wspierania aktywności obywatelskiej na wsi. Jest to program LEADER12, w którym społeczności lokalne otrzymują, nie tylko środki na finansowanie konkretnych projektów, ale także możliwość decydowania o tym, jakie działania powinny być wspierane i w jaki sposób. Koniecznym warunkiem uzyskania wsparcia jest utworzenie lokalnego partnerstwa (Lokalnej Grupy Działania) w skład, którego muszą w chodzić przedstawiciele sektora publicznego, prywatnego i pozarządowego. Dodatkowo wymagane jest, przy udziale społeczności lokalnej, opracowanie zintegrowanej strategii rozwoju. Taki system finansowania projektów na obszarach wiejskich zapewnia ich spójność oraz dopasowanie do potrzeb społeczności lokalnych (FDPA, 2004). Termin „zasoby społeczne” oznacza przede wszystkim więzi społeczne, sieć powiązań między jednostkami, ich wzajemne zaufanie i gotowość do współdziałania oraz obecność autorytetów zdolnych do mobilizacji ludzkiej aktywności (Giza-Poleszczuk, 2000, s. 97-101). Zakłada się, iż używanie i wykorzystywanie zasobów społecznych, a więc przekształcenie ich w kapitał społeczny, tworzy podstawy społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie to skupisko instytucji, których członkowie uczestniczą przede wszystkim w kompleksie pozapaństwowej aktywności – wytwórczość ekonomiczna i kulturalna, życie gospodarstw domowych i spontaniczne stowarzyszenia – i którzy w ten sposób zachowują i przekształcają swoją tożsamość przez wywieranie wszelkiego rodzaju nacisków i ograniczenie instytucji państwowych (Grabowska, Mocek, Wnuk-Lipiński, 2001, s. 142-153). 12 Inicjatywa Leader zrodziła się w kontekście pierwszej reformy Funduszy Strukturalnych (1989–1993). Jedną z inicjatyw Wspólnoty był Leader I (związki między działaniami na rzecz rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich). Został on uruchomiony w 1991 r. celem zwiększenia potencjału rozwojowego obszarów wiejskich poprzez odwoływanie się do inicjatyw lokalnych, promowanie zdobywania know-how w dziedzinie lokalnego rozwoju i rozpowszechnianie tego know-how na innych obszarach wiejskich. 22 Silny, bezpośredni związek między jakością społeczeństwa obywatelskiego, a kosztami gospodarczymi zauważył Fukuyama (Fukuyama, 1997). Uważał on, iż jednostka może inwestować w kapitał ludzki podejmując decyzję o kontynuowaniu edukacji, ale jej inicjatywa nie wystarczy, by uruchomić kapitał społeczny, ponieważ ten wymaga zbiorowej akceptacji członków danej społeczności dla takich norm, jak lojalność, uczciwość i rzetelność. W sytuacji braku wzajemnego zaufania pojawia się „substytut” w postaci skomplikowanych mechanizmów legislacyjnych regulujących współpracę i rywalizację różnych grup interesów, a to znacznie zwiększa „koszty transakcji”. Jak twierdzi autor: „(…) brak zaufania w społeczeństwie narzuca swoisty „podatek” na wszystkie formy działalności gospodarczej, którego nie muszą płacić społeczeństwa o wysokim stopniu zaufania publicznego” (Fukuyama, 1997). Jako pozytywne konsekwencje istnienia społeczeństwa obywatelskiego można wskazać (FDPA, 2004, s. 93): - zdolność społeczności do akceptacji i uprawomocnienia konfliktów między grupami oraz nabycie umiejętności ich rozwiązywania, - zmniejszenie oporu wobec niespodziewanych i trudnych zmian, - możliwość uczenia się innowacyjnych zachowań13. Jakość społeczeństwa obywatelskiego, silniej na obszarach wiejskich niż w miastach, wpływa na stosunki gospodarcze dzięki mocniej rozbudowanym więziom społecznym. Siłą obszarów wiejskich są małe społeczności lokalne, które tworzą zjednoczone dla osiągnięcia wspólnego celu grupy. Mają one przede wszystkim charakter formalnych stowarzyszeń, fundacji i organizacji, których członkowie, wykorzystując zasoby własnego środowiska i mobilizując innych, szukają sposobów na pokonywanie trudności we własnym środowisku. Często także, wychodzą poza swoje środowisko i wspierają innych w szukaniu rozwiązania ich problemów. W społeczeństwie obywatelskim członkowie takich struktur organizacyjnych wykorzystują zasoby prywatne bądź publiczne, ale celem ich działań są zawsze sprawy wspólne a nie indywidualne. Pozarządowe, lokalne organizacje i stowarzyszenia to ważne wskaźniki określające stopień „kapitalizacji zasobów społecznych” wspólnoty wiejskiej i jej zdolności wykorzystania posiadanych zasobów oraz wiarygodne kryterium oceny stopnia samoorganizacji tejże wspólnoty (Fedyszak–Radziejowska, 2003, s. 49). 13 Ten ostatni element wydaje się szczególnie ważny w kontekście jednego z podstawowych kierunków działań Strategii Lizbońskiej - rozwój społeczeństwa wiedzy, który obejmuje: 1) kształtowanie społeczeństwa informacyjnego, 2) badania, 3) edukację i kapitał ludzki. 23 Forma samoorganizacji, której fundamentem jest wzajemne zaufanie i chęć do współpracy, spojone więziami społecznymi (lojalność, uczciwość, rzetelność) jest niezmiernie ważna dla koncepcji zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich, która zakłada konieczność holistycznego podejścia do rozwiązywania problemów wsi. Według tej koncepcji obszary wiejskie skupiają w sobie trzy sfery rozwoju: gospodarczą, społeczno-kulturową oraz przyrodniczą. Analiza funkcjonowania rolnictwa, życia społeczności wiejskich, przekształceń przyrody i pejzażu kulturowego wymaga podejścia terytorialnego - identyfikacji problemów na szczeblu lokalnym oraz aktywizacji kapitału społecznego do podejmowania inicjatyw oddolnych w celu ich rozwiązywania (Wilkin, 2003). Otóż to właśnie lokalne społeczności najefektywniej oraz z największym zaangażowaniem, wykorzystując właściwy dla danego regionu potencjał społeczno-kulturowy i ekonomiczny, pokonują wspólne trudności. Ten endogeniczny potencjał grupy wyznacza możliwości konstruowania takich strategii, które pozwalają na tworzenie własnych, odrębnych od istniejących, obcych wzorów rozwojowych. Badania nad kapitałem społecznym wskazują, iż należy go definiować w stosunku do konkretnej populacji14 (Paldam, 2000). Mieszkańców obszarów wiejskich, którzy są niewątpliwie taką populacją charakteryzuje szczególna więź społeczna, która wynika z kilku zaistniałych równocześnie faktów. Warto tu zwrócić uwagę na wspólne losy historyczne polskiej wsi. Po II wojnie światowej została ona w pewien sposób wyizolowana od inny grup społecznych poprzez przypisanie jej ściśle określonej funkcji „żywiciela kraju”. Rolników pozbawiono własnego przedstawicielstwa (partii i organizacji), autentycznego przywództwa lokalnego, a przesiedlenia, reforma rolna oraz nacisk na kolektywizacje powodowały destrukcję więzi społecznych. Powstała sytuacja, w której jedynie lokalne społeczności wiejskie darzyły się wzajemnym zaufaniem izolując się w pewnym sensie od świata zewnętrznego. To wzajemne zaufanie było głównie oparte na wspólnej kulturze i obyczajach a nie na wspólnych celach gospodarczych, czego wynikiem były sporadyczne przejawy samoorganizacji formalnej bądź to nieformalnej15. Burzliwe zamiany na polskiej wsi to okres transformacji systemowej, która w krótkim czasie wymusiła na rolnikach konieczność funkcjonowania w gospodarce rynkowej. Tradycyjne więzi społeczne, 14 15 chęć współpracy oraz zaufanie wymagały teraz „zmaterializowania” w Populacji w sensie terytorialnym, grupy etnicznej, grupy zawodowej itp. Okres PRL przerwał proces samorządnego rozwiązywania problemów. Jedyne organizacje, które istniały na polskiej wsi oraz przetrwały w niemal niezmienionej postaci do dziś to Koła Gospodyń Wiejskich oraz struktury Ochotniczej Straży Pożarnej. 24 samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego. Powstawanie formalnych organizacji pozarządowych było i jest próbą aktywnego i efektywnego uczestniczenia społeczności wiejskich w życiu gospodarczym i społeczno – kulturowym kraju. „Inteligentna maszyna może kopać doły, wytwarzać produkty, może nimi handlować, może nawet uczyć ludzi matematyki. Ale maszyna nie odprawi mszy, nie zaopiekuje się dziećmi, nie poprowadzi zawodów sportowych. Trzeci sektor tworzy kapitał społeczny, który - być może będzie najważniejszym kapitałem XXI wieku. To tam będzie najważniejszy rynek pracy XXI wieku” (Gazeta Wyborcza, 2001). 1.4. Wpływ kapitału ludzkiego na rozwój gospodarczy obszarów wiejskich 1.4.1. Teoria kapitału ludzkiego Przedstawiciele ekonomii klasycznej identyfikowali trzy podstawowe rodzaje zasobów: ziemię, pracę oraz kapitał. W XX wieku ekonomiści zaczęli rozważać kapitał jako zasób materialnych czynników do produkcji, czyli kapitał fizyczny. W efekcie tylko wydatki nakierowane na powiększanie zasobów fizycznych były zaliczane do kategorii inwestycji. Wszystkie inne wydatki, takie jak edukacyjne czy związane z ochroną środowiska, były rozważane jako stanowiące konsumpcję i traktowane jako pomniejszenie potencjalnej akumulacji kapitału. Badania przeprowadzane nad przyczynami rozwoju ekonomicznego doprowadziły naukowców do fundamentalnego pytania dlaczego jedne kraje są tak bogate, a inne tak biedne. Wielu autorów wskazywało, iż różnice w poziomie dochodów wynikają z różnic w ilości czynników produkcji oraz z różnic w efektywności ich użycia. Decydujący wpływ na ten drugi czynnik ma jakość kapitału ludzkiego. Przyswajanie wiedzy i umiejętności jest rozumiane jak inwestycja, ponieważ ludzie zrzekają się „konsumpcji dla edukacji”, aby zwiększyć swój przyszły dochód. Pracownicy inwestują w siebie różnicując w ten sposób poziom kwalifikacji, co powoduje, że jedna godzina pracy nie daje tego samego produktu wśród wszystkich pracujących. Edukacja zwiększa tym samym przyszłą produktywność siły roboczej oraz jej dochody, jest wiec inwestycją w kapitał ludzki (Wößmann, 2000). Już Adam Smith w XVIII wieku zauważył, że człowiek wykształcony jest efektywniejszy i posiada większe umiejętności do wykonywania pracy, porównując go do „drogiej maszyny”. Jak 25 twierdził Smith, należy się spodziewać, iż wynagrodzenie człowieka wykształconego przewyższające wynagrodzenie powszechnej siły roboczej wystarcza na pokrycie całkowitych kosztów jego edukacji dając mu przynajmniej zwykły zysk z równie wartościowego kapitału (Smith, 1776). Alfred Marshall z kolei stwierdził w „Principles of Economics”, że najbardziej wartościowym ze wszystkich kapitałów jest ten zainwestowany w istnienia ludzkie (Marshall). Narodowe zasoby kapitału ludzkiego są kluczowe dla rozwoju gospodarczego kraju, ponieważ kapitał ludzki jest najważniejszym determinantem zdolności do tworzenia oraz adaptacji innowacji technologicznych (WB, 2000, s.36). Za główny czynnik kształtujący kapitał ludzki uważana jest szeroko rozumiana edukacja, którą można podzielić na edukację szkolną i edukację zawodową16. Edukacja szkolna odpowiada przede wszystkim za ogólne przystosowanie obywateli do życia społecznego i ekonomicznego kraju. W przypadku edukacji zawodowej pracodawca lub organizacje pozarządowe odgrywają istotną rolę finansując bądź prowadząc programy szkoleń zawodowych dla pracowników. Przyczynia się to do rozwijania kwalifikacji potrzebnych na lokalnym rynku pracy przeciwdziałając bezrobociu strukturalnemu oraz przyczyniając się rozwoju gospodarczego regionu. Produktywność, konkurencyjność i efektywność w coraz mniejszym stopniu zależą od materialnych czynników produkcji, a w coraz większym od stanu wiedzy technicznej, organizacyjnej, pozwalającej stworzyć nowe technologie i produkty oraz sprawnie zarządzać nowoczesnym przedsiębiorstwem. Współczesne społeczeństwa państw wysoko rozwiniętych budują gospodarkę opartą na wiedzy. Wiedza i kwalifikacje uznawane są obecnie za jedyne źródło długookresowej przewagi konkurencyjnej. Aby sprostać wyzwaniom technologicznym współczesnego świata, trzeba korzystać z edukacji i ciągle rozszerzać wiedzę. Rosnąca ranga wiedzy powoduje, że na rynku pracy rośnie zapotrzebowanie na specjalistów, dla których wiedza jest podstawowym narzędziem pracy. Zdobywanie wiedzy staje się koniecznością, a największe szanse życiowe pojawić się mogą przed społeczeństwami dobrze wykształconymi. „Wiedza jest i będzie współcześnie podstawowym zasobem ekonomicznym, który zmienia w zasadniczy sposób strukturę społeczną, tworzy nowe siły społeczne i ekonomiczne, tworzy nową politykę” (Drucker, 1999, s. 42). 16 Edukacja zawodowa jest tu rozumiana jako szkolenia zawodowe. 26 1.4.2. Kapitał ludzki a rozwój ekonomiczny obszarów wiejskich Transformacja systemu centralnie planowanego na system gospodarki rynkowej spowodowała wzrost znaczenia kapitału ludzkiego w każdej dziedzinie gospodarki, także w rolnictwie. Głównym źródłem kapitału ludzkiego jest wykształcenie, a inwestycje w kwalifikacje i wiedzę są niezbędne do osiągnięcia rozwoju. Z tego też względu coraz większą barierą rozwoju obszarów wiejskich jest niski poziom wykształcenia oraz aktywności mieszkańców wsi17. Przełamanie tej bariery możliwe jest dzięki sprawnie funkcjonującym instytucjom edukacyjnym i doradczym, które często też pełnią wiele funkcji pozaedukacyjnych. Szkoły wiejskie, organizacje pozarządowe są nie tylko miejscem, gdzie kształcą się dzieci i młodzież, pracownicy przechodzą szkolenia zawodowe, ale też miejscem spotkań mieszkańców z władzami samorządowymi miejscem, gdzie odbywają się wybory czy zebrania. Dlatego to od nich w dużej mierze zależy wzrost aktywności oraz wiedzy i umiejętności mieszkańców wsi. Szczególnie ważne w ostatnich latach stało się podnoszenie kwalifikacji ludności zamieszkującej obszary wiejskie, której poziom wykształcenia jest znacznie niższy niż mieszkańców miast. Im wyższa jakość wykształcenia oraz kwalifikacji kadr, tym lepsza wydajność i jakość pracy, większa działalność racjonalizatorska, przedsiębiorcza i wynalazcza, a tym samym szybszy postęp. Wyznacznikiem nowych wyzwań społeczno-ekonomicznych staje się rozwój nowej technologii jako materialnej bazy społeczeństwa informacyjnego, a w ślad za tym przekształcanie informacji w zasoby produkcyjne (Nowak, 2003, s. 99). Warunkiem koniecznym właściwego wykorzystania dostępnej informacji jest określony zasób wiedzy i umiejętności, który posiadają odbiorcy i użytkownicy tej informacji. Można wyróżnić trzy poziomy zdolności operowania informacją, wyznaczające jednocześnie miejsce w podziale pracy: - poziom najniższy to umiejętność użytkowania istniejących rozwiązań; tę zdolność jako wtórną i odtwórczą oraz naśladowczą najsprawniej pozyskuje się w procesie uczenia się przez pracę, - poziom drugi to umiejętność implementacji nowych rozwiązań, jeszcze nie stosowanych albo jeszcze nieupowszechnionych, 17 Szerzej na ten temat w rozdziale III. 27 - poziom najwyższy to umiejętność kreacji nowych, jeszcze nie istniejących rozwiązań. Polega ona na twórczym przekształcaniu informacji, kreacji ofert i koncepcji do wykorzystania (Atamańczuk, Przybyszewski, 2000). Zasób wiedzy, kwalifikacji oraz talentu naturalnego jednostki, potrzebny do właściwego spełniania każdej z tych ról, jest zróżnicowany oraz zależny od wielu czynników. Najważniejszą rolę w tym względzie odgrywa edukacja, której można przypisać funkcję fundamentalną dla rozwoju kapitału ludzkiego. W świecie tak szybko zachodzących zmian społecznogospodarczych człowiek jest zmuszony do nieustannej nauki oraz podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. Kapitał ludzki jest uważany obecnie za najważniejszy czynnik decydujący o rozwoju kraju. Inwestowanie w ten kapitał z jednej strony pomnaża bogactwo kraju, przyspiesza postęp cywilizacyjny i zwiększa konkurencyjność danego kraju w wymianie międzynarodowej. Z drugiej strony, stanowi on samoistne bogactwo, znajdujące wyraz w rozwoju społecznym i kulturowym człowieka oraz narodu jako całości. Wieś polska, poza środkami finansowymi, potrzebuje przede wszystkim wiedzy, motywacji, skłonności i umiejętności współdziałania, samorządności, wykreowania grup liderów, stworzenia własnej lokalnej infrastruktury instytucjonalnej, wspierającej rozwój gospodarczy, oraz wzbudzenia patriotyzmu lokalnego, a co za tym idzie - większego zaangażowania się społeczeństwa wiejskiego w rozwój lokalny (Kłodziński, 2001). Wyżej wymienione czynniki, z ekonomicznego punktu widzenia, pełnią ważną rolę dla przyjmowania postaw przedsiębiorczych oraz rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Istnieją opinie, że przedsiębiorczości można nauczyć się w szkole. Świat zmienia się znacznie szybciej niż standardy nauczania w szkołach, a wyposażenie młodzieży w umiejętności konieczne do poruszania się w nowych realiach gospodarki rynkowej przez różnego typu dodatkowe kursy i zajęcia jest niezbędne (Kłodziński, 2000, s. 33). Obowiązkowe wprowadzenie we wszystkich szkołach w Polsce tych programów przyczyniłoby się znacznie do rozwoju przedsiębiorczości w małych miasteczkach i na wsi, a pośrednio do zmniejszenia bezrobocia. Trudno zmienić mentalność ludzi starszych, ale nie wolno natomiast stracić szansy przygotowania młodego pokolenia do ciągle dokonujących się zmian w otaczającej ich rzeczywistości. 28 1.5. Przedsiębiorczość - sposób na rozwój wsi 1.5.1. Pojęcie „przedsiębiorczość” Według słownika języka polskiego „przedsiębiorczość to zdolność do tego, żeby być przedsiębiorczym; posiadanie ducha inicjatywy, obrotność, rzutkość, zaradność, natomiast przedsiębiorca to człowiek, który prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciel przedsiębiorstwa, fabrykant, przemysłowiec” (Słownik, 1998). W Encyklopedii agrobiznesu autorzy piszą o przedsiębiorczości jako postawie i jako procesie. Przedsiębiorczość nie jest traktowana jako cecha osobowości, ale: „sposób postępowania jednostek ludzkich, który polega na skłonności do podejmowania nowych działań, ulepszania istniejących elementów środowiska, na twórczo aktywnej postawie wobec otaczającej jednostkę rzeczywistości”. Natomiast „przedsiębiorczość jako proces polega na powstawaniu i rozwoju jednostek przedsiębiorczej działalności gospodarczej” (Encyklopedia agrobiznesu, 1998, s.634). Trochę inaczej hasło „przedsiębiorczość” jest przedstawiane w Encyklopedii biznesu. Autorzy dostrzegają w przedsiębiorczości przede wszystkim cechy psychiczne jednostki, a dokładniej: „zespół cech warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą. Przedsiębiorczość, jego zdaniem, to specyficzna osobowość przedsiębiorcy, która obok zasobów pracy, kapitału i ziemi stanowi główny czynnik wytwórczy w biznesie” (Encyklopedia biznesu, 1995, s.682-684). Z punktu widzenia nauk ekonomicznych szczególnie ważny jest ten rodzaj przedsiębiorczości, który skłania jednostki do podejmowania decyzji prowadzenia różnorodnej działalności gospodarczej. Rzadziej natomiast poruszany jest świadomościowy aspekt tego zjawiska, np. potrzeba niezależności, motywacja osiągnięcia sukcesu, indywidualizm (FedyszakRadziejowska, 1993). Należy pamiętać także, że przedsiębiorczość to przede wszystkim jedna z form racjonalności społecznej, wyrastającej z idei uznania pracy i działalności zawodowej jako wartości najpełniej legitymizującej ludzkie istnienie (Weber, 1994). Skłonność do bycia przedsiębiorczym zależy nie tylko od czynników obiektywnych, ale od wielu cech określających klimat społeczny wokół przedsiębiorczości, od jednostkowych aspiracji i motywacji osób działających w tej sferze. 29 Dlatego warte dostrzeżenia są także pozaekonomiczne aspekty przedsiębiorczości, a więc kulturowe, społeczne i psychologiczne. Socjologowie i filozofowie koncentrowali się w swoich rozważaniach nad przedsiębiorczością na wyjaśnianiu powyższych uwarunkowań, sprzyjających pojawianiu się tzw. etosu przedsiębiorczości w poszczególnych społeczeństwach. Schumpeter proponuje bardzo interesujące podejście psychologiczne do problemu przedsiębiorczości i przedsiębiorcy. Jego zdaniem, bycie przedsiębiorcą wymaga szczególnych predyspozycji takich jak: zdolność do pokonywania trudności, łamanie zwyczajów oraz tradycji, twórcza osobowość, autorytet i silna indywidualność oraz skłonność do wyprzedzania i przewodzenia innym. Innowacyjność to - zdaniem Schumpetera - podstawa „zmysłu przedsiębiorczości” (Jasiecki, 2002). Najbardziej popularnym sposobem pisania o przedsiębiorczości jest wymienianie cech osobowości człowieka przedsiębiorczego, podkreślanie znaczenia: dążenia do zysku, postawy sceptycyzmu wobec zastanej rzeczywistości, otwartości umysłu, gotowości do podejmowania ryzyka, zdolności do innowacji, umiejętności kontrolowania obszarów niepewności czy też dostrzeżenia okazji do zrobienia dobrego interesu. 1.5.2. Przedsiębiorczość wiejska Specyficznym rodzajem przedsiębiorczości jest przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. O ile trudno jest mówić o różnicach od ogólnej definicji pojęcia, to przedsiębiorczość wiejska jest szczególna ze względu na funkcje oraz wagę w rozwiązywaniu problemów lokalnych społeczności. Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej jest postrzegany jako niezbędny warunek przezwyciężenia niekorzystnych zjawisk na wsi, takich jak: bezrobocie, kryzys w rolnictwie, rosnąca skala ubóstwa, monofunkcyjność polskiej wsi czy postawy roszczeniowe, bierność i apatia ich mieszkańców18. Przedsiębiorca wiejski rzadko jest przedmiotem zainteresowania badaczy, którzy chętniej podejmują problematykę elit biznesu czy klasy średniej niż studiują przedsiębiorczość ludzi, których działalność gospodarcza obejmuje najczęściej niewiele większy obszar niż kilka gmin wiejskich. Tymczasem rola przedsiębiorców i liderów wiejskich, a więc nie tylko ludzi prowadzących własne firmy, lecz także działających aktywnie na rzecz własnej społeczności, jest dla wielofunkcyjnego rozwoju wsi kluczowa. 18 Szersza analiza przedstawiona w rozdziale II i III. 30 Rozwój przedsiębiorczości na wsi i w małych miastach staje się obecnie obiektywną koniecznością, warunkującą zrównoważony rozwój regionów w Europie. Dlatego jednym z ważniejszych priorytetów polityki regionalnej Unii Europejskiej jest wspieranie różnych form przedsiębiorczości, w tym przedsiębiorczości wiejskiej. Model współfinansowania różnego typu inicjatyw grupowych oraz sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej jest bardzo korzystny, ponieważ w jego ramach często dominują dotacje bezzwrotne. Szczególnie ważne dla członków Unii Europejskiej są fundusze strukturalne, które przyczyniają się do znacznego przyspieszenia rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej. Społecznościom wiejskim została zaproponowana strategia wielofunkcyjnego rozwoju, która zakłada zmiany podstawowych funkcji wsi, z rolniczej na wiele innych, także takich, które nie koniecznie kojarzyć się muszą z produkcją żywności. Tereny wiejskie mogą pełnić wiele różnorodnych funkcji, np. turystyczną, przyrodniczo-kulturową, usługową w sferze socjalnej. Wszystko to powinno spowodować daleko idące zmiany adaptacyjne rodzin wiejskich do tych nowych warunków. Tę adaptację łączy Kaleta z przedsiębiorczością, która polega na poszukiwaniu nowych możliwości działalności gospodarczej przez wydobycie wszystkich zasobów i walorów potencjału lokalnego (Kaleta, 1998). Jednym z ważnych zjawisk, które nie może zostać pominięte w badaniach nad przedsiębiorczością na wsi, jest szeroko rozumiana działalność „społecznikowska”, polegająca na tworzeniu, organizowaniu i prowadzeniu działalności w różnorodnych instytucjach typu obywatelskiego, które przyczyniają się do rozwoju lokalnego (Kłodziński, FedyszakRadziejowska, 2002). W związku z tym na obraz przedsiębiorczości wiejskiej składają się nie tylko ludzie, którzy potrafili podjąć ryzyko pracy na własny rachunek, zakładając prywatną firmę, lecz także inni, którzy umieją dostrzec, że bez wspólnych działań, a więc bez prób samoorganizowania się społeczności lokalnej, rozwój gminy, wsi, regionu będzie utrudniony. W tak rozumianej przedsiębiorczości chodzi o wszelkie działania podejmowane przez społeczność lokalną w celu przełamywania barier - nie tylko gospodarczych, ale także mentalnościowych, jakie tkwią w ludziach. Aktywizacja mieszkańców wsi daje szanse na przeobrażenia rzeczywistości wiejskiej poprzez rozwój przedsiębiorczości oznaczającej zarówno cechy osobowości, takie jak: innowacyjność, gotowość na zmiany, nastawienie na sukces, niezależność, jak i aktywność w poszukiwaniu dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu, która często pomaga w osiąganiu celów służących całej społeczności. 31 Powyższa analiza teoretyczna dostarcza niezbędnej wiedzy na temat pojęć i zjawisk dotyczących obszarów wiejskich w kontekście zależności będącej tematem pracy. Został tu pokazany mechanizm wzajemnych oddziaływań między działalnością organizacji pozarządowych, kapitałem społecznym, kapitałem ludzkim oraz ich wpływ na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Czynniki determinujące zachowania dywersyfikacyjne dotyczą przede wszystkim możliwości poprawy sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych (czynniki ssania), niekorzystnej sytuacji w sektorze rolnym (czynniki wypychania) oraz ogólnej sytuacji makroekonomicznej gospodarki. Bardzo ważną rolę w procesie dywersyfikacji odgrywa trzeci sektor, który jest miarą kapitalizacji zasobów społecznych i jednocześnie ważnym kryterium oceny stopnia samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego. Lokalne organizacje pozarządowe wpływają jednocześnie na kapitał społeczny poprzez umacnianie więzi społecznych, promowanie współpracy w ramach lokalnej wspólnoty i budowanie zaufania w lokalnych społecznościach oraz na kapitał ludzki poprze różnego rodzaju działalność szkoleniowo-doradczą. Silny kapitał społeczny i kapitał ludzki są warunkiem koniecznym dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, który jest nie tylko zależny od możliwości finansowych, ale także od aktywności postaw ludzkich w życiu gospodarczym. Kolejnym etapem pracy jest przedstawienie zachowań dywersyfikacyjnych gospodarstw rolnych, charakterystyki sektora NGO oraz sytuacji kapitału społecznego i ludzkiego na polskich obszarach wiejskich. 32 ROZDZIAŁ II Dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych oraz charakterystyka sektora NGO na obszarach wiejskich w Polsce Obszary wiejskie znajdują się obecnie w trudnej sytuacji gospodarczej, ale stwierdzeniu i udowodnieniu tego faktu powinno towarzyszyć wskazanie metod i narzędzi mogących poprawić tę sytuację. Problematyka polskiej wsi jest bardzo złożona i wynika w dużej mierze z uwarunkowań historycznych, ale także z braku odpowiedniej polityki wsparcia sektora rolnego w okresie transformacji systemowej a także obecnie. Podstawą wielu problemów występujących na obszarach wiejskich jest zła sytuacja dochodowa gospodarstw domowych. Niewystarczające środki finansowe rodzin powodują ograniczenie wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych, w tym także prowadzą do niskiego poziomu wydatków na edukację dzieci pozbawiając je jednocześnie szansy na zdobycie wykształcenia. Złą sytuację materialną mieszkańców wsi może poprawić dywersyfikacja działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych rozumiana jako odchodzenie od produkcji rolniczej jako głównego źródła dochodu i rozwijanie pozarolniczych form działalności. Pojęcie dywersyfikacji działalności rolniczej wiąże się z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich, który zakłada odejście od rolnictwa jako dominującego sektora w rozwoju gospodarczym wsi, a zastąpienie go innymi formami działalności np. o charakterze ekologicznym czy turystycznym, co podnosi atrakcyjność wsi jako miejsca do zamieszkania i pracy. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich wymaga zastosowania odpowiedniej polityki państwa nakierowanej na zintegrowane19 wspieranie wszystkich dziedzin życia na wsi. Koncepcja ta podkreśla konieczność harmonizacji ekonomicznych, społecznych i ekologicznych aspektów rozwoju (Wilkin, 2003). W tym względzie dywersyfikacja może odegrać bardzo istotną rolę umożliwiając mieszkańcom wsi odejście od monofunkcyjności rolniczej i poprawę swojego statusu majątkowego. 19 Dotychczas dominującym sposobem podejścia państwa do rozwoju obszarów wiejskich była polityka o charakterze sektorowym, nakierowana na wpieranie rolnictwa, producentów rolnych oraz regulująca funkcjonowanie rynku rolnego. Pozarolnicze sprawy wsi traktowane były na ogół marginalnie. Nowa koncepcja polityki zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich zakłada, że nie można rozwiązać najważniejszych problemów rolnictwa i rodzin rolniczych wyłącznie przy pomocy instrumentów sektorowo zorientowanej polityki rolnej. Postęp w rozwiązywaniu tych problemów można osiągnąć poprzez kompleksowe działania obejmujące różne aspekty pracy i życia na obszarach wiejskich (Wilkin, 2003). 33 Badania dotyczące przyczyn i barier poszukiwania dodatkowych dochodów poza rolnictwem wskazują, iż decydującą rolę w tym względzie ma niekorzystna sytuacja w sektorze rolnym i na rynku pracy. Prowadzący gospodarstwa rolne wskazują ponad to na niewystarczającą wiedzę i zdolności prowadzenia działalności pozarolniczej (Chaplin, Milczarek, 2003). Jak pokazują doświadczenia zdobyte podczas dużych programów pomocowych dla obszarów wiejskich (PAOW, SAPARD) istnieje potrzeba aktywizacji zasobów ludzkich wsi np. w kierunku wykorzystywania i rozwijania posiadanych kwalifikacji, lepszej orientacji na rynku pracy, zdobywania informacji o istniejących programach pomocowych itp. Cele te można realizować poprzez różnego rodzaju programy szkoleniowo-doradcze, przy jednoczesnym wsparciu finansowym beneficjentów. Uważam, że ważną rolę mogą i powinny w tym względzie odegrać lokalne organizacje pozarządowe. Jako instytucje o charakterze społecznym, opierając się na zaangażowaniu swych członków, są efektywniejsze niż instytucje państwowe. Sektor NGO w Polsce rozwija się intensywnie od początku lat 90., ale nie osiągnął jeszcze tak znaczącej pozycji w gospodarce, jak to ma miejsce w krajach wysoko rozwiniętych. Często wspólne inicjatywy społeczności lokalnych nie przyjmują formy zorganizowanej instytucji, lecz są po prostu wspólnym przedsięwzięciem w celu rozwiązania jakiegoś problemu. Taka sytuacja ma miejsce na obszarach wiejskich, gdzie wciąż brakuje woli i wiedzy jak sprawnie się organizować na rzecz rozwoju lokalnego środowiska. Jednocześnie jest jednak wiele pozytywnych przykładów, jak wspólna inicjatywa może poprawić sytuację ekonomiczną miejscowości oraz byt jej mieszkańców. Z takich przykładów należy korzystać i je powielać. W tym rozdziale w pierwszej kolejności analizuję sytuację dochodową ludności na obszarach wiejskich, następnie dokonuje charakterystyki gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą oraz identyfikacji przyczyn i barier w dywersyfikacji ekonomicznej, a także opisu dotychczasowej polityki wspierania dywersyfikacji. W drugiej części rozdziału zajmuję się analizą sektora NGO w Polsce oraz działalnością organizacji pozarządowych na obszarach wiejskich. 34 2.1. Dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich 2.1.1. Analiza sytuacji dochodowej ludności na obszarach wiejskich Obszary wiejskie zajmują w Polsce ponad 90% terytorium kraju i zamieszkuje je ok. 14,6 mln ludzi, z czego ok. 8,5 mln to osoby zamieszkujące w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Około 2 mln osób zamieszkujących gospodarstwa domowe związane z rolnictwem zamieszkuje miasta (PSR, 2002; Charakterystyka…, 2004). Obszary wiejskie zamieszkuje także znaczna grupa ludności bezrolnej szacowana według PSR 2002 na ponad 6 mln osób. Badania GUS wskazują na zmniejszanie się liczby gospodarstw rolnych (z 3,1 mln w 1996 roku na 2,9 mln w 2002 roku – 4,3% spadek) (PSR, 2002; Przemiany…, 2003), a badania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej mówią o postępującym procesie dezagraryzacji wsi, czyli zmniejszaniu się udziału rodzin posiadających gospodarstwa rolne, a z zwiększaniu się udziału rodzin bezrolnych (Polska Wieś, 2004, s. 161). Pomimo spadku znaczenia, praca w rolnictwie jest nadal najważniejszym miejscem zatrudnienia na wsi. W wielu gospodarstwach produkcja rolna prowadzona jest jednak wyłącznie lub głównie na własne potrzeby. W 2002 roku tylko ok. 19% ludności związanej z gospodarstwami rolnymi utrzymywało się wyłącznie lub głównie z dochodów z pracy w swoim gospodarstwie rolnym (jest to 4% spadek w porównaniu z rokiem 1996) (Rys. 3). Wzrósł natomiast odsetek osób pracujących wyłącznie lub główne poza gospodarstwem rolnym (z 4% w 1996 roku do 12% w 2002 roku). Niepokojącym jest fakt zwiększenia się liczby ludności utrzymującej się wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła oraz utrzymywanych (z 39% w 1996 roku do 55% w 2002 roku) (Rys. 3). Generalnie, biorąc pod uwagę źródło dochodów, gospodarstwa domowe związane z rolnictwem można podzielić na dwie grupy: gospodarstwa domowe rolników oraz gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (Wilkin, 2003). Istnieją znaczne różnice w strukturze dochodów w poszczególnych grupach. Jak wynika z danych GUS, w 2003 roku dochody z produkcji rolniczej stanowiły około 69% (w 2000 roku 72%) dochodów rozporządzalnych w gospodarstwie domowym rolników, a świadczenia socjalne około 26% (w 2000 roku 23%) (Rys. 4). 35 31% utrzymywani wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła 8% wyłącznie lub głównie poza gos. rolnym 4% 16% 1996 12% dodatkowo w gos. rolnym 2002 34% 15% głównie w gospodarstwie rolnym 39% 2% 2% wyłącznie w gospodarstwie rolnym 21% 17% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Rys. 3. Udział procentowy ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich według źródeł utrzymania w latach 1996 i 2002. Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002. Gospodarstwo domowe rolników 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 3,0% 4,0% 2,0% 1,5% 23,0% 25,7% Gospodarstwo domowe pracowników 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Pozostały dochód Praca najemna 72,0% Praca na własny rachunek 68,7% Świadczenia socjalne Gospodarstwo indywidualne rok 2000 rok 2003 4,0% 60,0% 4,9% 60,4% 1,1% 1,0% 20,0% 26,0% 15,0% 13,0% rok 2000 rok 2003 Pozostały dochód Praca najemna Praca na własny rachunek Świadczenia socjalne Gospodarstwo indywidualne Rys. 4. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego w gospodarstwie domowym rolników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne w 2000 i 2003 roku. Źródło: Opracowanie własne: na podstawie Mały Rocznik Statystyczny Polski 2005 oraz Wilkin, 2003. 36 Dla pracowników użytkujących gospodarstwo rolne dominującym źródłem dochodów jest praca najemna. Zarówno w 2000 jak i 2003 roku obejmowała ona ok. 60% ich dochodów rozporządzalnych. Natomiast w 2003 roku dochody z gospodarstwa rolnego i świadczenia socjalne wynosiły odpowiednio 13% (w 2000 roku 15%) i 26% (w 2000 roku 20%) dochodu rozporządzalnego. W obu grupach gospodarstw domowych udział świadczeń socjalnych wzrósł, stanowiąc istotną pozycję w dochodach (ok. 26%), co świadczy o trudnej sytuacji na rynku pracy oraz złej sytuacji materialnej ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich. Dochody gospodarstw domowych rolników są znacząco niższe niż innych grup zawodowych (Tabela 1). W porównaniu z gospodarstwami domowymi pracowników przeciętny dochód netto rolników był niższy aż o 43% w 1999 roku, o 17% w 2002 roku i o 26% w 2004 roku. Jeszcze większe różnice występują w porównaniu z dochodami gospodarstw domowych osób pracujących na własny rachunek (rolnicy zarabiali o 87% mniej w 1999 roku, o 42% mniej w 2002 roku i o 61% mniej w 2004 roku). Nawet porównując gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne z gospodarstwami domowymi rolników widać, iż rolnicza działalność produkcyjna przynosi mniejsze dochody niż praca zarobkowa. Taka sytuacja może świadczyć o korzyściach dochodowych, jakie daje dywersyfikacja działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych (w 1999 roku pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne uzyskiwali o 28% większy dochód niż rolnicy, w 2002 roku o 11% większy, a w 2004 o 15% większy). Równie duże dysproporcje w dochodach można zaobserwować między gospodarstwami domowymi z największych miast oraz ze wsi (w 1999 roku w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców gospodarstwa domowe uzyskiwały aż o 69% większe dochody niż gospodarstwa domowe usytuowane na wsiach, w 2002 i 2004 roku różnica ta wynosiła 38%). Chociaż gospodarstwa domowe rolników odnotowały największy spośród innych grup zawodowych przyrost przeciętnych dochodów na gospodarstwo w 2002 roku (w porównaniu z 1999 rokiem dochód rolników wzrósł o 51%, z 1243,34 zł na 1872,13 zł w 2002 roku), to w 2004 roku charakteryzował je najniższy wskaźnik wzrostu dochodów (w porównaniu z 2002 rokiem dochód gospodarstw domowych rolników wzrósł tylko o 2%, z 1872,13 zł na 1904,64 zł w 2004 roku). Najlepiej w tym względzie wygląda sytuacja gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek (ich dochody wzrosły w porównaniu z 2002 rokiem o 15%, z 2665,53 zł na 37 3071,18 zł w 2004 roku). Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne odnotowali w 2004 roku 6% wzrost dochodów, w porównaniu z 2002 rokiem. Tabela 1. Przeciętne miesięczne dochody netto gospodarstw domowych według grup społecznozawodowych w 1999, 2002 i 2004 roku Cechy społecznozawodowe Pracownicy Pracujący na własny rachunek Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne Rolnicy Miasta powyżej 500 tys. Wieś Ogółem Dochody netto [zł.] w latach na 2002 2004 gospodarstwo gospodarstwo osobę osobę domowe domowe 561,25 2196,91 683,64 2396,00 790,08 2322,81 734,79 2665,53 793,75 3071,18 987,11 1588,51 340,49 2069,36 464,95 2191,97 491,55 1243,34 355,26 1872,13 448,84 1904,64 477,20 1774,17 561,25 2374,99 939,20 2527,96 1085,21 1047,59 1584,83 398,03 564,95 1718,84 1903,88 530,68 684,82 1837,05 2054,95 582,56 771,98 1999 gospodarstwo domowe 1774,17 osobę Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Diagnoza społeczna 2000, Diagnoza społeczna 2003, Diagnoza społeczna 2005. Zarówno praca na własny rachunek jak i praca zarobkowa poza gospodarstwem rolnym była ostatnimi laty znacznie bardziej opłacalna niż praca wyłącznie w gospodarstwie rolnym. Zdywersyfikowanie działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych daje więc wymierne korzyści pieniężne gospodarstwom domowym, poprawiając znacznie ich sytuację dochodową. Szczególnie niepokojąca jest tendencja w zmianach struktury dochodów ludności wiejskiej, co pokazują badania przeprowadzone w ramach projektu IDARA20. W latach 1990 – 2000, udział dochodów z produkcji rolniczej spadł z 55% do ok. 36% (Rysunek 5). W tym samym czasie dwu 20 Projekt badawczy „Strategia zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w krajach Europy Środkowej i Wschodniej” (Strategy for integrated development of agriculture and rural areas in CEE countries – IDARA) finansowany w ramach 5 Ramowego Programu UE, realizowany był w latach 1999-2003 przez międzynarodową grupę badaczy, pochodzących z 6 krajów: 3 krajów z UE (Niemcy, Wielka Brytania i Irlandia) i 3 krajów kandydujących do Unii (Polska, Czechy i Węgry). Analizowane dane pochodzą z badań przeprowadzonych na grupie 342 gospodarstw domowych użytkujących indywidualne gospodarstwo rolne w sześciu wsiach województw: podkarpackiego, dolnośląskiego i podlaskiego. 38 i półkrotnie wzrósł udział świadczeń socjalnych (z 12% do 30% w 2000 roku).Udział dochodów z działalności pozarolniczej (działalność gospodarcza prowadzona zarówno w gospodarstwie jak i poza nim) wzrósł z 2% do 4%, podczas gdy praca zarobkowa (zatrudnienie poza gospodarstwem) stanowiła, w latach 90., stabilną część dochodów gospodarstwa rolnego. Zmiana struktury dochodów rolników 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2% 12% 3% 4% 20% 30% 29% 31% 29% 55% pocz. lat 90 Inne dochody Działalność pozarolnicza Świadczenia społeczne Praca zarobkowa 45% 36% poł. lat 90 Produkcja rolnicza rok 2000 Rys. 5. Przeciętny udział procentowy różnych źródeł dochodów w dochodach gospodarstwa rolnego w badaniach projektu IDARA (%). Źródło: Chaplin, Milczarek, 2003, s. 68. W latach dziewięćdziesiątych zaszły istotne zmiany w sytuacji dochodowej ludności na obszarach wiejskich. Proces dezagraryzacji wsi spowodował zmniejszenie się liczby gospodarstw rolnych przy jednoczesnym wzroście liczby rodzin bezrolnych. Zwiększyła się liczba mieszkańców wsi utrzymująca się z niezarobkowych źródeł, a także będących na utrzymaniu. Zmiana struktury dochodów gospodarstw rolnych polegała na zmniejszeniu dochodów z działalności rolniczej na rzecz transferów socjalnych i w bardzo małym stopniu na tworzeniu własnych przedsiębiorstw. 39 2.1.2. Charakterystyka gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą Według Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku na ogólną liczbę 2933,2 tys. gospodarstw rolnych działalność gospodarczą (rolniczą i/lub pozarolniczą) prowadziło 2281,6 tys. gospodarstw rolnych, co stanowiło 77,8% ogółu. Pozostałe 22,2% były to gospodarstwa nieprowadzące działalności rolniczej, tzn. odłogowali całą posiadaną powierzchnię użytków rolnych oraz nie mieli na stanie zwierząt gospodarskich i jednocześnie nie prowadzili działalności pozarolniczej, a źródłem ich dochodów były przede wszystkim renty, emerytury lub praca najemna (PSR 2002: Pozarolnicza…). Wśród ogółu gospodarstw rolnych, 65,4% nich prowadziło wyłącznie rolniczą działalność gospodarczą (1918,2 tys.), 3,6% wyłącznie działalność pozarolniczą (104 tys.), a 8,8% gospodarstw prowadziło działalność rolniczą i pozarolniczą (259,4 tys.) (Rysunek 6). 22,2% Gospodarstwa prowadzące wyłącznie działalność rolniczą Gospodarstwa prowadzące wyłącznie działalność pozarolniczą 8,8% 3,6% 65,4% Gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą i pozarolniczą gospodarstwa nieprowadzące żadnej działalności Rys. 6. Struktura gospodarstw [%] według prowadzonej działalności gospodarczej w 2002 roku. Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych 2002. Łącznie działalność pozarolniczą w 2002 roku prowadziło 12,4% ogółu gospodarstw rolnych w Polsce, co w porównaniu z 1996 rokiem stanowiło wzrost o 4,3% (z 249 tys. w 1996 roku do 363,4 tys. w 2002 roku). W ujęciu według grup obszarowych powierzchni użytków rolnych wzrost udziału gospodarstw z działalnością pozarolniczą miał miejsce we wszystkich wyszczególnionych grupach obszarowych poza grupą podmiotów największych obszarowo (o powierzchni 50 ha i więcej, gdzie odnotowano spadek o 3,8%) (Tabela 2). 40 Tabela 2. Zestawienie udziału procentowego liczby gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą w grupach obszarowych użytków rolnych w latach 1996 i 2002 Lata do 1 1996 2002 9,6 11,1 Udział procentowy liczby gospodarstw rolnych [%] w grupach obszarowych użytków rolnych [ha] 50 i 1-5 5-10 10-15 15-20 20-50 więcej 8,2 5,7 5,5 6,2 8,8 31,2 13,8 11,9 10,9 10,7 12,3 27,4 Ogółem 8,1 12,4 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002: Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych, GUS, listopad 2003, Warszawa. W 2002 roku, pośród ogółu gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą 29,8% stanowiły gospodarstwa rolne o powierzchni do 1,0 ha (39,3% w 1996 roku). Pozostałe 70,2% były to gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha (60,7% w 1996 roku) przy czym w tej grupie najczęściej działalność pozarolnicza podejmowały podmioty wielkości 15 ha (43,5%). Największe gospodarstwa (50 ha i więcej) stanowiły tylko 1,5% wszystkich gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność (5435 gospodarstw). Największy odsetek, spośród wszystkich gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, zlokalizowany był na terenie gmin wiejskich (49%), 27,5% podmiotów znajdowało się w gminach miejsko-wiejskich, a 23,5% w gminach miejskich. Najczęściej prowadzono działalność związaną z handlem, przetwórstwem rolnospożywczym, budownictwem, transportem i magazynowaniem – taką działalność prowadziło około 50% gospodarstw prowadzących działalność pozarolniczą (Polska Wieś, 2004, s. 167). Tylko 1,3% gospodarstw rolnych prowadzących działalność pozarolniczą zajmowało się wyłącznie agroturystyką (0,2% wszystkich gospodarstw rolnych w kraju). Były to głównie gospodarstwa małe – do 5 ha oraz znajdujące się przede wszystkim w województwach małopolskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i zachodnio-pomorskim (PSR 2002: Pozarolnicza…). W 2002 roku, w odniesieniu do podmiotów prowadzących pozarolnicza działalność gospodarczą (wyłącznie pozarolniczą oraz rolniczą i pozarolniczą) 28,6% z nich nie prowadziło rolniczej działalności gospodarczej, ok. 40% produkcję rolniczą realizowało wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, a 31,5% produkcję tę przeznaczało głównie na sprzedaż (Tabela 3). 41 Tabela 3. Struktura gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą według celu produkcji rolniczej w latach 1996 i 2002 Lata 1996 2002 Udział procentowy gospodarstw rolnych [%] wg celu produkcji rolniczej produkcję produkcję produkcję nie prowadziło rolniczą rolniczą rolniczą rolniczej realizowało realizowało przeznaczało działalności wyłącznie na głównie na głównie na gospodarczej własne potrzeby własne potrzeby sprzedaż 16,1 30,7 21,8 25,2 28,6 13,9 26,0 31,5 Źródło: na podstawie danych PSR 2002: Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych. W przeciągu 6 lat o 12,5% wzrósł udział gospodarstw rolnych nie prowadzących rolniczej działalności gospodarczej w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą (rolniczą i pozarolniczą oraz wyłącznie pozarolniczą) działalność gospodarczą. Równocześnie wzrósł o 6,3% odsetek gospodarstw, które postanowiły produkcję rolniczą przeznaczać głównie na sprzedaż rynkową. W strukturze gospodarstw rolnych uzyskujących dochody z działalności pozarolniczej według udziału tych dochodów w łącznych dochodach z działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) 41,5% stanowiły podmioty o najwyższym udziale – powyżej 80% (w 1996 roku 54,7), przy czym działalność pozarolnicza była głównym źródłem dochodu (udział powyżej 50% w łącznych dochodach) dla prawie 52% tych podmiotów (PSR, 2002). Spośród użytkowników gospodarstw indywidualnych21, uzyskujących dochody z pozarolniczej działalności gospodarczej, 44,1% utrzymywało się wyłącznie z działalności pozarolniczej, 32,7% głównie, a dla 23,2% działalność pozarolnicza stanowiła dodatkowe źródło utrzymania (PSR, 2002). Podsumowując chciałbym zaznaczyć, iż gospodarstwa prowadzące zdywersyfikowaną działalność gospodarczą (rolniczą i/lub pozarolniczą) stanowią niewielki odsetek wszystkich gospodarstw rolnych. Chociaż o we wszystkich grupach obszarowych użytków rolnych gospodarstwa prowadzą działalność pozarolnicza to największą grupę stanowią gospodarstwa małe o powierzchni 0-10 ha. Zmienił się także cel produkcji rolniczej gospodarstw rolnych w kierunku sprzedaży rynkowej. 21 Definicja według GUS: Za gospodarstwo indywidualne uważa się gospodarstwo rolne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby fizycznej lub grupy osób. 42 2.1.3. Przyczyny i bariery w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych W tym podrozdziale przedstawię w skrócie wyniki badań22 przeprowadzonych w ramach projektu IDARA w 2001 roku, które dokonują identyfikacji przyczyn podejmowania lub nie podejmowania zdywersyfikowanej działalności przez gospodarstwa rolne. Badanie zostało przeprowadzone w sześciu wsiach województw: podkarpackiego, dolnośląskiego i podlaskiego. Chociaż nie można ich nazwać reprezentacyjnymi dla obszaru całej Polski to jednak wskazują na najważniejsze czynniki decydujące o podejmowaniu przez użytkowników gospodarstw rolnych działalności pozarolniczej bądź pracy zarobkowej poza rolnictwem. W badaniu posłużono się analizą skupień pokazującą grupy gospodarstw domowych o podobnych cechach. Wśród gospodarstw znajdujących się w skupieniu pierwszym (gospodarstwa koncentrujące się na produkcji rolnej, średniej wielkości 14 ha) najważniejszą przyczyną niepodejmowania własnej działalności była chęć koncentrowania się na produkcji rolniczej. W dalszej kolejności wskazywano na niewystarczającą wiedzę i zdolności. Członkowie gospodarstw ze skupienia drugiego (gospodarstwa najmniejsze ok. 5 ha) uznali za ważne wszystkie analizowane czynniki (koncentracja na produkcji rolniczej, niewystarczające zdolności, niewystarczający kapitał, brak kredytu) poza złą lokalizacją. Dla gospodarstw znajdujących się w skupieniu trzecim (największe gospodarstwa - 21ha, najbardziej oddalone od środków transportu publicznego) najważniejszymi przeszkodami w rozpoczęciu własnej działalności pozarolniczej było oddalenie od ośrodków miejskich oraz brak kapitału na rozpoczęcie działalności. Wśród gospodarstw domowych podejmujących pracę zarobkową poza rolnictwem wyróżniono także trzy rodzaje gospodarstw. W skupieniu pierwszym znalazły się gospodarstwa chcące prowadzić zdywersyfikowaną działalność o średniej wielkości użytków rolnych (8 ha). W tej grupie o podejmowaniu pracy zarobkowej poza rolnictwem w największym stopniu decydowały: chęć uzyskiwania dodatkowego dochody, zmniejszenie wahań z produkcji rolnej oraz niestabilne dochody w rolnictwie. Podobnie sytuacja wyglądała w drugim skupieniu (najmniejsze gospodarstwa o średniej powierzchni 4 ha, z członkami rodziny alokującymi najmniej czasu na pracę w gospodarstwie, o najniższym wykształceniu rolniczym i najwyższym 22 Dokładne wyniki badań dotyczące dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych w ramach projektu IDARA zostały zaprezentowane w artykule Chaplin, Milczarek w kwartalniku Wieś i Rolnictwo, nr 4, 2003. 43 ogólnym), przy czym w tej grupie dodatkowo wskazywano na pozyskanie dochodu na inwestycje w rolnictwie jako przyczynę podejmowania pracy zarobkowej poza rolnictwem. W trzecim, najmniejszym liczebnie skupieniu znajdowały się gospodarstwa największe (11 ha), z członkami rodziny alokującymi najwięcej czasu na pracę w gospodarstwie, o najwyższym poziomie wykształcenia rolniczego. Jako główne przyczyny podejmowania pracy zarobkowej wskazywano w tej grupie chęć uzyskania dodatkowego dochodu, zmniejszenie wahań dochodów z rolnictwa oraz problemy spowodowane niestabilnymi przychodami w rolnictwie. Dodatkowo ważnym czynnikiem było pozyskiwanie dochodu na inwestycje w rolnictwie. O ile czynniki dochodowe, jako decydujące o dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, są dość oczywiste, to interesującym jest fakt, iż gospodarstwa znajdujące się we wszystkich trzech skupieniach wskazały na brak pracy w gospodarstwie, jako przyczynę podejmowania pracy zarobkowej poza rolnictwem. Ten stan rzeczy, moim zdaniem, należy wiązać z wysokim poziomem ukrytego bezrobocia w gospodarstwach rolnych, co powoduje, że znaczna część zasobów pracy w rolnictwie jest zbędna. Traktowanie pracujących jako ukrytych bezrobotnych zasadza się na założeniu, że ich zatrudnienie nie jest niezbędne, by w danym czasie cała zamierzona praca została wykonana. Takie bezrobocie powstaje, jeśli pracujący dzielą się pracą z osobami, których zatrudnienie jest zbędne lub, kiedy nie wprowadza się takiej organizacji produkcji, przy której część pracujących nie miałaby zadań do wykonania (Liwiński, 2003, s. 249). W Polsce skala ukrytego bezrobocia zgodnie z kryteriami GUS23 wynosiła w 2002 roku 417 tys. osób, co stanowiło 21,4% osób pracujących wyłącznie bądź głównie w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz na działkach rolnych. Według tego kryterium aż 404,7 tys. osób, tj. 97% ogółu osób zbędnie pracujących stanowią pracujący wyłącznie w indywidualnych gospodarstwach rolnych lub na działkach rolnych. Jedynie 12,3 tys. osób łączy pracę w gospodarstwie rolnym z dodatkową pracą poza nim (Liwiński, 2003, s. 254). W badaniach w ramach projektu IDARA (Chaplin, Milczarek, 2003), gospodarstwa rolne, w których nie podejmowano pracy zarobkowej poza rolnictwem podzielone zostały także na trzy skupienia. W grupie pierwszej znalazły się gospodarstwa niezamierzające prowadzić 23 Zgodnie z tym kryterium za ukrycie bezrobotną uznaje się osobę pracującą wyłącznie lub głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym (na działce rolnej), która spełnia jeden z dwóch warunków: pracowała w ciągu badanego roku przez mniej niż 4 miesiące lub pracowała przeciętnie w badanym roku w wymiarze mniejszym niż 4 godziny dziennie, bez względu na liczbę przepracowanych miesięcy. Istotnym jest fakt, że dzienna liczba godzin pracy jest średnią z 12 miesięcy, niezależnie od tego przez ile miesięcy dana osoba faktycznie pracowała (Liwiński, 2003). 44 zdywersyfikowanej działalności, charakteryzujące się najsilniejszą koncentracją na produkcji rolnej. Były to gospodarstwa średniej wielkości 15 ha o najniższym poziomie wykształcenia głowy rodziny. Dla gospodarstw należących to tego skupienia najważniejszymi przeszkodami w podejmowaniu zatrudnienia poza rolnictwem były: koncentracja na produkcji rolnej oraz wysoki poziom bezrobocia w regionie. Gospodarstwa znajdujące się w drugim skupieniu (zamierzające prowadzić zdywersyfikowana działalność, o najmniejszym areale (8 ha) i największym udziale dochodów niezarobkowych, najwyższym wykształceniu głowy rodziny i dobrym transporcie publicznym) za najważniejsze przyczyny niepodejmowania pracy zarobkowej poza rolnictwem uważały brak odpowiedniej wiedzy i zdolności oraz wysoki poziom regionalnego bezrobocia. W trzecim skupieniu znalazły się największe gospodarstwa (23 ha) położone najdalej od środków komunikacji publicznej o najwyższym poziomie wykształcenia rolniczego głowy rodziny. Najważniejszą przeszkodą w podejmowaniu działalności pozarolniczej było dla tej grupy, jak i dwóch pozostałych, wysokie bezrobocie regionalne. Przedstawione wyżej wyniki badań wskazują, że podejmowanie zdywersyfikowanej działalności przez rolników zostało spowodowane przez spadek dochodów rolniczych gospodarstw chłopskich oraz pogorszenie się sytuacji na rynku pracy w okresie transformacji. Za główne przyczyny podejmowania działalności poza rolnictwem uważano wahania dochodu z rolnictwa oraz potrzebę uzyskiwania dodatkowego dochodu. Za główne przeszkody w podejmowaniu pracy poza rolnictwem uznano chęć koncentracji na produkcji rolniczej, niewystarczającą wiedzę i zdolności, a także wysokie bezrobocie regionalne (Chaplin, Milczarek, 2003). 2.1.4. Polityka wspierająca dywersyfikację Praca na własny rachunek odgrywa ważną rolę w powiększaniu możliwości dochodowych części rodzin wiejskich. Z tego powodu, ze względu na wysoki poziom ukrytego oraz regionalnego bezrobocia niezbędna jest polityka państwa nakierowana na promowanie i wspieranie prowadzenia przez gospodarstwa rolne zdywersyfikowanej działalności ekonomicznej. W Polsce, polityka wspierająca dywersyfikację dochodów i działalności ludności na obszarach wiejskich była realizowana poprzez duże programy stanowiące pakiet działań 45 skoncentrowanych wokół określonych celów (Polska Wieś, 2004). Jednym z pierwszych, był Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich (PAOW), współfinansowany z pożyczki z Banku Światowego, a termin realizacji obejmował lata 2000-2005. Do głównych celów programu należało zwiększenie pozarolniczego zatrudnienia, wspieranie procesu umacniania samorządów i rozwoju regionalnego oraz pomoc w budowaniu potencjału instytucjonalnego niezbędnego do uzyskania pomocy przedakcesyjnej i funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Po zakończeniu programu w maju 2005 roku uznano, że sytuacja w odniesieniu do celów programu poprawiła się na obszarach nim objętych w stosunku do stanu początkowego24. Drugim dużym programem wspierającym wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce był SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture & Rural Development) – przedakcesyjny program skierowany do 10 nowych członków UE przygotowujący ich do udziału we Wspólnej Polityce Rolnej. W tym programie w ramach Działania 4 dofinansowywane były projekty wspierające tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych, tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich oraz publicznej infrastruktury turystycznej25. Obecnie realizowanym w Polsce programem wspierania rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jest Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich” w ramach, którego polska wieś ma otrzymać 1,8 mld EURO (1,2 mld EURO – fundusze unijne, 0,6 mld EURO – fundusze krajowe). Polityka wspierania dywersyfikacji jest realizowana poprzez działanie „Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodu”, na które przeznaczono limit środków w wysokości ok. 420 mln PLN (ARiMR). Wsparcie finansowe udzielane w ramach tego działania ma zachęcić rolników do podejmowania przedsięwzięć zapewniających alternatywne źródła dochodów. Pomocą objęte mogą być projekty związane z działalnością agroturystyczną, wytwarzaniem materiałów energetycznych z biomasy 24 Program PAOW składał się z trzech komponentów: komponent A – Mikropożyczki, komponent B – Aktywizacja zasobów ludzkich i komponent C – infrastruktura. W ramach realizacji PAOW uzyskano miedzy innymi następujące rezultaty: udzielono 4655 mikropożyczek bezpośrednim beneficjentom na kwotę 42 mln PLN oraz 2944 jednorazowe dotacje na kwotę 10,6 mln PLN na tworzenie pozarolniczych miejsc pracy oraz na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw na wsi, ze szkoleń, doradztwa zawodowego oraz okresowego zatrudnienia skorzystało ponad 73 tys. beneficjentów, utworzono 6 inkubatorów przedsiębiorczości oraz udzielono dofinansowania dla 157 centrów wspierania przedsiębiorczości, wyremontowano około 2000 szkół wiejskich oraz 287 świetlic szkolnych (PAOW, 2005). 25 W tym działaniu najaktywniejszą grupę beneficjentów stanowili przedsiębiorcy, którzy złożyli ponad połowę wniosków, ale o pomoc występowali także rolnicy, domownicy, gminy, związki międzygminne i organizacje pozarządowe. W przeciągu półtora roku (grudzień 2003 do końca czerwca 2004) złożono ponad 7,5 tys. wniosków, z czego zawarto ponad 3,5 tys. umów na łączną kwotę około 286 mln zł. (Polska Wieś, 2004). 46 oraz zakładaniem plantacji roślin wieloletnich przeznaczonych na cele energetyczne, sprzedażą bezpośrednią produktów pochodzących w większości z własnego gospodarstwa rolnego, rozwojem działalności w zakresie rzemiosła i rękodzielnictwa, świadczeniem drobnych usług na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich, sprzedaży lub promocji przez internet określonych produktów rolnych (ARiMR). Według danych na luty 2006 udostępnionych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (System Informacji Zarządczej ARiMR) w ramach SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich” liczba złożonych wniosków wynosiła 5067 na łączną kwotę 373,5 mln PLN (88,75% wykorzystania limitu). Do tej pory zrealizowano płatności w kwocie 17,9 mln PLN co stanowi 4,25% limitu środków na jego realizację. Jak zwracają na to uwagę autorzy (Chaplin, Milczarek, 2003), narzędzia polityki rolnej stosowane przez UE, takie jak płatności bezpośrednie i ceny gwarantowane, które zmniejszają wahania dochodów, mogą zniechęcać rolników do podejmowania zdywersyfikowanej działalności. Wspieranie produkcji rolnej może ograniczyć efektywność programów wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, który zakłada tworzenie miejsc pracy poza gospodarstwem. Według autorów bodźce do dywersyfikacji tworzyć będą w największym stopniu programy zwiększające dostępność kapitału. Dodatkowo uważam, że niezbędne jest wsparcie instytucjonalne dla rozwoju działalności pozarolniczej. Mam tu na myśli organizacje pozarządowe realizujące działania szkoleniowe, doradcze, podnoszące jakość kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich26. Udostępnianiu środków finansowych powinno towarzyszyć kształcenie jak je efektywnie wykorzystywać. 26 O zasadności tego stwierdzenia świadczą wyniki uzyskane podczas PAOW. W ramach PAOW, komponentu B, realizowano podkomponent B1 – Przekwalifikowanie siły roboczej. Miał on dwa cele: podniesienie i usprawnienie wykorzystania własnych kwalifikacji (kapitału ludzkiego) oraz pomoc w wykorzystywaniu szans pojawiających się na rynku pracy. Ocena programu wskazywała, że cele te były realizowane m.in. przez poprawę mobilności pracowników, podniesienie jakości zasobów ludzkich poprzez zmianę kwalifikacji, wsparcie dla osób indywidualnych w zakładaniu i prowadzeniu mikroprzedsiębiorstw, wzmacnianie rozwoju niepublicznych instytucji obsługi rynku pracy, takich jak agencje pracy tymczasowej, instytucje doradztwa personalnego, pozarządowe pośrednictwo pracy. Ogólna ocena podkomponentu B1 pokazała, że najwyżej przez beneficjentów programu zostały ocenione szkolenia zawodowe, centra rozwoju przedsiębiorczości, planowanie rozwoju lokalnego, okresowe zatrudnienie oraz inkubatory przedsiębiorczości (Studium oceny końcowej PAOW, 2005). 47 2.2. Lokalne organizacje pozarządowe na obszarach wiejskich 2.2.1. Charakterystyka sektora NGO w Polsce Jednym z najistotniejszych wskaźników kapitału społecznego jest aktywność mieszkańców wsi na rzecz nowych form działania, np. w organizacjach i stowarzyszeniach, czyli wskaźnik kapitalizacji zasobów społecznych, a więc formalizowanie więzi i utrwalanie instytucji współpracy i współdziałania. Jest to o tyle ważna miara, że nie mówi tylko o gotowości do współpracy z innymi, ale ukazuje faktyczne zaangażowanie ludzi w pracę społeczną w organizacjach (Tabela 4.). Tabela 4. Aktywność społeczna Polaków wg cech społeczno-demograficznych w latach 19981999 i 2002-2004 Cechy społecznodemograficzne Wieś Miasto 500 tys. i więcej ludności Kadra kierownicza, inteligencja Pracujący na własny rachunek Rolnicy Ogółem Udział procentowy ankietowanych pracujących społecznie w co najmniej jednej organizacji [%] w latach 1998 1999 2002 2004 21 22 23 21 26 33 26 30 42 62 54 53 9 14 18 35 23 23 18 24 30 21 22 24 Źródło: Dane za CBOS 2004 24/2004 luty. Poziom zaangażowania ogółu Polaków w pracę społeczną jest stabilny i utrzymuje się na poziomie ok. 24%, ale w niektórych grupach socjodemograficznych można odnotować dość istotne zmiany. Warto podkreślić stopniowy wzrost aktywności społecznej pracujących na własny rachunek poza rolnictwem, który miał miejsce na przestrzeni sześciu lat. W roku 1998 na pracę społeczną w różnego rodzaju organizacjach poświęcało czas zaledwie 9% badanych z tej grupy, dwa lata później angażowało się w nią 14%, a w 2002 niemal co piąty (18%). W 2004 roku ponad jedna trzecia (35%) przedstawicieli tej grupy była aktywna społecznie. 48 Bardzo dobre wskaźniki charakteryzują wieś na tle ogółu Polaków, a także dużych miast, które zrzeszają więcej pracujących w organizacjach (30% w 2004 roku), ale nie jest to duża różnica biorąc pod uwagę przewagę potencjałów rozwojowych nad wsią (21% w 2004 roku). Nie najlepiej wygląda natomiast sytuacja rolników, którzy prezentują niestabilną postawę na rzecz pracy społecznej w organizacjach. Po początkowym spadku zaangażowania z 23% w 1998 roku do 18% w 1999 roku, kolejne trzy lata przyniosły zdecydowaną poprawę – wzrost do 30% w 2002 roku, jednak ostatecznie stan na rok 2004 wynosi 22% pracujących społecznie w co najmniej jednej organizacji (CBOS, 2004). Według CBOS niski poziom aktywności społecznej charakteryzuje osoby znajdujące się w najgorszym położeniu społecznym i materialnym. Można to tłumaczyć kumulowaniem się upośledzeń społecznych (braku pracy, dochodów, złych warunków materialnych rodzin, niskiego wykształcenia, trwale złego stanu zdrowia), które blokują aktywność tych osób, jeszcze bardziej spychając je na margines życia społecznego. Ta obywatelska bezradność może także wynikać z niedostatku ofert pracy społecznej w ich środowisku, a także braku kontaktu z osobami działającymi społecznie. To właśnie może być istotnym powodem niskiej aktywności społecznej rolników w organizacjach, którzy mając wysokie wskaźniki zaangażowania w pracę na rzecz własnego środowiska (Tabela 9 w Rozdziale 3, str. 68) nie umieją zrzeszać się w formalne instytucje współpracy. Sam fakt przynależności do organizacji i pełnienie w nich funkcji nie może być dostatecznym wskaźnikiem jakości kapitału społecznego. Istotnymi są liczba, struktura, zakres działania i wszystko to, co może świadczyć o pozytywnym efekcie samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego w formie NGO. Wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie pojawiła się prawna definicja organizacji pozarządowej. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy organizacjami pozarządowymi są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym fundacje i stowarzyszenia. Ustawa przyjmuje szeroką definicje organizacji pozarządowych, poza stowarzyszeniami i fundacjami do tak zdefiniowanego trzeciego sektora należą też inne podmioty takie, jak związki zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego, czy zawodowego (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873). 49 Według przeprowadzonych w 2004 roku przez stowarzyszenie Klon/Jawor badań, w ramach Programu Trzeci Sektor wynika, iż w Polsce w rejestrze REGON27 zarejestrowanych jest 45891 stowarzyszeń28 i 7210 fundacji (stan na kwiecień 2004 roku). Chcąc oszacować rozmiary całego sektora pozarządowego, do liczb tej należy dołączyć 14000 ochotniczych straży pożarnych, 3524 organizacji społecznych (komitety rodzicielskie, koła łowieckie oraz komitety społeczne), 17113 związków zawodowych, 15244 jednostek Kościoła katolickiego, 5515 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego oraz mniej liczne grupy związków zawodowych pracodawców i partii politycznych. W sumie, przyjmując szeroką definicję trzeciego sektora, liczy on blisko 109 tys. zarejestrowanych podmiotów. Odrębne badanie29 dotyczące próby oszacowania liczby aktywnych organizacji wskazuje, że ok. 58% zarejestrowanych organizacji z całą pewnością prowadzi aktywne działania, 10% organizacji zaprzestało działalności i jest w trakcie wyrejestrowywania, bądź w praktyce nie prowadzi działań, natomiast nie udało się ustalić losów ponad 30% organizacji (przeprowadzający badanie, biorąc pod uwagę specyfikę działalności organizacji, nie wykluczają, że istnieją, ale uważają, że ich działalność nie jest szczególnie rozwinięta). Najczęstszym obszarem działania organizacji pozarządowych w Polsce jest sport, turystyka, rekreacja i hobby (38,6% organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swoich działań), kolejnymi kultura i sztuka (11,6% organizacji), edukacja i wychowanie (10,3% organizacji), usługi socjalne i pomoc społeczna (10% organizacji) oraz ochrona zdrowia (8,2%). Najwięcej organizacji zarejestrowanych jest w województwie mazowieckim (prawie 10 tys. stowarzyszeń i fundacji). W tym województwie także jest najwyższy wskaźnik liczby organizacji na 10 tys. mieszkańców, który wynosi 18,75 organizacji. Inne obszary, w których liczba zarejestrowanych organizacji w stosunku do liczby mieszkańców jest największa to województwo pomorskie (16,42 organizacji na 10 tys. mieszkańców) i dolnośląskie (15,09 organizacji). Najmniej zarejestrowanych organizacji jest w województwie opolskim – nieco ponad 1 tys. podmiotów. Również wskaźnik liczby organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców jest jednym z najniższych – 10,69. Mniej niż 1,5 tys. zarejestrowanych 27 Rejestr REGON, prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny, to krajowy rejestr podmiotów gospodarki narodowej utworzony na podstawie art. 41 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 roku o statystyce publicznej (Dz. U. NR 88, poz. 439 z późniejszymi zmianami). 28 Bez ochotniczych straży pożarnych, które mają formę prawną stowarzyszeń. 29 Badanie przeprowadzone w 2002 roku przez stowarzyszenie Klon/Jawor, podczas którego ankieterzy na różne sposoby starali się dotrzeć do 3 tys. organizacji wylosowanych spośród zarejestrowanych w rejestrze REGON. 50 stowarzyszeń i fundacji jest także w województwie lubuskim oraz świętokrzyskim (najniższy wskaźnik liczby organizacji na 10 tys. mieszkańców – 10,3). Jeżeli chodzi o zasięg działań to, co druga organizacja działa na terenie nie większym niż powiat, czyli ma charakter lokalny, z czego 5% organizacji deklaruje, że ich działania ograniczają się do obszaru najbliższego sąsiedztwa, zaś dla 46% obszarem działania jest gmina lub powiat. Zasięg ogólnokrajowy lub większy deklaruje 28% organizacji, a ponad 60% ma swoją siedzibę w miastach wojewódzkich. Sektor NGO charakteryzuje się dość dużą dynamiką powstawania nowych organizacji. Szczególny przyrost ich liczby odnotowano na początku lat 90. po czym na przełomie 1993/1994 wskaźnik przyrostu nowych organizacji ustabilizował się na poziomie ok. 115%, co świadczy o znacznym potencjale rozwojowym tego sektora. Jest to istotne z punktu widzenia roli trzeciego sektora w gospodarce, jako obecnie jeszcze mały pracodawca, ale z szansami na zwiększenie swojego udziału na tym rynku. Z badań Klon/Jawor wynika, że tylko co trzecia organizacja w 2004 roku zatrudniała pracowników na umowę o pracę (33,2%). Liczbę etatów osób zatrudnionych w sektorze pozarządowym oszacowano na niecałe 64 tys., co stanowi ok. 0,59% całości zatrudnienia poza rolnictwem. W ok. 70% organizacji zatrudniających płatnych pracowników liczna personelu nie przekraczała 5 osób. Można jednak przypuszczać, że w związku z pojawieniem się wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej nowych możliwości finansowania działalności organizacji w niedługim czasie zatrudnienie w sektorze pozarządowym wzrośnie. Chociaż na razie niewielki pod względem liczby etatów, sektor ten jest bardzo specyficznym pracodawcą przede wszystkim, dlatego ponieważ zatrudnienie znajduje tu relatywnie dużo kobiet. Stanowią one 60% pracowników organizacji, podczas gdy wśród ogółu zatrudnionych w polskiej gospodarce jest ich ok. 45% (według danych BAEL GUS, 2001). W świetle wyników badań Klon/Jawor jednym z najczęściej dostrzeganych przez organizacje problemów jest brak ludzi gotowych bezinteresownie włączać się w działania społeczne. Nie jest to jednak problem najistotniejszy. Pierwsze miejsce na liście trosk sektora zajmuje brak środków finansowych, bez których będzie groziła mu stagnacja rozwojowa a w konsekwencji spadek jakości świadczonej pomocy. Tylko ok. 20% organizacji ocenia dobrze swoją sytuację finansową, a niecałe 30% jest zadowolone za stanu i poziomu wyposażenia. Jednak ocena działalności i sytuacji organizacji przez ich członków jest dosyć satysfakcjonująca. Co prawda 23% organizacji uważała rok 2004 za gorszy od poprzednich (dwa 51 lata wcześniej uważało tak 30% organizacji), ale ponad 51% uważała, że rok 2005 będzie lepszy (tylko 9% organizacji sądziła, że rok 2005 będzie gorszy niż poprzednie) (Klon/Jawor, 2004). Rozważając przytoczone dane dotyczące sektora NGO w Polsce, można uznać go za ciągle znajdujący się w fazie wzrostu i określania swojej tożsamości zarówno w kwestii, rodzajów prowadzonej działalności, jak i roli jaką chce i będzie odgrywał jako jeden z sektorów współczesnej gospodarki rynkowej. Mimo wielu problemów wydaje się, iż trzeci sektor to najlepsza wizja rozwoju aktywności społecznej, przede wszystkim dla środowisk lokalnych (w tym obszarów wiejskich), które najlepiej potrafią zidentyfikować swoje problemy i współdziałając rozwiązywać je. 2.2.2. Charakterystyka lokalnych organizacji pozarządowych działających na obszarach wiejskich Trudno jest ustalić liczebność wiejskich organizacji pozarządowych. O ile prowadzone są badania dotyczące całego sektora NGO w Polsce, to brak jest precyzyjnych danych dotyczących lokalnych instytucji działających tylko na rzecz wsi i rolnictwa. Dane na ich temat mogą mieć tylko charakter kolejnych przybliżeń, m.in. z tego powodu, że nie mają one obowiązku wyrejestrowania działalności. Przyjmując jedną z najszerszych definicji obszarów wiejskich zakładającą, że stanowią one cały obszar kraju oprócz terytorium miast (gminy wiejskie i miejsko-wiejskie), można oszacować liczbę stowarzyszeń i fundacji zarejestrowanych w systemie REGON30 odpowiednio na 31381 i 985. Liczby te jednak obejmują wszystkie zarejestrowane organizacje nie uwzględniając, czy ich działalność jest nakierowana na szeroko rozumianą pomoc obszarom wiejskim, czy też ma inny charakter. Wydany w 1998 roku informator31 „Organizacje działające na rzecz wsi i rolnictwa” wymienia 386 nowych organizacji działających na rzecz wsi. W 2002 szacowano ich liczbę na ok. 500 (Polska Wieś, 2002), a według bazy Agro-Info32 obecnie działa ich 1346. Większość instytucji wykazuje aktywność na 30 Stan na koniec grudnia 2005, według Bank Danych Regionalnych GUS. Organizacje działające na rzecz wsi i rolnictwa (Informator, 1998). 32 Serwis internetowy Agro-Info prowadzony jest przez Biuro Programów Wiejskich Fundacji Fundusz Współpracy. Serwis informacyjny powstał na zlecenie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej w ramach działań Programu Agro-Info i funkcjonuje od 2001. Ma on ułatwić poszukiwanie wiadomości dotyczących różnych inicjatyw związanych z integracją europejską, rolnictwem i rozwojem obszarów wiejskich w Polsce i jest częścią systemu, dostarczającego rolnikom i społecznościom wiejskim informacji umożliwiających im sprawne funkcjonowanie w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej. 31 52 kilku polach - główne pola działalności tych instytucji to33: szkolenia (630 organizacji), doradztwo i informowanie (743 organizacje), punkt/centrum informacji (516 organizacji), wydawnictwa (349 organizacji), regularne publikacje (164 organizacje), pomoc finansowa (247 organizacji). Innym źródłem informacji, pozwalającym na weryfikację szacunków skali rozwoju organizacji pozarządowych jest powstała w lutym 2002 roku lista osób i organizacji pozarządowych wyrażających chęć uczestnictwa w Ogólnopolskim Spotkaniu Organizacji działających na Obszarach Wiejskich, które odbyło się w miejscowości Maróz, w dniach 19 - 22 marca 2002 roku34 (Polska Wieś, 2002). Traktując zwrot ankiet jako wynik próby adresowej, można powiedzieć, że na terenach wiejskich działało w 2002 roku ok. 1000 organizacji pozarządowych zrzeszających mieszkańców wsi i aktywnych na różnorodnych polach. Było wśród nich wiele organizacji, których istnienie i działalność nie zostały wcześniej zarejestrowane w żadnym z istniejących banków danych. Za przykład można tu wymienić 13 różnych stowarzyszeń używających określenia „Odnowa Wsi” i 11 wiejskich organizacji ekologicznych. Kulturą ludową, twórcami ludowymi, zabytkowym cmentarzem zajmowało się dalszych 8 stowarzyszeń, a młodzieżą i dziećmi 11 organizacji. Problemy oświaty, kultury i życia artystycznego podjęło 15 organizacji, sportem zajęło się dalszych 5, losem młodzieży wiejskiej z problemami uzależnień kolejne 4. Zgłosiło się także stowarzyszenie na rzecz osób niepełnosprawnych, świetlice środowiskowe i Rady Rodziców oraz 11 organizacji zrzeszających bezrobotnych. Przedstawicielkom Kół Gospodyń Wiejskich towarzyszyły zupełnie nowe stowarzyszenia kobiece - Stowarzyszenie Kobiet Wiejskich, Stowarzyszenie Bab, czy KGW grupa nieformalna. Także Ochotnicza Straż Pożarna szuka nowych form działania, tworząc OSP - Odnowa Wsi (Polska Wieś, 2002). Bardzo istotnym z punktu widzenia tematu pracy - roli jaką odgrywają lokalne organizacje pozarządowe w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych - jest istnienie lokalnych organizacji wspierających wiejską przedsiębiorczość, jako alternatywę dla typowej rolnej działalności produkcyjnej. Stymulowanie rozwoju lokalnej aktywności gospodarczej jest możliwe poprzez stosowanie różnych instrumentów minimalizujących ograniczenia rozwoju. 33 34 Dane na koniec listopada 2005, http://www.agro-info.org.pl/baza/szukaj.php. Spotkanie sfinansowała Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności w ramach programu „Wieś Aktywna”. Na ankietę rozesłaną przez organizatorów do wszystkich gmin wiejskich odpowiedziało 500 potencjalnych uczestników spotkania reprezentujących 224 organizacje pozarządowe z różnych gmin i wsi, zlokalizowanych stosunkowo równomiernie na obszarze całej Polski. 53 Pokonywanie większości barier w rozwoju przedsiębiorczości polega na dostarczaniu lub poprawie dostępności różnych czynników, niezbędnych do uruchomienia i funkcjonowania przedsięwzięcia gospodarczego. Działania takie wymagają podejścia systemowego i kompleksowego, co w skali globalnej oznacza konieczność odejścia od stereotypów mówiących o możliwości rozwoju wyłącznie przez stosowanie instrumentów edukacyjnych i przełamywaniu barier mentalnościowych (Kamiński, 2000). Stosowanie instrumentów wspierania przedsiębiorczości na poziomie lokalnym powinno jednocześnie oznaczać tworzenie lokalnego systemu wspierania przedsiębiorczości. Podstawą takiego systemu jest istnienie wielu lokalnych struktur organizacyjnych zdolnych do stosowania różnych instrumentów rozwoju przedsiębiorczości, poczynając od powszechnej edukacji dla przedsiębiorczości, przez doradztwo, szkolenia, informowanie oraz tzw. inkubację nowych firm, aż do tworzenia lokalnych funduszy pożyczkowych i doręczeniowych. Mogą być one wdrażane jedynie poprzez nadanie im określonych ram organizacyjnych. W analizowanej próbie instytucji, które odesłały ankietę w ramach programu „Wieś Aktywna” było 109 struktur wspierających gospodarczy rozwój wsi (prawie 50%), w tym 15 lokalnych organizacji wspierających wiejską przedsiębiorczość, 13 organizacji ponadlokalnych, z siedzibą w powiecie lub województwie, których przedmiotem działania była wieś i jej przedsiębiorcy, 46 stowarzyszeń na rzecz rozwoju gminy lub konkretnej wsi, 6 Towarzystw Miłośników konkretnej miejscowości lub regionu, 7 Towarzystw Przyjaciół własnej wsi lub gminy oraz 22 Stowarzyszenia Agroturystyczne (Fedyszak-Radziejowska, 2003). Ciekawych informacji na temat liczby oraz działalności lokalnych organizacji wspierających rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich dostarczają także badania35 przeprowadzone w 1999 roku, a kontynuowane w 2000 roku. Budując bazę informacji na temat istnienia takich organizacji, autor korzystał z wielu różnych źródeł. Między innymi z baz danych Klon, Jawor, Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw oraz wielu innych fundacji i organizacji realizujących programy na terenach wiejskich oraz własnych kontaktów z tymi organizacjami (Kamiński, 2000). W wyniku badań powstał wykaz około 180 organizacji działających na rzecz wspierania wiejskiej przedsiębiorczości zlokalizowanych na wsi, dający pewien obraz na temat struktury i metod ich działania. 35 Badania przeprowadzone przez dr Ryszarda Kamińskiego, pracownika naukowego Zakładu Socjologii Wsi, IRWiR PAN. 54 Jak wskazuje Kamiński zdecydowana większość organizacji objętych badaniem była w niewielkim stopniu sformalizowana - najczęściej przyjmowaną formą prawną było stowarzyszenie (Kamiński, 2000). Zazwyczaj były to stowarzyszenia niezbyt liczne, skupiające kilkunastu a zdecydowanie rzadziej kilkudziesięciu przedstawicieli lokalnej społeczności. Wśród 29 organizacji, które udzieliły autorowi badania odpowiedzi na pytania ankietowe, najważniejsza linia podziału dotyczyła stopnia ich sformalizowania i tego, kto i w jaki sposób pracuje w organizacjach. Tylko 9 organizacji zatrudniało stałych pracowników, 10 deklarowało aktywność powstałej organizacji przez pracę osób zatrudnionych formalnie w urzędzie gminy, pozostałe w całości wykorzystywały społeczne zaangażowanie swoich członków. Organizacje, które zatrudniały pracowników cechowała rozbudowana działalność obejmująca, obok instrumentów edukacyjnych, pewne formy trwałego doradztwa skierowane do środowiska przedsiębiorców i potencjalnych przedsiębiorców. W tej grupie organizacje oferowały dla lokalnego środowiska takie instrumenty finansowe, jak fundusze poręczeń kredytowych, pożyczkowe lub inkubatory przedsiębiorczości. Za pozytywne przykłady takich działań autor podaje Towarzystwo Rozwoju Dzierzgonia, Stowarzyszenie Inicjatyw SpołecznoGospodarczych z Karlina, Stowarzyszenie Wspierania Małej Przedsiębiorczości w Dobiegniewie oraz Centrum Rozwoju Ekonomicznego z Pasłęka. Organizacje te otrzymały na starcie stosunkowo duże wsparcie infrastrukturalne, edukacyjne i finansowe, co pomogło im od początku w oferowaniu profesjonalnych usług oraz obsługi lokalnych przedsiębiorców, potencjalnych przedsiębiorców i innych partnerów lokalnych (Kamiński, 2000). Bardzo specyficzny charakter miała grupa organizacji, które prowadziły działalność przez osoby formalnie zatrudnione w urzędzie gminy. Najczęściej oznaczało to pokrywanie kosztów funkcjonowania organizacji i zatrudnienie przez urząd nowej osoby lub delegowanie pracownika do prowadzenia spraw związanych ze stowarzyszeniem. Władze gminy bardzo często traktują te organizacje jako swoją wizytówkę, ponieważ prowadzą one zazwyczaj skuteczną promocję przedsiębiorczego obrazu gminy. Rzadko te organizacje są postrzegane przez społeczność lokalną jako autonomiczny organizm, co może w pewien sposób budować przekonanie, że to władze są odpowiedzialne za podejmowanie działań rozwojowych, aktywizację i przedsiębiorczość (Kamiński, 2000). Rzeczywisty wpływ organizacji na rozwój przedsiębiorczości można stwierdzić, analizując ich działalność. Początkowo organizuje się zwykle działania doraźne, szkolenia, warsztaty i 55 aktywizujące spotkania z przedsiębiorcami. Kolejne etapy to działania, polegające na tworzeniu lokalnych centrów informacyjnych dla innych instytucji, które mogą w sposób bardziej zaawansowany przyczynić się do przyspieszenia transferu technologii i rozpowszechniania innowacji. Działalność organizacji jest ściśle związana z jej formułą organizacyjną i sposobem powstania. Generalnie organizacje służące promowaniu postaw przedsiębiorczych można podzielić na trzy grupy. Pierwsza z nich są ośrodki wspierania przedsiębiorczości, które mają rozbudowaną strukturę organizacyjną, zatrudniające jedną lub więcej osób i wykorzystujące różne instrumenty wsparcia przedsiębiorczości. Organizacje takie wyróżniają się elastycznością podążając za potrzebami klientów, co w praktyce oznacza rozbudowane doradztwo połączone ze stosowaniem takich instrumentów, jak ośrodek wsparcia przedsiębiorczości, fundusz pożyczkowy, doręczeniowy lub inkubator przedsiębiorczości. Organizacje z tej grupy mają opracowaną ofertę dla środowiska przedsiębiorców i potrafią ją dostarczyć bez względu na to, czy źródło finansowania tych działań pochodzi od samych klientów, czy też z programów pomocowych (Kamiński, 2000). Drugą grupą są centra rozwoju lokalnego, w której znajdują się organizacje ściśle i etatowo powiązane z urzędem gminy. Działają one na rzecz aktywizacji, prowadząc działalność szkoleniową przygotowując często wiele projektów i programów. Jako słabą stronę centrów rozwoju lokalnego autor wskazuje brak elementu kontynuacji i wsparcia dla beneficjentów i rzeczywistego doradztwa. Pełnią one często rolę ośrodków jednej wizyty, w których klienci mogą uzyskać podstawowe informacje oraz radę dotyczącą dalszych kroków. Ograniczenie bardziej zaawansowanego wsparcia wynika zarówno z niepełnego zaangażowania pracowników w funkcjonowanie organizacji, jak i braku dobrej praktyki współpracy z partnerami z sektora prywatnego, rządowego i pozarządowego. Wydaje się, iż poprzez rozdzielenie funkcji administracyjnych władz lokalnych od funkcji kreacyjnych i przedsiębiorczych można osiągnąć lepsze efekty wspierania uczestników lokalnego systemu gospodarczego. Takie formalne, finansowe i instytucjonalne rozdzielenie funkcji, przy zachowaniu partnerstwa i współpracy, trzeba uznać za rozwiązanie lepsze od zatrudniania urzędników. Ostatnią grupą organizacji wspierających rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich są organizacje społeczne i „uśpione”. Mają one charakter głównie społeczny lub kulturalny i opierają się na społecznej pracy swoich członków, podejmują jednak, zgodnie z drugorzędnymi 56 celami swoich statutów, pewne działania stymulujące rozwój gospodarki lokalnej – poprzez działania lobbystyczne i integracyjne przyczyniają się pośrednio do realizacji celów gospodarczych. W grupie tej znajdują się także organizacje, które nie rozwinęły się jak organizacje z grupy pierwszej i drugiej, chociaż przeszły podobną ścieżkę szkoleń i budowy instytucji w ramach różnych programów. Pomimo przygotowania formalnej struktury, nawet posiadania pewnego majątku, organizacje takie nie uruchamiają działalności z różnych względów. Według Kamińskiego takie organizacje pozostają „uśpione” np. z powodu problemów ze znalezieniem odpowiednich osób do prowadzenia bieżącej działalności, czy braku zrozumienia ze strony władz gminnych, wynikające z poczucia zagrożenia ze strony organizacji (Kamiński, 2000). Dotychczas sektor organizacji pozarządowych o charakterze lokalnym działających na obszarach wiejskich nie został kompleksowo zbadany pod względem ilości, rodzaju i jakości oferowanych usług, zasięgu i siły oddziaływania na procesy społeczno-gospodarcze. W dużej mierze jest to spowodowane tempem zachodzących zmian w tym sektorze. Szerokie spektrum problemów trapiących społeczności lokalne wymaga często spontanicznego zorganizowania się w formalne stowarzyszenie. Dodatkowo wizja rozwoju, nagle pojawiające się okazje bądź zagrożenia powodują powstawanie nowych organizacji, zmianę zakresu działania dotychczas istniejących, czy „uśpienie”, a nawet likwidację. Wiele inicjatyw dotyczących samoorganizacji społeczności lokalnych nie ma formy prawno-instytucjonalnej, nie jest zarejestrowanych w żadnym systemie identyfikacji, żadnej bazie danych, co dostarcza dodatkowych trudności pomiarowych. Większość badań opiera się na niewielkiej próbie organizacji, które zdecydowały się wziąć w nich udział, ale mimo to umożliwia przedstawienie dobrych przykładów, które skutecznie działają na rzecz wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. W rozdziale 2 dokonana została analiza problemów związanych z dywersyfikacją ekonomiczną gospodarstw rolnych oraz charakterystyka sektora NGO na obszarach wiejskich. Z jednej strony pokazałem czynniki determinujące zachowania dywersyfikacyjne (zła sytuacja dochodowa ludności, niekorzystna struktura agrarna gospodarstw, niewystarczająca wiedza i zdolności, wysokie bezrobocie strukturalne), z drugiej zaś przedstawiłem ważną z punktu widzenia problemów obszarów wiejskich działalność lokalnych organizacji pozarządowych (szkolenia, doradztwo, informowanie o programach pomocowych dla wsi, aktywizowanie lokalnych społeczności). W wyniku przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że znaczna część 57 podstawowych zadań organizacji działających na obszarach wiejskich odpowiada potrzebom gospodarstw rolnych w zakresie działalności dywersyfikacyjnej. Kolejnym etapem pracy jest pokazanie roli kapitału społecznego i ludzkiego jaką odgrywa w rozwoju społeczno-ekonomicznym polskich obszarów wiejskich. 58 ROZDZIAŁ III Rola kapitału społecznego i ludzkiego w rozwoju społeczno-ekonomicznym obszarów wiejskich w Polsce Kapitał społeczny stanowi istotę społeczeństwa obywatelskiego, z pewnością zaś społeczeństwa efektywnego rozwojowo. Jako wskaźnik kapitału społecznego przyjmuje się: zaufanie interpersonalne oraz dobrowolną przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji; udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu; dobrowolne działania i inicjowanie działań wspólnych na rzecz społeczności lokalnej; udział w wyborach lub referendach ogólnokrajowych lub lokalnych oraz pozytywny stosunek do demokracji, która tworzy najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju kapitału społecznego (Diagnoza społeczna, 2005). W pierwszej części rozdziału dokonuje analizy stanu kapitału społecznego na obszarach wiejskich Polsce, wskazując na jego uwarunkowania historyczne oraz wynikające z nich obecne postawy społeczności wiejskich wobec różnych instytucji życia publicznego, najbliższego otoczenia i rodziny. W podrozdziale dotyczącym kapitału ludzkiego krótko przedstawiam sytuację systemu edukacyjnego na obszarach wiejskich oraz rosnące aspiracje edukacyjne mieszkańców wsi. Wydaje się, iż to właśnie dostrzeżenie roli wykształcenia przez rodziców oraz ich dzieci, a co ważniejsze realizacja planów edukacyjnych może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy sytuacji życiowej ludności i tym samym gospodarczej obszarów wiejskich. Poza inwestycjami w infrastrukturę techniczną i rozwojem innowacyjności niezbędna jest wykwalifikowana kadra pracowników zdolnych do obsługi nowych technologii. Nie możliwa jest migracja ludności wiejskiej do miast w stopniu rozwiązującym problemy bezrobocia. Migracje stałe oraz wahadłowe do miast są niewielkie, a przy obecnych kosztach migracji i dojazdów do pracy oba strumienie (stały i wahadłowy) będą wzrastać powoli. Dodatkowo brak mieszkań powoduje małą mobilność siły roboczej. Na lokalnych rynkach pracy, skupionych w miastach, bezrobotni wiejscy przegrywają konkurencję z miejskimi, a inwestorzy tworzą nowe miejsca pracy chętniej w miastach niż na wsi (Kłodziński, 2000). Konieczne jest w tym przypadku podnoszenie poziomu wykształcenia oraz kwalifikacji ludności wiejskiej tak, aby lepiej dostosować ją do rynkowych potrzeb pracodawców. Sam system edukacji, który w Polsce dostarcza przede wszystkim wiedzy teoretycznej, nie wystarczy do prawidłowego wyszkolenia 59 pracowników. Niezbędna jest w tym przypadku pomoc pozaszkolna w podnoszeniu kwalifikacji i kompetencji zawodowych, w promowaniu postaw przedsiębiorczych, w informowaniu o istniejących programach wsparcia oraz o sposobach ich wykorzystania. Dużą rolę powinien odegrać tu trzeci sektor jako instytucjonalne wsparcie systemu edukacji w rozwoju obszarów wiejskich. 3.1. Kapitał społeczny na obszarach wiejskich - próba diagnozy 3.1.1. Powojenne uwarunkowania historyczne kapitału społecznego na polskiej wsi Okres PRL przerwał proces samorządnego rozwiązywania problemów (i to nie tylko na polskich wsiach) likwidując niezależne od struktur władzy organizacje i elity, promujące inny niż obowiązujący sposób myślenia. Jedyne organizacje, które przetrwały na polskiej wsi, w prawie niezmienionej do dzisiaj postaci to koła gospodyń wiejskich oraz struktury ochotniczej straży pożarnej. Najbardziej dramatyczny okres życia wsi polskiej przypada na lata 1944 – 1956, kiedy to odbyła się walka o przetrwanie gospodarstw rodzinnych. Wtedy właśnie dokonywało się przeobrażenie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego na wzór obowiązujący w ZSRR, ze społeczną własnością środków produkcji, centralnym planowaniem i zarządzaniem gospodarką, przy likwidacji instytucji gospodarki rynkowej i form samorządowych a tworzeniem nowych pod kontrolą państwa i partii. Najważniejsze dla życia społecznego wsi polskiej po wojnie były przesiedlenia na tak zwane ziemie odzyskane, reforma rolna, nacisk na kolektywizację, obowiązkowe dostawy (Perepeczko, 2003, s. 64). Dodatkowo bardzo istotne były inne czynniki - natury politycznej - obejmujące: pozbawienie rolników rzeczywiście własnego przedstawicielstwa i przywódców lokalnych, a zastępowanie ich narzuconymi, obcymi formami organizacyjnymi (czasem o podobnych nazwach) oraz narzuconymi funkcjonariuszami. Likwidowano prywatne rzemiosło i usługi, państwo przejęło obsługę rolnictwa, ale stosując kryteria polityczne nie traktowało wszystkich gospodarstw jednakowo. Takie ubezwłasnowolnienie spowodowało apatię wśród rolników oraz zrzucenie odpowiedzialności za swój los na władzę, której zresztą nie uważali za w pełni prawomocną. Powojenne przesiedlenia, które dotyczyły ogromnej rzeszy rolników polskich osłabiły więzi społeczne występujące w 60 tradycyjnych populacjach regionalnych. Osiedlani na tak zwanych ziemiach odzyskanych rolnicy charakteryzowali się różnymi tradycjami, doświadczeniem i obyczajami. Na ziemiach tych powstało 260 tys. gospodarstw rolników z Kresów Wschodnich oraz 200 tys. z Polski centralnej. Ci pierwsi przenosili się czasami całymi wioskami wioząc ze sobą poczucie krzywdy i niesprawiedliwości, wyrugowania z ojcowizny, zachwianego bezpieczeństwa, ale jednocześnie znajdywali oparcie w sobie, co było szczególnie ważne w otaczającej ich obcości. Druga grupa przesiedleńców pojawiła się tam z wyboru, w poszukiwaniu lepszych warunków, przede wszystkim większego areału. Obie społeczności trafiały w sąsiedztwo wyżej stojących cywilizacyjnie gospodarstw niemieckich. Stąd były zlepkiem ludzi o różnych tradycjach, religiach i cechach etnicznych. Proces zacieśniania wzajemnych kontaktów wymagał czasu dla zdobycia zaufania i wytworzenia więzi w nowo tworzących się małych społecznościach wiejskich (Perepeczko, 2003). Rozpoczęta w 1944 roku reforma rolna stanęła na przeszkodzie w asymilacji społecznej przesiedleńców. Była pierwszym rozczarowaniem działaczy ludowych, którzy byli jej zwolennikami, ale na innych zasadach. W ramach parcelacji przekazano w ręce chłopów, na ziemiach „dawnych” około 2 mln ha, na ziemiach „nowych” około 4 mln ha. Niskie udziały ziemi stały w sprzeczności z projektem ludowców, który zakładał, że ustrój rolny będzie oparty na silnych, zdrowych i zdolnych do wydatnej produkcji gospodarstwach stanowiących prywatną własność ich posiadaczy. W praktyce reforma dotyczyła tylko części rolników, którzy byli bądź beneficjentami, bądź w przypadku posiadania gospodarstwa większego niż 50 lub 100 ha ich ziemie zostały rozparcelowane. Rozpatrując skutki reformy dotyczące kapitału społecznego, naruszenie prawa własności zachwiało poczuciem bezpieczeństwa i wywołało nieufność wobec władzy. Kolejnym ciosem, który dotknął większość rolników, były naciski na kolektywizację od połowy 1948 roku. Oficjalnie kolektywizacja oznaczała „produkcyjne zrzeszenie chłopstwa pracującego”, a w języku potocznym - „kołchozy”, które budziły poczucie zagrożenia u rolników. Stanowiła ona jawne wystąpienie przeciwko agraryzmowi36, ponieważ oznaczała zmianę samodzielnych gospodarzy na uległą i pokorną grupę „parobków”. Stało się to podstawą do narastającego konfliktu między wsią a rządzącymi, ponieważ dobrowolność udziału w 36 Agraryści pragnęli emancypacji chłopów i przede wszystkim rozwoju rolnictwa, a komuniści mieli na celu wzmocnienie dyktatury proletariatu i przemysłu, nie uważając chłopów za zdolnych do przeprowadzenia zmian społeczno-ekonomicznych (Perepeczko, 2003). 61 kolektywizacji była pozorowana. Z konieczności uczestniczenia w spółdzielni produkcyjnej wyłączono nazywanych „wrogami ludu” - „kułaków”. Byli to właściciele gospodarstw o areale 9 – 14 ha, w zależności od regionu kraju. To ich obarczono największymi podatkami oraz obowiązkowymi dostawami. Dążono do proletaryzacji wsi i utrzymania gospodarstw w stanie zacofania, co miało na celu nie tylko maksymalne wykorzystanie wsi do budowy przemysłu, ale także rezygnację gospodarzy z samodzielnego prowadzenia gospodarstwa. Powstałe w okresie międzywojennym formy samoorganizacji na wsi w ramach samorządu rolniczego, spółdzielni oraz kółek rolniczych zostały w zasadzie zlikwidowane w przeciągu kilku lat po wojnie. Pozostała jedynie działalność spółdzielcza, którą od 1946 roku przejął Związek Samopomocy Chłopskiej uzależniony od władz partyjnych i administracyjnych. Towarzyszyło temu procesowi pozbawianie funkcji działaczy w organizacjach ludzi z autorytetem i uniemożliwianie im kandydowania do nowych form tworzonych prze władze. W ten sposób wieś została pozbawiona własnej organizacji gospodarczej, została zniechęcona do działań wspólnych i nie miała szans do rozwijania umiejętności społecznych (Perepeczko, 2003). Chociaż lata 1944 – 1956 to najdotkliwszy okres dla kapitału społecznego na wsi polskiej, to kolejne lata, niosące postulat władz o modernizację gospodarstw przy jednoczesnym braku warunków do jego urzeczywistnienia, nie były też łatwe. Sprostanie wymogom potrzebnym do rozwoju ekonomicznego własnego gospodarstwa wymagało niejednokrotnie łamania norm moralnych, ponieważ zdobycie środków do produkcji, zwłaszcza maszyn, trzeba było opłacić łapówką. Uzyskiwanie dochodów ze zbytu płodów rolnych nie wymagało żadnego organizowania się w grupy, które jest użyteczne dla zwiększenia efektywności rozwiązywania ważnych dla siebie problemów. Rozdrobniony popyt nie wymagał zintegrowanej podaży żywności. Dodatkowo, nieustanne braki żywności czyniły jej producentów silnymi na rynku, co wytwarzało w nich poczucie złudnej stabilizacji ekonomicznej. Brakowało mianowicie impulsów, jakie z jednej strony stwarza konkurencja, a z drugiej wymagania rynku konsumenckiego, do doskonalenia zawodowego rolników, ich gospodarstw oraz do podnoszenia jakości oferowanych towarów. W ten sposób modernizacja stawała się mitem, który w dłuższej perspektywie czasu przyniósł dalszą dewaluację wartości moralnych przejawiającej się brakiem wspólnoty etycznej, umiejętności społecznych, a w konsekwencji m.in. niskim stopniem zawodowego zorganizowania rolników (Perepeczko, 2003). 62 3.1.2. Kapitał społeczny obszarów wiejskich – diagnoza sytuacji współczesnej Analizując kondycję kapitału społecznego polskiej wsi bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na zaufanie społeczne37. Z badań CBOS przeprowadzonych w latach 2002 i 2004 wynika, że poziom zaufania społecznego jest generalnie w Polsce niewielki, na wsi i wśród rolników jeszcze mniejszy. Tabela 5. Poziom zaufania społecznego wg badań CBOS dla lat 2002 i 2004 Dotyczy respondentów w latach Polska, 2002 Wieś, 2002 Rolnicy, 2002 Polska, 2004 Wieś, 2004 Rolnicy, 2004 Udział procentowy odpowiedzi [%] na pytanie: Która opinia jest bliższa Pana(i) poglądom? wg opcji Ogólnie rzecz biorąc W stosunkach z większości ludzi innymi trzeba być Trudno powiedzieć można ufać bardzo ostrożnym 19 79 2 15 83 2 16 84 0 17 81 2 14 83 3 9 91 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CBOS, 2002; CBOS, 2004 [w:] Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, 2004. Z danych przedstawionych w tabeli 5 widać wyraźnie malejący poziom zaufania społecznego, szczególnie wśród rolników. Spadł on z 16% w 2002 roku do 9% w 2004 roku. Osoby przekonane o konieczności zachowania daleko posuniętej ostrożności wobec innych dominują we wszystkich grupach społecznych. Taka postawa wiąże się z gorszym położeniem społeczno-ekonomicznym oraz trudną sytuacją życiową badanych. Ufne nastawienie do innych najczęściej jest odnotowywane u osób z wyższym wykształceniem, o wysokiej pozycji społeczno-zawodowej i finansowej, żyjących w dobrych warunkach materialnych (CBOS, 2004). Mieszkańcy wsi, a w szczególności rolnicy nie są pod tym względem w najkorzystniejszej sytuacji. Jak to przedstawię w dalszej części rozdziału, wysokie wykształcenie i pozycja zawodowa oraz dobra sytuacja finansowa nie wyróżniają ich pozytywnie na tle innych grup społeczno-zawodowych. Wymienione wartości, obok kontaktów i znajomości, oparcia rodzinnego, zdrowia i bogactwa duchowego, są podstawowymi zasobami kapitałowymi ludzi. 37 Rozumiane jako „uogólnione zaufanie”, które jest definiowane jako „gotowość do podejmowania działań, opartą na oczekiwaniu a priori, że większość ludzi i instytucji będzie działać w sposób dla nas korzystny”. 63 Posiadanie takich zasobów stanowi swoiste ubezpieczenie przeciwko życiowym zagrożeniom związanym także ze źle ulokowanym bądź zawiedzionym zaufaniem, i pozwala otwarcie odnosić się do innych. Brak zasobów takiego rodzaju oznacza natomiast, że ryzyko związane z obdarzaniem innych kredytem zaufania znacznie się zwiększa, co sprzyja przyjmowaniu nieufnych postaw (Sztompka, 2003). Od poziomu zaufania ludzi do siebie nawzajem zależy klimat danej społeczności i pomimo spadku ogólnego zaufania, zupełnie inny obraz wyłania się z odpowiedzi na pytania dotyczące zaufania do osób, które są badanym znane osobiście, do władz gminy oraz partii politycznych (Tabela 6). Tabela 6. Zaufanie do sąsiadów, władz gminy i partii politycznych (w %) w 2002 i 2004 roku Dotyczy respondentów w latach Polska, 2002 Polska, 2004 Wieś, 2002 Wieś, 2004 Rolnicy, 2002 Rolnicy, 2004 Udział procentowy odpowiedzi [%] na pytanie: Czy, ogólnie rzecz biorąc ma Pan(i) zaufanie, czy też nie ma Pan(i) zaufania do sąsiadów, władz gminy, partii politycznych? wg opcji Mam zaufanie do Mam zaufanie do Mam zaufanie do sąsiadów gminy partii politycznych 72 43 15 74 53 13 74 56 17 72 62 12 76 52 13 73 70 20 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CBOS, 2002; CBOS, 2004 [w:] Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, 2004. Zdecydowana większość Polaków z ufnością odnosi się do sąsiadów. Chociaż można zaobserwować delikatny spadek zaufania do sąsiadów na wsi (2%) oraz wśród rolników (3%), to w skali Polski jest to wskaźnik względnie stały. Należy wyraźnie podkreślić, że w przeciągu dwóch lat wzrosło zaufanie do lokalnych władz samorządowych, dla Polski o 10% a wśród rolników aż o 18%. Generalnie zaufanie do władz samorządowych jest tym częstsze, im niższe wykształcenie, mniejsza miejscowość zamieszkania i silniejsza religijność badanych (CBOS, 2004). Dla rolników, którzy żyją w najmniejszych społecznościach i są jedną z najbardziej religijnych grup w Polsce, władze gminy są jedną z instytucji największego zaufania społecznego – obok Kościoła, organizacji charytatywnych i wojska (CBOS, 2004). Bardzo ważnym jest fakt, że do najbardziej nieufnych zaliczają się pracujący na własny rachunek poza rolnictwem (48%), 64 którzy są szczególnie uzależnieni od tych władz ze względu na swoją działalność gospodarczą. Taka postawa nie jest korzystna dla dywersyfikacji działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych, ponieważ oznacza, że władze samorządowe są postrzegane jako dodatkowy czynnik ryzyka dla prowadzenia własnej działalności. Ciekawe wydaje się też rosnące zaufanie rolników do partii politycznych. Ta tendencja nie znajduje analogii w żadnej innej grupie społeczno zawodowej, ani nawet nie podzielają jej mieszkańcy wsi (CBOS, 2004). Powyższe badania nad poziomem zaufania wśród mieszkańców gmin rolniczych pokazują, że mimo braku okazywania zaufania „wszystkim ludziom”, do czego w przeszłości ani chłopi, ani rolnicy nie mieli szczególnych powodów, potrafią darzyć nim swoich współmieszkańców i władze gminy. Kolejnym wskaźnikiem świadczącym o poziomie kapitału społecznego jest poczucie wpływu na rzeczywistość wyrażające się gotowością członków danej wspólnoty do współpracy w rozwiązywaniu problemów własnej społeczności. Potrzebie solidarności międzyludzkiej towarzyszy przekonanie, że działając razem z innymi można przyczynić się do przezwyciężenia niektórych problemów swojego środowiska, osiedla, wsi, miasta lub pomóc osobom potrzebującym. Pogląd taki wyrażała ponad połowa ankietowanych (54%) w 2004 roku, jednak więcej niż co trzeci ankietowany (35%) nie wierzył w skuteczność wspólnego działania i swoje możliwości w tej dziedzinie. Wiara w skuteczność współdziałania silnie wiązała się z poziomem wykształcenia badanych oraz warunkami materialnymi, w jakich żyli. W skuteczność współdziałania najczęściej wierzyły osoby mające wyższe wykształcenie (75%), pracujące na własny rachunek poza rolnictwem (70%), badani dobrze oceniający własne warunki materialne (71%), najlepiej sytuowani (65%). Postawa mieszkańców wsi oraz rolników była w tym względzie o kilkanaście punktów procentowych gorsza (Tabela 7). Chociaż dostrzegamy wyraźną poprawę między rokiem 2002 a 2004 – wzrost o 9% dla wsi oraz o 14% dla rolników – to na tle innych grup społeczno-zawodowych wypadają nieco słabiej (wieś 52%, rolnicy 55%) (CBOS, 2004). Bardzo istotnym wskaźnikiem, szczególnie z punktu widzenia tematu tej pracy, jest gotowość do współpracy z innymi osobami nie tylko w kwestiach dotyczących życia społecznego, ale także innych dziedzin, w szczególności działalności gospodarczej. To właśnie skłonność do współpracy w tej dziedzinie w znacznym stopniu wpływa na decyzje dotyczące podejmowania dodatkowej działalności ekonomicznej, czyli dywersyfikacji. Jak wynika z badań 65 (Tabela 8) kadra kierownicza, inteligencja (45% w 2002 roku i 66% w 2004 roku) oraz pracujący na własny rachunek (62% w 2002 roku i 54% w 2004 roku) przewyższają rolników w gotowości do współpracy w formie działalności gospodarczej (odpowiednio 38% i 44% w 2002 i 2004 roku). Być może decydującą tu rolę odgrywa ich brak zaufania do innych ludzi (spoza swojej rodziny), bowiem rolnicy i mieszkańcy wsi nieco częściej niż inni preferowali opinię, że w stosunkach z innymi trzeba być bardzo ostrożnym (Tabela 5). Dystans ten jednak się stopniowo zmniejsza, co może świadczyć o pozytywnych tendencjach zmian mentalnościowych rolników i może w przyszłości zaowocować ich aktywniejszą postawą w sferze ekonomicznej. Na szczególną uwagę zasługuje wysoka na tle innych grup społeczno-zawodowych skłonność rolników do współdziałania z innymi w pracy społecznej i działalności politycznej. Tabela 7. Gotowość współdziałania i poczucie wpływu na rzeczywistość społeczną (w %) wg badań CBOS w 2002 i 2004 roku Udział procentowy odpowiedzi [%] na pytanie: Która z opinii dotyczących życia społecznego jest bliższa Pana(i) poglądom? wg opcji Ludzie tacy jak ja nawet Dotyczy Ludzie tacy jak ja działając działając wspólnie z innymi respondentów wspólnie z innymi mogą nie są wstanie pomóc w latach pomóc potrzebującym lub Trudno potrzebującym ani rozwiązać rozwiązać niektóre problemy powiedzieć problemów swojego swojego środowiska, osiedla, środowiska, osiedla, wsi lub wsi lub miasta miasta Polska, 2002 50 38 12 Wieś, 2002 43 45 12 Rolnicy, 2002 41 50 9 Polska, 2004 54 35 11 Wieś, 2004 52 34 14 Rolnicy, 2004 55 34 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CBOS, 2002; CBOS, 2004 [w:] Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, 2004. 66 Tabela 8. Gotowość do współpracy z innymi (w %) wg badań CBOS w 2002 i 2004 roku Wybrane cechy społecznodemograficzne Kadra kierownicza, inteligencja Pracujący na własny rachunek Rolnicy Ogółem Wskazania respondentów deklarujących gotowość do współdziałania z osobami spoza rodziny w formie: Pożyczenia Działalności Działalności wartościowej Pracy społecznej gospodarczej politycznej rzeczy 2002 2004 2002 2004 2002 2004 2002 2004 79 79 58 77 60 70 45 66 82 74 55 58 62 54 50 45 67 61 55 59 61 48 54 54 38 39 44 47 52 33 48 43 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CBOS, 2004. Najważniejszym jednak i najbardziej przekonującym wskaźnikiem mierzącym poziom kapitału społecznego danej wspólnoty jest nie tylko gotowość do współpracy i wysoka ocena jej wartości, ale także rzeczywista działalność na rzecz innych, aktywność w organizacjach i stowarzyszeniach. Odsetek społeczników działających na rzecz swojego środowiska jest zróżnicowany społecznie (CBOS, 2004). Pozytywnie wyróżniają się pod tym względem rolnicy, którzy zrobili 21% „postęp” między rokiem 2002 a 2004, z 30% do 51% pracujących na rzecz swojego środowiska (Tabela 9). Jest to niezwykle duży wzrost aktywności społecznej rolników w porównaniu z innymi grupami (kadra kierownicza – wzrost o 7%, pracujący na własny rachunek – wzrost tylko o 2%). Zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną uwzględnia wszelką deklarowaną przez badanych aktywność, tzn. dobrowolną i bezpłatną pracę wykonaną w ciągu roku na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących, a także grupową działalność społeczną w organizacjach pozarządowych (CBOS, 2004). Z porównania danych za rok 2002 i 2004 wynika, iż w Polsce przybyło społeczników (wzrost z 33% do 37%). Rolnicy prezentują się w tych wynikach jako jedna z najbardziej zaangażowanych w pracę społeczną grup zawodowych (53%). Ustępują tylko kadrze kierowniczej (62%) wypadając lepiej niż pracujący na własny rachunek (47%). Ciekawym jest 67 fakt, iż wieś jest bardziej aktywna niż duże miasta odpowiednio o 9% w 2002 roku i o 3% w 2004 roku (Tabela 9). Tabela 9. Zaangażowanie w pracę społeczną Polaków według grup społeczno-zawodowych w 2002 i 2004 roku (w %) Dotyczy Wieś Miasto 500 tys. i więcej Kadra kierownicza, inteligencja Pracujący na własny rachunek Rolnicy Ogółem Udział procentowy respondentów pracujących społecznie [%] w opcjach dla wybranych lat Na rzecz swojego środowiska Zbiorczy wskaźnik zaangażowania lub osób potrzebujących w pracę społeczną 2002 2004 2002 2004 24 33 39 41 12 17 30 38 34 41 57 62 31 33 38 47 30 19 51 24 47 33 53 37 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych CBOS, 2004. Podsumowując chciałbym stwierdzić, iż mimo ogólnej nieufności do innych wieś nadal czerpie ze swoich tradycyjnych zasobów społecznych, potrafiąc zaangażować się aktywnie w działalność społeczną na rzecz najbliższego środowiska oraz obdarzyć współmieszkańców oraz władze gminy znaczącym zaufaniem. Zgodnie z definicją kapitału społecznego, którą rozpocząłem ten rozdział, można powiedzieć o dobrej kondycji zasobów społecznych wiejskich wspólnot. To właśnie od nich zależy gotowość do współpracy i faktyczne samoorganizowanie się danej społeczności w formalne instytucje na rzecz interesów swojego środowiska. 3.2. Charakterystyka kapitału ludzkiego obszarów wiejskich 3.2.1. Dostęp do wiedzy i edukacji oraz warunki nauczania na obszarach wiejskich Chcąc dokonać przedstawienia sytuacji edukacyjnej na obszarach wiejskich najlepiej jest się posłużyć porównaniem danych dla miast i wsi, co umożliwia pokazanie pewnych tendencji w dostępie do wiedzy w zależności od miejsca zamieszkania. Według danych GUS, (Tabela 10) 68 zmiany zachodzące na przestrzeni lat w miastach i na wsiach miały przeciwstawne tendencje, szczególnie do momentu wprowadzenia reformy oświaty, ponieważ od tego okresu część obowiązków szkół podstawowych przejęły nowo powstające gimnazja (GUS, 2002)38. W miastach do roku szkolnego 1998/9939 roku mimo spadku liczby uczniów, wzrastała liczba szkół, natomiast na wsi przy minimalnym spadku liczby uczniów znacząco zmalała liczba szkół. W mieście spadek liczby szkół nastąpił dopiero w roku 2001/02, natomiast na wsi miał on postać ciągłą i od 1990 do 2002 roku likwidacji uległo 4184 szkoły. Dane te świadczą o poprawie sieci szkół w miastach zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Wzrost liczby szkół podstawowych spowodował wzrost dostępności, a przy jednoczesnym spadku liczby uczniów proces nauczania stał się efektywniejszy. Na terenach wiejskich tendencje wyglądały odwrotnie – zmalała dostępność sieci podstawówek, a liczba uczniów przypadająca na jedną szkołę nie uległa radykalnej zmianie, co spowodowało koncentrację szkół podstawowych na wsi (Wilkin, 2003). Tabela 10. Liczba szkół podstawowych i uczniów w miastach i na wsi Liczba Lata szkolne 1990/01 1995/06 1998/09 2000/01 2001/02 uczniów [tysiące] w miastach na wsi 3295,6 1882,6 3147,1 1868,1 2859,7 1804,7 1882,8 1285,8 1809,9 1253,8 szkół w miastach 4638 5029 5130 4784 4455 na wsi 14808 13916 12165 11202 10624 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Roczników Statystycznych, GUS. Warunki nauczania mają szczególny wpływ na szanse edukacyjne dzieci i młodzieży wiejskiej poprzez takie czynniki, jak: standard techniczny szkół, dostępność pomocy dydaktycznych, wyposażenie szkół, liczba uczniów w klasach. Szkoły wiejskie są znacznie mniejsze niż szkoły miejskie, korzysta z nich także zdecydowanie mniej uczniów niż w miastach, ponad to przeciętna szkoła wiejska dysponuje mniejszą liczbą pomieszczeń do nauki (Wilkin, 38 Efektem wprowadzonej w 1999 roku reformy edukacyjnej było powstanie trzyletnich gimnazjów jako drugiego poziomu edukacji obowiązkowej. Pojawienie się gimnazjów miało na celu podniesienie poziomu nauczania i zaoferowania korzystniejszych warunków kształcenia. Z powodu zbyt małej perspektywy czasu wskaźniki dotyczące gimnazjów są ciągle mało miarodajne. 39 Uważam za bardzo istotne przedstawienie dostępu do wiedzy i edukacji w latach 90-tych, ponieważ dotyczy to roczników, które już obecnie funkcjonują w systemie gospodarczym - są oni w wieku do 30 lat i znajdują się w najważniejszej grupie potencjalnych beneficjentów programów podnoszenia kwalifikacji. 69 2003). Niektóre wskaźniki pokazują, że warunki pracy w szkołach wiejskich są pod pewnymi względami dogodniejsze niż w miastach. Zaliczyć do nich można liczbę uczniów przypadającą na jednego nauczyciela, liczbę uczniów w oddziałach, liczbę uczniów uczących się na pierwszej i drugiej zmianie. Sytuacja wygląda zdecydowanie gorzej, jeżeli chodzi o wyposażenie i bogactwo oferty edukacyjnej szkół podstawowych i gimnazjalnych (Oświata i wychowanie…., GUS, 2002). Występują duże dysproporcje w dostępności do pracowni szkolnych podstawówek (średnio 3,9 na jedną szkolę w mieście oraz 1,4 na wsi), do pracowni komputerowych (0,8 na jedną szkolę w mieście i 0,5 na wsi), do sal gimnastycznych (w mieście każda szkoła podstawowa posiada salę gimnastyczną a na wsi co druga). Według raportu o stanie wsi „Polska Wieś 2002” w 2002 roku w 4% gmin wiejskich szkoły w ogóle nie posiadały pracowni przedmiotowych wyposażonych w pomoce dydaktyczne umożliwiających pełne przekazanie wiedzy z danego przedmiotu, a w kolejnych 23% gmin wiejskich pomoce dydaktyczne znajdowały się w co dziesiątej sali (Polska Wieś, 2002, s. 33). Przedstawione w zarysie warunki funkcjonowania szkół na obszarach wiejskich nie dają powodów do satysfakcji, a przy braku wystarczających środków finansowych w budżecie państwa oraz budżetach gmin wydaje się, że podnoszenie standardów nauczania zajmie jeszcze dużo czasu. 3.2.2. Aspiracje edukacyjne mieszkańców wsi oraz możliwości ich realizacji Z badań CBOS przeprowadzonych latach 1993-2004 wynika, iż w ostatnim dziesięcioleciu znacznie wzrosła w społeczeństwie polskim rola wykształcenia. Ankietowani niezmiennie twierdzili, że ludzie dążą do zdobywania wykształcenia głównie ze względu na wysokie zarobki. Drugim z najczęściej wskazywanych powodów zdobywania wykształcenia była możliwość uniknięcia bezrobocia. Stosunkowo często akcentowano też szanse na zdobycie interesującego zawodu oraz uzyskanie niezależności, samodzielności oraz perspektyw na łatwiejsze życie (CBOS, 2004). Znacznie też wzrosły aspiracje edukacyjne Polaków. W 2004 roku większość badanych chciała dla swoich dzieci wyższego wykształcenia (ok. 85% badanych). W 1996 roku deklaracje takie składało 73% osób, a w 1993 roku jeszcze mniej (ok. 65%) (CBOS, 2004). Wzrost aspiracji 70 dotyczy wszystkich grup społeczno-zawodowych, w tym także rolników i mieszkańców wsi (Tabela 11). Z badań przedstawionych w Diagnozie społecznej 2000 wynika, iż głównym źródłem nierówności szans edukacyjnych między miastem a wsią są warunki materialne i dostępność szkół, nie zaś aspiracje edukacyjne rodziców. Ogółem blisko 74% rodziców w 2000 roku chciało dla swoich dzieci wykształcenia wyższego - wyższego wykształcenia magisterskiego (58%) oraz wyższego zawodowego kończącego się licencjatem (15,8%). Jak twierdzą autorzy, różnica ta wynika z rosnącej świadomości znaczenia kwalifikacji na rynku pracy (Diagnoza społeczna, 2000). Na uwagę zasługuje wysoka pozycja aspiracji do wykształcenia na poziomie technikum lub liceum zawodowego. Tego typu aspiracje zgłasza 25,8% gospodarstw domowych. Może to być interpretowane jako potrzeba kontynuacji nauki po szkole podstawowej lub zawodowej, dająca łatwiejszą możliwość zdobycia jakiegoś zawodu i niewykluczająca kształcenia ustawicznego po maturze. Dotyczy to w dużej mierze młodzieży wiejskiej, albowiem 33,6% respondentów ze wsi wyrażało chęć kształcenia dzieci w technikach (Diagnoza społeczna, 2000, s. 126). Tabela 11. Procent gospodarstw domowych, które chcą aby ich dzieci ukończyły dany typ szkoły w 2000 roku Typ szkoły Szkoła zawodowa Liceum ogólnokształcące Technikum lub liceum zawodowe Szkoła wyższa zawodowa, licencjat Szkołą wyższa, magisterium Udział procentowy gospodarstw domowych [%] w odniesieniu do Polski wsi rolników 7,26 11,17 5,89 4,72 3,67 3,11 25,76 33,56 42,22 15,83 16,31 9,99 57,97 49,72 51,76 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Diagnoza społeczna 2000. O wysokiej świadomości rolników dotyczącej roli edukacji, jaką odgrywa ona w życiu zawodowym ich dzieci świadczyć mogą dane pokazujące cele przeznaczenia pieniędzy z dopłat bezpośrednich dla rolników. Według Diagnozy społecznej 2005 niemal 9% gospodarstw rolnych 71 posiadających grunty rolne, które uprawniają do ubieganie się o dopłaty bezpośrednie zamierza te pieniądze przeznaczyć na kształcenie dzieci (Diagnoza społeczna, 2005). Wysokim aspiracjom edukacyjnym towarzyszy zamiar pozostania mieszkańcem wsi (51%), ale jednocześnie wyraźnie spadają chęci pracy w zawodzie rolnika – tylko 6% młodych mieszkańców wsi chciało w 2002 roku zostać w przyszłości rolnikiem. Około 70% uczniów szkół rolniczych będących mieszkańcami wsi, także pochodzących z rodzin rolniczych, chciało w 2001 roku nadal mieszkać na wsi, jednak tylko 8,2% z nich chciałoby pracować w gospodarstwie rolnym. Pragnienie pozostania rolnikiem wśród uczniów z rodzin rolników wyrażało 12% badanych (Polska wieś, 2004). Deklaracja wysokich planów edukacyjnych wśród mieszkańców wsi świadczy o ich prawidłowej postawie wobec wymagań gospodarki rynkowej, w której wykształcenie daje możliwości awansu społecznego i majątkowego. Jednak aspiracje młodzieży wiejskiej powinny przekładać się na działania prowadzące do realizacji swoich planów życiowych i podjęcia wysiłku zdobycia wymarzonego dyplomu. Można odnotować zasadniczą poprawę możliwości realizacji aspiracji zarówno w miastach i na wsiach (Tabela 12). Mieszkańcy wsi z wykształceniem zasadniczym zawodowym od 1988 roku stanowią względnie stabilną grupę (24,2% w 1988 roku, 29,2% w 2002 roku), natomiast wyraźnie poprawiła się sytuacja w grupie osób najsłabiej wykształconych (tylko podstawowe i mniej niż podstawowe) gdzie pomiędzy rokiem 1996 a 2002 wystąpił spadek o 11 punktów procentowych. W tym samym okresie nastąpił 7% wzrost liczby osób posiadających wykształcenie średnie i policealne oraz prawie dwukrotnie wzrosła liczba osób z wykształceniem wyższym (z 2% w 1996 do 4,3% w 2002 roku). Tabela 12. Dynamika zmian struktury poziomu wykształcenia mieszkańców miast i wsi (w %) Poziom wykształcenia Podstawowe i mniej Zasadnicze zawodowe Średnie i policealne Wyższe 1988 35,2 23,2 31,8 9,4 Miasto 1996 31,4 24,6 31,0 13,0 2002 23,7 21,1 38,6 13,7 Źródło: Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, NSP 2002. 72 1988 60,4 24,2 13,1 1,8 Wieś 1996 54,6 28,0 15,4 2,0 2002 43,3 29,2 22,4 4,3 Nie najlepiej wyglądają wskaźniki wykształcenia na wsi dla ludności w wieku zaliczanym do produkcyjnego40 (Tabela 13). W 2002 roku, w przedziale wieku 25-29 ok. 10% osób posiadało wykształcenie wyższe (mieszkańcy miast – 26,6%) i aż 42% zasadnicze zawodowe. W tym samym okresie, w grupie wiekowej 20-39 lat wykształceniem wyższym mogło się poszczycić 6,9% mieszkańców wsi, a zasadniczym zawodowym 42,2%. Rozpatrując najstarszą grupę wiekową przedstawioną w tabeli 12 (40-59 lat) widać, że prezentuje ona najniższy poziom wykształcenia (4,8% posiadało wykształcenie wyższe, 36% zasadnicze zawodowe, ale aż 33,7% ukończyło tylko szkołę podstawową – ponad dwa razy więcej niż w grupie 20-39 lat). Tabela 13. Wykształcenie mieszkańców wsi według grup wiekowych w 2002 roku Udział procentowy osób [%] o wykształceniu Grupy zasadniczym podstawowym podstawowym wiekowe wyższym policealnym średnim zawodowym ukończonym nieukończonym 25-29 10,1 3,7 29,1 42,0 13,7 0,6 20-39 6,9 3,0 32,2 42,2 14,1 0,6 40-59 4,8 2,5 21,1 36,0 33,7 1,2 Źródło: Obliczenia własne na podstawie NSP 2002. Optymistycznym jest fakt, iż młodsze pokolenia są coraz lepiej wykształcone, ale jednocześnie należy zauważyć, że olbrzymia grupa mieszkańców wsi (2,3 mln osób w wieku 2039 lat) ukończyła tylko szkołę zawodową bądź podstawową. Trudno jest w takim przypadku mówić o jakości kapitału społecznego pozwalającej na sprostanie wymagającej wysokich kwalifikacji gospodarce rynkowej. Ponad 2,3 mln ludzi zamieszkujących obszary wiejskie i znajdujących się w wieku największej aktywności gospodarczej wymaga szkoleń i doradztwa oraz podniesienia kwalifikacji. System edukacji w obecnej formie nie daje tym ludziom możliwości zdobycia praktycznej wiedzy gospodarczej. Wydaje się wiec, że istotną rolę mogą w tym względzie odegrać instytucje pozarządowe o lokalnym charakterze, prowadząc różnego rodzaju programy edukacyjno-szkoleniowe. Nie jest przedmiotem tej pracy analiza sytuacji oświaty na obszarach wiejskich, ale niewątpliwie wpływa ona na jakość kapitału ludzkiego, a co za tym idzie na możliwości 40 Według metodologii Głównego Urzędu Statystycznego w wieku produkcyjnym znajdują się mężczyźni pomiędzy 18 a 64 rokiem życia oraz kobiety pomiędzy 18 a 59 rokiem życia. W tekście stosuję pewne uproszczenie ograniczając się do analizy dotyczącej mieszkańców wsi w wieku 20-59 bez rozgraniczenia na kobiety i mężczyzn. 73 rozwojowe mieszkańców wsi. Chciałem pokazać, iż w trudnej sytuacji placówek publicznych powstaje szerokie pole dla działalności organizacji społecznych wspierających kształcenie młodych osób, ale także podnoszenie kwalifikacji osób dorosłych, które nie zdobyły wykształcenia dającego możliwości znalezienia zatrudnienia. Nie poruszam w tej pracy kwestii jakości oferty edukacyjnej szkół, ale chciałbym zwrócić uwagę na znaczny niedobór w niej przedmiotów uczących przedsiębiorczości. Jedną z inicjatyw mających na celu przystosowanie młodzieży do poruszania się w systemie gospodarczym było przystosowanie przez Fundację Batorego angielskiego programu nauki o przedsiębiorczości do warunków Polski. Kilkaset szkół w kraju wprowadziło ten nowy przedmiot, w ramach którego funkcjonują dwa programy: „przedsiębiorczość” i „młodzi przedsiębiorcy”. Pierwszy program jest przeznaczony dla szkół podstawowych. Uczy radzenia sobie w życiu poprzez wykształcenie odpowiednich umiejętności, trening operatywności i przedsiębiorczości, próbując zmienić mentalność ucznia z biernej na aktywną. Drugi program przeznaczony jest dla szkół średnich ogólnokształcących, gdzie uczeń nie zdobywa konkretnej specjalizacji, ale poprzez powołanie firmy uczniowskiej uczestniczy w symulacji rejestracji działalności, zdobywa pewną orientację rynkową oraz wiedzę na temat instytucji finansowych (Kłodziński, 2000). Dokonana w rozdziale 3 analiza kapitału społecznego i kapitału ludzkiego pokazała w pewnym sensie dwa różne obrazy polskiej wsi: z jednej strony można mówić o dobrej kondycji zasobów społecznych (wieś czerpie ze swoich tradycyjnych wzorców, wysoki poziom zaufania do współmieszkańców oraz władz samorządowych, aktywna postawa społeczna w rozwiązywaniu problemów lokalnych), z drugiej zaś strony wieś charakteryzuje znacznie gorszy niż w miastach dostęp do wiedzy i edukacji (gorsze wyposażenie szkół i dostępność pomocy edukacyjnych, znacznie niższe wskaźniki poziomu wykształcenia ludności na obszarach wiejskich, brak praktycznych programów nauki przedsiębiorczości). 74 ROZDZIAŁ IV Ekonometryczna analiza wpływu lokalnych organizacji pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych W rozdziale tym przedstawiono wyniki badania, którego głównym celem jest weryfikacja postawionej w pracy tezy o istotnej roli lokalnych organizacji pozarządowych w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Badanie zostało przeprowadzone na podstawie danych zgromadzonych podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, Powszechnego Spisu Rolnego, które odbyły się w 2002 roku oraz danych z Państwowej Komisji Wyborczej. Jako metodę badania zastosowano analizę regresji liniowej oraz analizę statystyczną danych na poziomie 314 powiatów ziemskich41 z terenu całej Polski. Podstawą teoretyczną do wyboru zmiennych w modelu jest schemat przedstawiony na rysunku 1 sporządzony na podstawie literatury dotyczącej problematyki obszarów wiejskich. 4.1. Specyfikacje modeli ekonometrycznych oraz opis zmiennych Dywersyfikacja ekonomiczna gospodarstw rolnych oznacza działalność zarobkową gospodarstw rolnych prowadzoną poza podstawową działalnością rolniczą. Działalność zarobkowa (poza działalnością rolniczą) może być realizowana na dwa sposoby: poprzez pracę na własny rachunek bądź pracę najemną. Czynnikami wpływającymi na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych w kontekście zależności będącej tematem pracy są lokalne organizacje pozarządowe oraz jakość kapitału społecznego i ludzkiego. Bardzo istotną rolę odgrywa także sytuacja makroekonomiczna gospodarki, która kształtuje środowisko zewnętrzne 41 Powiat ziemski oznacza jednostkę podziału administracyjnego kraju, w zakres której mogą wchodzić zarówno gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie. Przedmiotem badania są obszary wiejskie, ale z uwagi na brak danych wyłącznie dla gmin wiejskich posłużono się danymi na poziomie powiatów ziemskich (w przypadku zmiennych opisujących dywersyfikację, lokalne organizacje pozarządowe, bezrobocie i wielkość gospodarstwa rolnego) oraz powiatów ziemskich z wyłączeniem gmin miejskich, w których dokonuje się wyboru prezydenta miasta – są to gminy na terenie, których znajdują się miasta powyżej 100 tys. mieszkańców, a także miasta, w których do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym prezydent miasta był organem wykonawczo-zarządzającym (Dz.U. 1990 Nr 16 poz. 95 art. 26) (w przypadku zmiennych opisujących kapitał społeczny i ludzki - dostępność danych pozwoliła na wyodrębnienie większych miast). W związku z tym w dalszej części tekstu określenie „powiat ziemski” uwzględnia wszystkie gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie znajdujące się na terenie powiatu ziemskiego dla zmiennych opisujących dywersyfikację, lokalne organizacje pozarządowe, bezrobocie i wielkość gospodarstwa rolnego oraz wszystkie gminy miejsko-wiejskie, wiejskie i tylko te gminy miejskie, gdzie dokonuje się wyboru wójta bądź burmistrza dla zmiennych opisujących kapitał społeczny i ludzki. 75 dla działalności zarobkowej oraz charakterystyka gospodarstw rolnych decydująca o ich możliwościach rozwojowych. W badaniu posłużono się analizą regresji liniowej na danych przekrojowych w agregacji powiatami ziemskimi, do której wybrano sześć zmiennych opisujących następujące pojęcia: - dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych, - lokalne organizacje pozarządowe, - jakość kapitału społecznego na obszarach wiejskich, - jakość kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich, - sytuację ekonomiczna obszarów wiejskich mierzoną stopą bezrobocia rejestrowanego, - możliwości rozwojowe gospodarstw rolnych mierzone wielkością posiadanych użytków rolnych w ha. Wybrane zmienne posłużyły do utworzenia trzech oddzielnych modeli ekonometrycznych, w których zmienną zależną jest dywersyfikacja, a zmiennymi niezależnymi są stopa bezrobocia, odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha oraz jedna ze zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny, lub kapitał ludzki. Ze względu na silną korelację zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki (dokładna analiza w dalszej części rozdziału) zmienne te nie występują w modelach jednocześnie42. Dokonana analiza polega na estymacji Klasyczną Metodą Najmniejszych Kwadratów równań regresji następującej postaci: 1) Yi = β1Bi + β2Mi + β3LOPi + εi 2) Yi = β1Bi + β2Mi + β3KSi + εi 3) Yi = β1Bi + β2Mi + β3KLi + εi gdzie: Yi Bi Mi LOPi KSi KLi εi 42 - zmienna opisująca dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych na terenie powiatu ziemskiego i w 2002 roku; - stopa rejestrowanego bezrobocia regionalnego w powiecie ziemskim i w 2002 roku; - zmienna, która opisuje wielkość gospodarstw rolnych w powiecie ziemskim i w 2002 roku; - lokalne organizacje pozarządowe w powiecie ziemskim i w 2002 roku; - zmienna opisująca kapitał społeczny (w powiecie ziemskim i w 2002 roku); - zmienna opisująca kapitał ludzki (w powiecie ziemskim i w 2002 roku); - składnik losowy. Silna korelacja między zmiennymi objaśniającymi jest przyczyną współliniowości. 76 Wybór zmiennych został podyktowany zarówno modelami teoretycznymi przedstawionymi w rozdziale 1, jak i istniejącymi badaniami empirycznymi przedstawionymi w rozdziale 2 i 3. Dywersyfikację oznacza prowadzona przez gospodarstwa rolne pozarolnicza działalność gospodarcza mierzona odsetkiem gospodarstw prowadzących rolniczą i pozarolniczą oraz wyłącznie pozarolniczą działalność gospodarczą w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych na terenie powiatu ziemskiego. Jest to zmienna zależna modelu, wybrana w oparciu o definicję dywersyfikacji (Chaplin, Milczarek, 2003) oraz dostępność danych. Zmienna ta charakteryzuje tylko pewną część zdywersyfikowanej działalności gospodarstw rolnych, ponieważ nie uwzględnia tych gospodarstw, w których użytkownik gospodarstwa rolnego bądź zamieszkały z użytkownikiem gospodarstwa rolnego podejmuje pracę zarobkową poza rolnictwem. Dane pochodzą z Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku, z publikacji Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. Lokalne organizacje pozarządowe są opisane liczbą organizacji, stowarzyszeń i fundacji zarejestrowanych w systemie REGON przypadających na gospodarstwo rolne w danym powiecie ziemskim w 2002 roku. Poprzez różnego rodzaju działalność (np. stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości, szkolenia, doradztwo, informowanie o istniejących programach pomocowych) lokalne organizacje pozarządowe pozytywnie oddziałują na dywersyfikację (badania IRWiR PAN). Jest to zmienna niezależna modelu, która w świetle wcześniejszych rozważań teoretycznych powinna dodatnio wpływać na dywersyfikację. Zmienna ta charakteryzuje wielkość trzeciego sektora w ujęciu lokalnym, ale nie uwzględnia w żaden sposób rodzaju działalności organizacji ani sposobu jego realizacji, czy efektywności, co tak naprawdę decyduje o pozytywnym bądź negatywnym oddziaływaniu organizacji na najbliższe otoczenie. Dodatkowo, jest to zmienna obarczona pewną nieprecyzją pomiaru z uwagi na fakt, iż nie istnieje obowiązek wyrejestrowywania z REGON organizacji, które zaprzestały działalności. Dane pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS. Do opisu kapitału społecznego obszarów wiejskich została wybrana aktywność społeczna mieszkańców powiatów ziemskich mierzona liczbą wydanych kart do głosowania w wyborach na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w 2002 roku przypadającą na gospodarstwo rolne. Badania nad kapitałem społecznym wskazują na jego pozytywny wpływ na możliwości społeczeństwa do uczenia się i adaptacji innowacyjnych zachowań, zmniejszenia oporu wobec trudnych zmian, czy akceptacji i umiejętności rozwiązywania konfliktów, co ma duże znaczenie 77 dla przełamywania barier świadomościowych na wsi, a w konsekwencji rozwoju przedsiębiorczości (FDPA, 2004). Jest to zmienna niezależna modelu, która powinna dodatnio wpływać na dywersyfikację. Wyboru tej zmiennej dokonano w oparciu o definicję kapitału społecznego oraz sposoby jego pomiaru (Paldam, 2000; Czapiński, 2005), a także dostępność danych, które pochodzą z Państwowej Komisji Wyborczej. Z uwagi na temat pracy, kapitał ludzki został potraktowany pobieżnie, bez uwzględnienia wszystkich dostępnych miar na poziomie powiatów ziemskich. Kapitał ludzki odgrywa niewątpliwie istotną rolę w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych stanowiąc miernik wiedzy i kwalifikacji mieszkańców wsi (Kłodziński, 2000). Właśnie niewystarczające zdolności są wymieniane jako jedną z głównych barier w dla podejmowania działalności pozarolniczej przez gospodarstwa rolne (Chaplin, Milczarek, 2003). Zależność jakości kapitału ludzkiego od działalności lokalnych organizacji pozarządowych jest niemierzalna w sposób statystyczny z tego też względu w modelu uwzględniono zmienną niezależną opisaną liczbą ludności w wieku 13 lat i więcej z wykształceniem średnim i wyższym przypadającą na gospodarstwo rolne w agregacji powiatami ziemskimi. Zmienna ta powinna dodatnio wpływać na dywersyfikację. Dane pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku, z publikacji Ludność. Stan i struktura społeczno-demograficzna. W celu uzyskania pełniejszego obrazu zależności dotyczących dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych w modelu została uwzględniona zmienna opisująca sytuację ekonomiczną obszarów wiejskich w postaci stopy rejestrowanego bezrobocia regionalnego w powiatach ziemskich w 2002 roku. Jest to zmienna niezależna modelu charakteryzująca sytuację na lokalnym rynku pracy, która niewątpliwie determinuje zachowania dywersyfikacyjne gospodarstw rolnych jeżeli chodzi o podejmowanie pracy najemnej przez użytkowników gospodarstw, ale również rozpoczynanie pozarolniczej działalności gospodarczej. Indywidualne gospodarstwa rolne ze względu na małą skalę działalności pozarolniczej kierują swoje usługi na lokalne rynki zbytu, jednak wysoka stopa bezrobocia regionalnego w znacznym stopniu wpływa na poziom zamożności społeczeństwa powodując ograniczenie konsumpcji, a przez to popytu na rynku dóbr i usług. Wysokie bezrobocie regionalne jest wymieniane przez rolników jako jedna z barier dla dywersyfikacji (Chaplin, Milczarek, 2003). Zmienna ta powinna więc ujemnie wpływać na dywersyfikację. Dane dotyczące bezrobocia pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS. 78 W modelu, jako zmienna niezależna, została uwzględniona także wielkość gospodarstwa rolnego mierzona odsetkiem gospodarstw o wielkości 0 – 10 ha w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych. Gospodarstwo musi mieć pewien minimalny obszar, zależny od rodzaju prowadzonej produkcji, aby zapewnić właścicielowi i jego rodzinie właściwy poziom życia. Wielkość gospodarstwa rolnego decyduje więc w pewnej mierze o jego możliwościach ekonomicznych wyznaczając tym samym sposoby na zwiększenie dochodów gospodarstwa. Zakładając, że wielkość użytków rolnych się nie zmienia oraz zwiększanie produkcji rolniczej ma ścisłe ilościowe ograniczenia, to dodatkowy dochód można uzyskać z działalności pozarolniczej. Odstępstwem od tej reguły są gospodarstwa, prowadzące niektóre działy produkcji roślinnej (przede wszystkim warzywnicze i ogrodnicze) oraz prowadzące opartą na paszach kupowanych produkcję zwierzęcą „bez ziemi”. Mała powierzchnia gospodarstwa rolnego jest jednym z czynników „wypychania”, które powodują, że sektor rolniczy nie stwarza szans rozwojowych i tym samym odpycha osoby od działalności rolniczej (Davis, Pearce, 2001). Można więc powiedzieć, że wielkość gospodarstwa rolnego determinuje zachowania gospodarstw w kierunku dywersyfikacji ekonomicznej. W przyszłości, z uwagi na fakt postępującego procesu liberalizacji handlu płodami rolnymi oraz zmniejszanie się dochodowości sektora rolnego zależność ta będzie coraz silniejsza. Dane pochodzą z Powszechnego Spisu Rolnego 2002, z publikacji Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. W celu dokonania pełniejszego badania zjawiska43, chcąc uwzględnić regionalne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju, dokonano analizy regresji liniowej na zmiennych, dla których dane przekrojowe zostały podzielone na grupy na podstawie: 1) wartości zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki dla poszczególnych województw oraz 2) grup kwartylowych według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe oraz odsetek „małych” gospodarstw44. W przypadku pierwszego sposobu podziału policzono wartości zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki dla poszczególnych województw, które z kolei podzielono na dwie grupy według wielkości tych zmiennych. Pierwsza grupa składa 43 Przedstawione w dalszej części rozdziału wyniki analizy regresji liniowej na zmiennych uporządkowanych według przyjętych metod ujawniają występowanie autokorelacji w przypadku pierwszej metody podziału oraz jej brak w przypadku drugiej metody podziału. 44 Odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha w ogólnej liczbie gospodarstw na obszarze danego powiatu ziemskiego. 79 się z ośmiu województw o najniższych wskaźnikach zaś druga grupa składa się z pozostałych ośmiu województw o najwyższych wskaźnikach. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 13 uporządkowanie województw według wielkości zmiennych niezależnych modelu pozwoliło na utworzenie dwóch takich samych grup (złożonych z tych samych województw) niezależnie od tego, względem której zmiennej dokonywano uporządkowania. Taki podział ma uzasadnienie w występowaniu znacznych różnic między wielkościami zmiennych dla danych województw45 (Tabela 14). Zróżnicowanie to najlepiej widać porównując odpowiednie wartości zmiennych występujących w obu grupach – najniższa wartość zmiennej opisującej organizacje pozarządowe z grupy drugiej jest 1,8 razy większa od najniższej wartości zmiennej z grupy pierwszej (odpowiednio 1,7 razy większe są najniższe wartości zmiennych z grupy drugiej opisujących kapitał społeczny oraz kapitał ludzki od najniższych wartości zmiennych z grupy pierwszej). Jeszcze większe różnice występują między województwami o najwyższych wartościach zmiennych w danej grupie – zmienna opisująca organizacje jest 2,2 razy większa, zmienna opisująca kapitał społeczny 2 razy większa, a zmienna opisująca kapitał ludzki 1,9 razy większa w grupie drugiej niż w grupie pierwszej. Tak znaczące zróżnicowanie występujące między grupami powinno także wpływać na siłę korelacji między zmiennym opisującymi organizacje, kapitał społeczny i ludzki w ramach wyodrębnionych grup (można się spodziewać występowania silniejszych zależności w drugiej grupie województw, ponieważ jakość kapitału społecznego 45 Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż utworzone grupy województw pokrywają się w znacznej mierze z podziałem obszaru Polski według czynnika podłoża historycznego na cztery regiony: Kongresówka (zabór rosyjski), Galicja (zabór austriacki), Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Północne (zabór pruski) oraz Ziemie Zachodnie i Północne (tereny uzyskane przez Polskę po 1945 roku). Siedem z ośmiu województw należących do I grupy zalicza się znaczną częścią swojego obszaru do Galicji i Kongresówki (podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie małopolskie, mazowieckie, łódzkie i podlaskie) – są to regiony najgorzej rozwinięte pod względem aktywności gospodarczej i społecznej, przedsiębiorczości oraz dynamiki rozwojowej (Raport o rozwoju społecznym, 2000). Kolejne dziewięć województw (osiem z nich należy do II grupy) to w znacznej części Ziemie Zachodnie i Wielkopolska, czyli regiony najlepiej rozwinięte. Istnieje także znaczna zgodność dokonanego podziału z przyjętym w różnych opracowaniach (m.in. przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej) podziałem obszarów wiejskich Polski na trzy megaregiony. Megaregion I obejmuje południowe województwa: małopolskie, podkarpackie, świętokrzyskie, oraz śląskie; Megaregion II obejmuje województwa zachodnie i północne: dolnośląskie, lubuskie, opolskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie; Megaregion III obejmuje województwa środkowe i wschodnie: kujawsko-pomorskie, lubelskie, łódzkie, mazowieckie, podlaskie i wielkopolskie (Wilkin, 2003). W I grupie podziału znajdują się tylko województwa należące do I i III Megaregionu natomiast w II grupie znajdują się wszystkie województwa należące do II Megaregionu oraz dwa województwa z III Megaregionu (kujawsko-pomorskie i wielkopolskie). Tak istotna zgodność dokonanego podziału ze stosowanymi w różnych badaniach nad zróżnicowaniem obszarów wiejskich podziałami terytorium kraju może świadczyć o przyjęciu odpowiednich kryteriów oraz miar. 80 zależy między innymi od zdolności ludzi do współpracy mierzonej np. liczbą organizacji pozarządowych (Paldam, 2000)). Tabela 14. Podział województw na grupy według wielkości zmiennych niezależnych modelu Wartości zmiennych dla podziału województw wg wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe kapitał społeczny kapitał ludzki Liczba Liczba ludności z Organizacje wydanych wykształceniem Kolejność pozarządowe/ Kolejność Kolejność kart do średnim i województw* gospodarstwo województw głosowania/go województw wyżej/gospodarst rolne spodarstwo wo rolne rolne I grupa województw – najniższe wartości zmiennych Podkarpackie (G, I) 0,007990439 Podkarpackie 2,3514154 Świętokrzyskie 1,44852758 Lubelskie (K, III) 0,009711438 Lubelskie 2,42185216 Łódzkie 1,49282272 Świętokrzyskie (K, I) 0,009771671 Małopolskie 2,48287603 Podkarpackie 1,52327812 Małopolskie (G, I) 0,009825797 Świętokrzyskie 2,79226263 Lubelskie 1,54156951 Mazowieckie (K, III) 0,011385833 Podlaskie 2,90018025 Małopolskie 1,79233634 Łódzkie (K, III) 0,012228712 Łódzkie 3,37005013 Podlaskie 1,89952984 Podlaskie (K, III) 0,012302089 Mazowieckie 3,46045657 Mazowieckie 2,27345562 Śląskie (W, I) 0,012616407 Śląskie 3,64179248 Śląskie 2,32032276 II grupa województw – najwyższe wartości zmiennych Kujawsko0,014291225 Opolskie 4,12900682 2,51514539 Pomorskie KujawskoOpolskie (Z, II) 0,016615248 4,17011701 Wielkopolskie 3,09175878 Pomorskie Dolnośląskie (Z, II) 0,019699174 Wielkopolskie 4,89961392 Opolskie 3,23352655 Wielkopolskie (W, III) 0,019749099 Lubuskie 5,31778414 Dolnośląskie 3,86483705 Zachodniopomorskie WarmińskoWarmińsko0,019997539 5,57362392 3,93869855 (Z, II) Mazurskie Mazurskie Lubuskie (Z, II) 0,020095511 Dolnośląskie 5,69526631 Lubuskie 4,00580706 Warmińsko-Mazurskie ZachodnioZachodnio0,024385819 6,56853002 4,29479448 (Z, II) pomorskie pomorskie Pomorskie (W, II) 0,027239841 Pomorskie 7,11355018 Pomorskie 4,33905248 * Oznaczenia w nawiasach: G – Galicja; K – Kongresówka, Z – Ziemie Zachodnie, W – Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Północne; I – Megaregion I; II – Megaregion II, III – Megaregion III. Kujawsko-Pomorskie (W, III) Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW, UNDP. Na populacji powiatów ziemskich podzielonej na grupy według przedstawionej wyżej metody została przeprowadzona analiza regresji liniowej między następującymi zmiennymi: zmienną zależną opisująca dywersyfikację a zmiennymi niezależnymi – stopą bezrobocia, wielkością gospodarstwa rolnego (odsetkiem gospodarstw o powierzchni 0-10 ha), zmienną 81 kontrolną opisującą grupy województw46 i organizacjami pozarządowymi lub kapitałem społecznym lub kapitałem ludzkim. W ten sposób otrzymano trzy modele ekonometryczne, w których parametry zostały oszacowane Klasyczną Metodą Najmniejszych Kwadratów. Zmienne niezależne opisujące organizacje pozarządowe, kapitał społeczny oraz kapitał ludzki nie występują w modelu ekonometrycznym jednocześnie, ponieważ występuje silna korelacja pomiędzy tymi zmiennymi, która jest przyczyną współliniowości zmiennych objaśniających (Tabela 15). W pierwszej grupie województw (dla której zmienne objaśniające przyjmują najniższe wartości) występuje nieznacznie silniejsza korelacja między zmienną opisującą organizacje pozarządowe a zmiennymi opisującymi kapitał społeczny i ludzki niż w drugiej grupie województw (odpowiednio współczynniki korelacji wynoszą 0,77 i 0,61 w I grupie oraz 0,74 i 0,53 w II grupie). Tabela 15. Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny oraz kapitał ludzki w grupach podziału województw Nazwy zmiennych kapitał społeczny organizacje kapitał ludzki Nazwy zmiennych kapitał społeczny organizacje kapitał ludzki Współczynniki korelacji dla I grupy (województwa o najniższej wartości zmiennych) dla zmiennych kapitał społeczny organizacje kapitał ludzki 1 0.77 0.73 0.77 1 0.61 0.73 0.61 1 Współczynniki korelacji dla II grupy (województwa o najwyższej wartości zmiennych) dla zmiennych kapitał społeczny organizacje kapitał ludzki 1 0.74 0.73 0.74 1 0.53 0.73 0.53 1 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. Wyniki te nie potwierdzają przypuszczenia, iż korelacja między liczbą organizacji pozarządowych przypadających na gospodarstwo rolne a liczbą wydanych kart do głosowania w wyborach na wójtów i burmistrzów oraz liczbą ludności z wykształceniem średnim i wyższym przypadającą na gospodarstwo rolne będzie silniejsza w drugiej grupie województw. Wyjaśnienia 46 Zmienna kontrolna ma postać zmiennej binarnej (0,1) i została uwzględniona w modelu poprzez przyporządkowanie wartości 1 wszystkim powiatom znajdującym się w województwach o najwyższej wartości zmiennych (II grupa województw) oraz wartości 0 wszystkim powiatom znajdującym się w województwach o najniższej wartości zmiennych (I grupa województw). Zastosowanie zmiennej kontrolnej ma na celu zbadanie, czy przyjęta metoda podziału populacji powiatów jest istotna dla modelu. 82 tego faktu należy upatrywać w istotnych różnicach występujących między wartościami rozpatrywanych zmiennych dla poszczególnych powiatów ziemskich w ramach odpowiednich województw. Świadczą o tym wyniki analizy zróżnicowania danych dla zbiorowości powiatów ziemskich znajdujących się w odpowiednim województwie w oparciu o odchylenie standardowe zmiennej opisującej organizacje (Tabela 16). Wartości odchylenia standardowego dla województw z grupy drugiej są wyraźnie wyższe niż w grupie pierwszej. Tabela 16. Odchylenie standardowe zmiennej opisującej organizacje pozarządowe dla zbiorowości powiatów w danym województwie według grup województw Województwa I grupy Podkarpackie Lubelskie Małopolskie Świętokrzyskie Łódzkie Mazowieckie Podlaskie Śląskie Odchylenia standardowe 0,005362876 0,002051379 0,001829508 0,002237336 0,003851763 0,005590886 0,003290206 0,005715376 Województwa II grupy Kujawsko-Pomorskie Opolskie Dolnośląskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Lubuskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Odchylenia standardowe 0,005501716 0,00365716 0,008958103 0,006773694 0,00674674 0,006461304 0,005653854 0,007912849 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. W drugim przypadku cały zbiór danych przekrojowych (na poziomie powiatów ziemskich) został podzielony na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe oraz odsetek „małych” gospodarstw47. Metoda ta zakłada uporządkowanie 314 powiatów ziemskich według rosnących wartości liczby organizacji, stowarzyszeń i fundacji zarejestrowanych w REGON w 2002 roku przypadających na gospodarstwo rolne w danym powiecie, a następnie podział całej zbiorowości na cztery grupy. Pierwsze 25% powiatów, w których stwierdzono kolejno najniższą wartość zmiennej opisującej organizacje, stanowi pierwszy kwartyl, następne 25% powiatów o wyższej wartości zmiennej stanowi drugą grupę kwartylową, kolejne 25% powiatów stanowi trzecią grupę kwartylową. Ostatnią grupę stanowi 25% powiatów o najwyższej wartości zmiennej. Analogicznie zostały utworzone grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw. Zastosowana metoda podziału zbioru powiatów ziemskich gwarantuje lepsze uchwycenie zależności 47 Odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha w ogólnej liczbie gospodarstw na obszarze danego powiatu ziemskiego. 83 występujących między rozpatrywanymi zmiennymi modelu niż w przypadku metody podziału powiatów według województw (pierwsza metoda podziału danych przekrojowych nie uwzględnia różnic wartości zmiennych dla powiatów w ramach danego województwa). Uporządkowanie powiatów według wartości zmiennej opisującej organizacje ma na celu zbadanie, czy większa liczba organizacji przypadająca na gospodarstwo rolne (w ramach wyodrębnionych grup kwartylowych) jest istotna dla wyjaśnienia zmiennej opisującej dywersyfikację. Analogicznie, uporządkowanie powiatów według zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw” ma na celu zbadanie, czy ich większa liczba (w ramach wyodrębnionych grup kwartylowych) jest istotna dla wyjaśnienia zmiennej opisującej dywersyfikację. Tabela 17 przedstawia wartości kwartyli dla zmiennych opisujących organizacje pozarządowe i odsetek „małych” gospodarstw” oraz zróżnicowanie w ramach rozpatrywanej próby. Wartość drugiego kwartyla jest 1,38 razy większa od pierwszego kwartyla, dla zmiennej opisującej organizacje oraz 1,16 razy większa dla zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw. Wartość maksymalna jest aż 4,4 razy większa od wartości pierwszego kwartyla w przypadku zmiennej opisującej organizacje pozarządowe i 1,38 razy większa dla zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw (wartość maksymalna dla tej zmiennej jest 2,62 razy większa od wartości najmniejszej). Wyniki te świadczą o znacznym zróżnicowaniu wartości zmiennych w ramach analizowanej zbiorowości powiatów ziemskich. Tabela 17. Wartość kwartyli według zmiennych opisujących organizacje pozarządowe oraz odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha Zmienna: organizacje pozarządowe Rząd x1/2/x1/4 Wartość = xp kwartyla = p p=¼ 0,010083079 1,38 p=½ 0,01392042 x3/4/x1/4 p=¾ 0,020950787 2,08 Wartość xwar.max/x1/4 0,044642857 maksymalna 4,43 Zmienna: odsetek gospodarstw o pow. 0-10 ha Rząd x1/2/x1/4 Wartość = xp kwartyla = p p=¼ 0,721260005 1,16 p=½ 0,835068925 x3/4/x1/4 p=¾ 0,916837661 1,27 Wartość xwar.max/x1/4 0,998742138 maksymalna 1,38 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. 84 Zbadano także współwystępowania korelacyjne między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki w zależności od przyjętego kryterium podziału populacji powiatów ziemskich na grupy kwartylowe (Tabela 18). Tabela 18. Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny oraz kapitał ludzki według rodzaju zmiennej oraz grup kwartylowych 1 grupa kwartylowa (n=78) 2 grupa kwartylowa (n=79) 3 grupa kwartylowa (n=78) 4 grupa kwartylowa (n=79) 1 grupa kwartylowa (n=78) 2 grupa kwartylowa (n=79) 3 grupa kwartylowa (n=78) 4 grupa kwartylowa (n=79) Polska (n=314) Oznaczenia: * ** *** Zmienna opisująca organizacje pozarządowe Zmienna kapitał Zmienna Zmienna kapitał Zmienna społeczny organizacje ludzki kapitał społeczny 1 0.27 0.56 organizacje 0.27* 1 0.07* 0.07 1 kapitał ludzki 0.56** kapitał społeczny 1 0.62 0.72 organizacje 0.62** 1 0.42* ** 0.42 1 kapitał ludzki 0.72 kapitał społeczny 1 0.35 0.60 organizacje 0.35* 1 0.25* ** 0.25 1 kapitał ludzki 0.60 kapitał społeczny 1 0.66 0.66 organizacje 0.66** 1 0.36* ** 0.36 1 kapitał ludzki 0.66 Zmienna opisująca odsetek gospodarstw rolnych o powierzchni 0-10 ha Zmienna kapitał Zmienna Zmienna kapitał Zmienna społeczny organizacje ludzki kapitał społeczny 1 0.78 0.80 organizacje 0.78** 1 0.69** 0.69 1 kapitał ludzki 0.80*** kapitał społeczny 1 0.81 0.87 organizacje 0.81*** 1 0.70** *** 0.70 1 kapitał ludzki 0.87 kapitał społeczny 1 0.88 0.76 organizacje 0.88*** 1 0.62** ** 0.62 1 kapitał ludzki 0.76 kapitał społeczny 1 0.85 0.78 organizacje 0.85*** 1 0.73** ** 0.73 1 kapitał ludzki 0.78 Zmienna kapitał Zmienna Zmienna kapitał Zmienna społeczny organizacje ludzki kapitał społeczny 1 0.84 0.81 organizacje 0.84*** 1 0.69** kapitał ludzki 0.81*** 0.69 1 - słaby związek korelacyjny (0-0,49); - umiarkowany związek korelacyjny (0,50-0,79); - silny związek korelacyjny (0,8-1). Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. 85 W ramach uporządkowania powiatów według zmiennej opisującej organizacje, analiza wykazała słabe lub umiarkowane związki korelacyjne między rozpatrywanymi zmiennymi w pierwszej i trzeciej grupie kwartylowej oraz umiarkowane w drugiej i czwartej grupie kwartylowej. Rozpatrując uporządkowanie według zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw rolnych odnotowano występowanie umiarkowanych lub silnych zależności korelacyjnych między rozpatrywanymi zmiennymi we wszystkich grupach kwartylowych. Silne współwystępowanie korelacyjne między zmiennymi stwierdzono dla populacji wszystkich powiatów ziemskich w Polsce. Wyniki te potwierdzają teorie mówiące o wzajemnych zależnościach między organizacjami pozarządowymi, kapitałem społeczny i kapitałem ludzkim (Rysunek 1). Na populacji powiatów ziemskich uporządkowanych według przedstawionej powyżej metodologii przeprowadzono analizę regresji liniowej między następującymi zmiennymi: zmienną zależną opisującą dywersyfikację a zmiennymi niezależnymi opisującymi – stopę bezrobocia, odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha, zmienną kontrolną opisującą grupy kwartylowe48 i organizacjami pozarządowymi lub kapitałem społecznym lub kapitałem ludzkim. Parametry modeli ekonometrycznych zostały oszacowane Klasyczną Metodą Najmniejszych Kwadratów. 4.2. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej oraz sposobu podziału populacji powiatów ziemskich Wyniki oszacowania parametrów modeli ekonometrycznych dokonane za pomocą Klasycznej Metody Najmniejszych Kwadratów zostały przedstawione w czterech tabelach w zależności od sposobu podziału danych przekrojowych (Tabela 19, 20, 21, 22). Dokonano także weryfikacji modeli ze względu na: - istotność poszczególnych zmiennych (statystyka-t), - istotność podzbioru zmiennych (statystyka-F), 48 Zmienna kontrolna ma postać zmiennej binarnej (0,1) i została uwzględniona w modelu poprzez przyporządkowanie wartości 1 wszystkim powiatom znajdującym się w 4 grupie kwartylowej (o najwyższej wartości zmiennych) oraz wartości 0 wszystkim powiatom znajdującym się w 1 grupie kwartylowej (o najniższej wartości zmiennych). Zastosowanie zmiennej kontrolnej ma na celu zbadanie, czy przyjęta metoda podziału populacji powiatów jest istotna dla modelu. 86 - dopasowanie zmiennych niezależnych do wyjaśnienia zmiennej zależnej (współczynnik determinacji), - występowanie autokorelacji (test Durbina-Watsona), - występowanie heteroskedastyczności (test White`a). W przypadku wystąpienia heteroskedastyczności składnika losowego do oszacowania parametrów modeli ekonometrycznych zastała wykorzystana metoda White`a49. Tabela 19 przedstawia wyniki analizy regresji liniowej przeprowadzonej dla całej populacji powiatów ziemskich w Polsce. Rozpatrywane modele wskazują dodatnią zależność między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i ludzki a dywersyfikacją. Także zmienna opisująca odsetek „małych” gospodarstw dodatnio wpływa na zmienną zależną. Natomiast we wszystkich analizowanych modelach stopa bezrobocia rejestrowanego ujemnie oddziałuje na dywersyfikację. Wartości statystyk t oraz statystyk F wskazują na istotność poszczególnych zmiennych oraz istotność podzbiorów zmiennych w poszczególnych modelach. Statystyka Durbina-Watsona wskazuje na występowanie dodatniej autokorelacji50, a statystyka White`a na występowanie heteroskedastyczności. Najwyższy współczynnik determinacji występuje w modelu ze zmienną opisującą kapitał społeczny (R2=0,42). Nieco niższe współczynniki determinacji mają modele ze zmienną opisującą organizacje oraz kapitał ludzki (odpowiednio R2=0,30 oraz R2=0,31). Dokonanie podziału populacji powiatów ziemskich według grup województw oraz wprowadzenie zmiennej kontrolnej spowodowało nieznaczne zmiany w wynikach estymacji (Tabela 20). Analiza regresji wskazała we wszystkich modelach dodatnie zależności między zmiennymi niezależnymi opisującymi odsetek „małych” gospodarstw, organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i ludzki oraz ujemne zależności między stopą bezrobocia rejestrowanego a dywersyfikacją. Uwzględnienie w modelach zmiennej kontrolnej opisującej przynależność powiatów ziemskich do jednej z dwóch grup województw wpłynęło pozytywnie na wielkość 49 Heteroskedastyczność składnika losowego powoduje, że estymator s2 wariancji błędu losowego oraz estymator S wariancji b są estymatorami obciążonymi. W takim przypadku stosowanie do testowania hipotez standardowych statystyk (statystyka-t, statystyka-F) może prowadzić do błędnych wyników testowania. Metoda szacowania parametrów White`a pozwala na uzyskanie nieobciążonych estymatorów wariancji błędu losowego oraz estymatorów wariancji b w przypadku występowania heteroskedastyczności w modelu, niezależnie od jej rodzaju i bez konieczności jej usuwania. 50 Dodatnia autokorelacja występuje zazwyczaj w modelach szacowanych na szeregach czasowych, ale w przypadku rozpatrywanych w tej pracy modeli może oznaczać, że wartości zmiennych objaśniających zależą od bliskości terytorialnej powiatów. 87 współczynników determinacji. Dodatnia wartość parametrów dla zmiennej „grupa województw” świadczy o tym, że przynależność powiatu do II grupy województw (o najwyższej wartości zmiennych opisujących organizacje, kapitał społeczny i ludzki) pozytywnie wpływa na dywersyfikację. Wartości poszczególnych statystyk wskazują na istotność poszczególnych zmiennych, jak i podzbiorów zmiennych oraz na występowanie dodatniej autokorelacji (powód może być taki sam jak w przypadku wyników estymacji z Tabeli 19) i heteroskedastyczności. Tabela 19. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (dla całej populacji powiatów ziemskich) Zmienna zależna: Dywersyfikacja Zmienne niezależne (t-Studenta)* [wartość p] (n=314) Stała Model A** (zmienna “organizacje”) Polska Model B** (zmienna „kapitał społeczny”) Model C** (zmienna „kapitał ludzki’) 0,048 (3,955) [0,000] 0,054 (5,026) [0,000] 0,076 (6,382) [0,000] Bezrobocie -0,049 (-2,093) [0,037] -0,085 (-4,092) [0,000] -0,050 (-2,331) [0,020] Odsetek małych gospodarstw 0,060 (4,930) [0,000] 0,050 (4,599) [0,000] 0,036 (2,985) [0,003] Organizacje 2,300 (9,455) [0,000] - - - 0,010 (12,907) [0,000] - 0,299 0,292 44,094 (0,000) 1,482 18,661 (0,004) 0,415 0,409 73,331 (0,000) 1,544 17,351 (0,008) 0,010 (9,857) [0,000] 0,306 0,299 45,628 (0,000) 1,451 14,503 (0,024) Kapitał społeczny Kapitał ludzki R2 Skorygowane R2 Test F (wartość p) Durbin-Watson Test White’a (wartość p) Oznaczenia: * - istotność na poziomie 5%; 88 ** - Statystyki t-Studenta obliczone na podstawie błędów standardowych, skorygowanych ze względu na heteroskedastyczność metodą White’a. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. Tabela 20. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich według grup województw) Zmienna zależna: Dywersyfikacja Zmienne niezależne (t-Studenta)* [wartość p] (n=314) Stała Model A** (zmienna “organizacje”) Modele Model B** (zmienna „kapitał społeczny”) Model C** (zmienna „kapitał ludzki’) 0,049 (4,534) [0,000] 0,052 (5,429) [0,000] 0,069 (7,109) [0,000] Bezrobocie -0,093 (-3,698) [0,000] -0,111 (-4,800) [0,000] -0,097 (-4,080) [0,000] Odsetek małych gospodarstw 0,0714 (6,421) [0,000] 0,060 (5,779) [0,000] 0,053 (5,014) [0,000] Grupa województw 0,019 (4,361) [0,000] 0,013 (3,162) [0,001] 0,020 (4,776) [0,000] Organizacje 1,751 (6,169) [0,000] - - - 0,009 (9,204) [0,000] - 0,359 0,337 40,787 (0,000) 1,476 25,659 (0,000) 0,435 0,428 59,646 (0,000) 1,519 18,204 (0,011) 0,007 (6,935) [0,000] 0,359 0,350 43,298 (0,000) 1,460 14,362 (0,045) Kapitał społeczny Kapitał ludzki R2 Skorygowane R2 Test F (wartość p) Durbin-Watson Test White’a (wartość p) Oznaczenia: * ** - istotność na poziomie 5%; - Statystyki t-Studenta obliczone na podstawie błędów standardowych, skorygowanych ze względu na heteroskedastyczność metodą White’a. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. 89 Podobnie jak w przypadku podziału na grupy województw wyglądają wyniki estymacji parametrów modeli utworzonych na danych podzielonych na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe (Tabela 21) lub odsetek „małych” gospodarstw (Tabela 22). Analiza regresji wykazała dodatnie zależności między zmiennymi niezależnymi opisującymi odsetek „małych” gospodarstw, organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i ludzki oraz ujemne zależności między stopą bezrobocia rejestrowanego a dywersyfikacją. Parametr przy zmiennej „grupa kwartylowa” ma wartość dodatnią (w przypadku podziału populacji powiatów według wielkości zmiennej opisującej organizacje) wskazując na pozytywny wpływ przynależności powiatu do 4 grupy kwartylowej na dywersyfikację. Powodem takiego wyniku może być fakt, że w powiatach gdzie zarejestrowanych w REGON jest relatywnie więcej organizacji pozarządowych występują prawdopodobnie korzystniejsze warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Ujemna wartość parametru przy zmiennej „grupa kwartylowa” (w przypadku podziału populacji powiatów według wielkości zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw) oznacza, że przynależność do 25% powiatów o najwyższym odsetku gospodarstw o powierzchni 0-10 ha w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych negatywnie wpływa na dywersyfikację. Wytłumaczenia takiego wyniku można upatrywać w występowaniu mniej korzystnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej w powiatach o niekorzystnej strukturze agrarnej gospodarstw rolnych. Wartości statystyk testujących wskazują na istotność poszczególnych zmiennych niezależnych (jedynie zmienna „odsetek małych gospodarstw” jest nieistotna dla modelu ze zmienną opisującą kapitał ludzki) oraz podzbiorów zmiennych. Inaczej niż w przypadku podziału na grupy województw w modelach utworzonych na danych podzielonych na grupy kwartylowe nie występuje autokorelacja51, a heteroskedastyczność występuje tylko w modelach ze zmienną niezależną opisującą kapitał ludzki (Tabele 21 i 22). O istotności zastosowanego podziału zbiorowości powiatów na grupy kwartylowe świadczą wyższe niż w pozostałych modelach wartości współczynników determinacji (najwyższy R2=0,5 występuje w modelu ze zmienną opisującą kapitał społeczny). 51 Powodem może być uporządkowanie populacji powiatów ziemskich według wielkości wybranych zmiennych, co eliminuje wpływ bliskości terytorialnej na wartości zmiennych objaśniających. 90 Tabela 21. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe - porównanie 4 i 1 grupy kwartylowej) Zmienna zależna: Dywersyfikacja Zmienne niezależne (t-Studenta)* [wartość p] (n=157) Stała Zmienna opisująca organizacje pozarządowe Model A Model B Model C** (zmienna (zmienna „kapitał (zmienna „kapitał “organizacje”) społeczny”) ludzki’) 0,084 (4,040) [0,000] 0,081 (4,299) [0,000] 0,097 (5,935) [0,000] Bezrobocie -0,130 (-4,346) [0,000] -0,134 (-4,855) [0,000] -0,137 (-4,444) [0,000] Odsetek małych gospodarstw 0,043 (2,209) [0,028] 0,037 (2,074) [0,039] 0,032 (1,764) [0,079] Grupa kwartylowa 0,023 (2,080) [0,039] 0,018 (2,497) [0,013] 0,029 (3,839) [0,000] Organizacje 1,348 (2,604) [0,010] - - - 0,007 (5,797) [0,000] - 0,422 0,406 27,761 (0,000) 2,243 8,257 (0,310) 0,505 0,492 38,871 (0,000) 2,090 12,502 (0,085) 0,006 (3,824) [0,000] 0,473 0,459 34,142 (0,000) 2,240 15,010 (0,035) Kapitał społeczny Kapitał ludzki R2 Skorygowane R2 Test F (wartość p) Durbin-Watson Test White’a (wartość p) Oznaczenia: * ** - istotność na poziomie 5%; - Statystyki t-Studenta obliczone na podstawie błędów standardowych, skorygowanych ze względu na heteroskedastyczność metodą White’a. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. 91 Tabela 22. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw - porównanie 4 i 1 grupy kwartylowej) Zmienna zależna: Dywersyfikacja Zmienna opisująca odsetek gospodarstw rolnych o powierzchni 0-10 ha Zmienne niezależne Model A Model B Model C** * (t-Studenta) (zmienna (zmienna „kapitał (zmienna „kapitał [wartość p] “organizacje”) społeczny”) ludzki’) (n=157) Stała -0,008 -0,026 -0,014 (-0,434) (-1,055) (-0,624) [0,664] [0,532] [0,292] Bezrobocie -0,126 (-4,287) [0,000] -0,142 (-4,996) [0,000] -0,123 (-3,964) [0,000] Odsetek małych gospodarstw 0,209 (5,477) [0,000] 0,188 (5,098) [0,000] 0,199 (6,386) [0,000] Grupa kwartylowa -0,554 (-3,998) [0,000] -0,051 (-3,844) [0,000] -0,060 (-5,192) [0,000] Organizacje 2,175 (7,358) [0,000] - - - 0,009 (8,426) [0,000] - 0,398 0,382 25,130 (0,000) 2,000 10,136 (0,180) 0,443 0,428 30,293 (0,000) 2,033 10,408 (0,166) 0,009 (4,939) [0,000] 0,382 0,366 23,517 (0,000) 2,126 15,494 (0,030) Kapitał społeczny Kapitał ludzki R2 Skorygowane R2 Test F (wartość p) Durbin-Watson Test White’a (wartość p) Oznaczenia: * ** - istotność na poziomie 5%; - Statystyki t-Studenta obliczone na podstawie błędów standardowych, skorygowanych ze względu na heteroskedastyczność metodą White’a. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS, PKW. 92 Przedstawione w tym rozdziale wyniki badania roli lokalnych organizacji pozarządowych w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych potwierdzają w dużym stopniu przyjętą na początku pracy teoretyczną koncepcję tej zależności (Rysunek 1). Analiza korelacji wykazała silne związki między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki. Także wartości parametrów w analizowanych modelach ekonometrycznych są zgodne z przyjętymi założeniami: - wyższa stopa bezrobocia regionalnego ujemnie wpływa na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych, co wynika z negatywnego wpływu złej sytuacji na lokalnym rynku pracy (ogólna miara sytuacji gospodarczej regionu) na rozpoczynanie pozarolniczej działalności gospodarczej, - wyższy odsetek „małych” gospodarstw w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych dodatnio wpływa na poziom dywersyfikacji, co jest spowodowane koniecznością poszukiwania dodatkowego dochodu poza rolnictwem, - zmienne opisujące lokalne organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki dodatnio wpływają na dywersyfikację, co potwierdza tezę postawioną w pracy. Wyników powyższej analizy empirycznej nie można jednak traktować bezkrytycznie jako dowodu pozytywnie weryfikującego przyjęte zależności. Słabością rozpatrywanych modeli ekonometrycznych są dość znacznie nieprecyzyjne dane, którymi posłużono się do opisu pojęć: dywersyfikacji, lokalnych organizacji pozarządowych, kapitał społecznego i ludzkiego. Dodatkowo podejmowanie przez gospodarstwa rolne pozarolniczej działalności gospodarczej może wynikać z daleko bardziej złożonych czynników niż tylko te, przyjęte w badaniu (np. odległość od dużych aglomeracji miejskich lub ośrodków akademickich, położenie gospodarstw w obszarze przygranicznym, bądź na terenach atrakcyjnych turystycznie itp.). Mimo wszelkich niedoskonałości modelu dokonana analiza stanowi jednak niekonwencjonalne podejście do problemu dywersyfikacji oraz dostarcza interesującej wiedzy na temat badanego zjawiska. 93 ZAKOŃCZENIE W pracy przedstawiłem czynniki wpływające na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych oraz poddałem weryfikacji hipotezę o istotnej roli lokalnych organizacji pozarządowych w procesie dywersyfikacji. W pierwszej, teoretycznej części pracy, pokazałem mechanizm wzajemnych zależności pomiędzy organizacjami pozarządowymi, kapitałem społecznym i ludzkim oraz ich wpływ na dywersyfikację. Poprzez swoją „społecznikowską” działalność lokalne organizacje pozarządowe przyczyniają się do umacniania więzi społecznych, promowania współpracy oraz budowania zaufania w lokalnych społecznościach co pozytywnie wpływa na jakość kapitału społecznego na wsi. Jednocześnie szkoleniowo-doradcza, informacyjna itp. działalność lokalnych organizacji pozarządowych ma duże znaczenie dla podnoszenia kwalifikacji i wiedzy mieszkańców obszarów wiejskich. A z kolei, silny kapitał społeczny i ludzki są niezbędne dla rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej (Kamiński, 2000), który także determinuje zachowania dywersyfikacyjne rolników. W drugim rozdziale przedstawiłem pogarszającą się w latach dziewięćdziesiątych sytuację dochodową gospodarstw rolnych w Polsce. Przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej zapoczątkowało okres istotnych zmian na polskich obszarach wiejskich. Postępujący proces dezagraryzacji wsi, niekorzystna sytuacja na rynku płodów rolnych, wysokie bezrobocie regionalne, czy powolne zmiany w niekorzystnej strukturze agrarnej gospodarstw spowodowały spadek dochodów rolniczych gospodarstw chłopskich. W ostatnich latach na obszarach wiejskich znacznie wzrosła liczba ludności utrzymującej się wyłącznie lub głównie z niezarobkowego źródła utrzymania oraz będących na utrzymaniu (PSR, 2002). Nastąpiła zmiana struktury dochodów gospodarstw rolnych polegająca na zmniejszeniu dochodów z działalności rolniczej na rzecz transferów socjalnych i w małym stopniu na tworzenie własnych przedsiębiorstw (Chaplin, Milczarek, 2003). Proces dywersyfikacji działalności gospodarczej gospodarstw, wymieniany wśród najważniejszych czynników mogących poprawić sytuację dochodową gospodarstw rolnych, przebiegał ostatnimi laty dość wolno i na niewystarczającą skalę. W 2002 roku tylko 12,4% ogółu gospodarstw rolnych prowadziło działalność pozarolniczą, co stanowiło wzrost o 4,3% w porównaniu z rokiem 1996 (PSR, 2002). 94 W kolejnej części rozdziału dokonałem analizy trzeciego sektora na obszarach wiejskich w Polsce ze względu na liczebność i rodzaj prowadzonej działalności. Liczba wiejskich organizacji pozarządowych jest trudna do ustalenia, co wynika z braku precyzyjnych danych dotyczących lokalnych instytucji działających tylko na rzecz wsi i rolnictwa. Według różnych źródeł szacowano ich liczbę od 386 (Informator, 1998), 500 (Polska Wieś, 2002) do 1346 (baza AgroInfo). Znaczną grupę stanowią także organizacje, których istnienie nie zostaje zarejestrowane w żadnej bazie danych, ze względu na bardzo małą skalę działalności. Większość instytucji działa aktywnie na kilku polach: szkolenia, doradztwo i informowanie, punkt/centrum informacji, wydawnictwa, regularne publikacje i pomoc finansowa, ekologia, kultura ludowa, oświata, sport itp. Bardzo ważną grupę, z punktu widzenia roli jaką odgrywają lokalne organizacje pozarządowe w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, stanowią organizacje wspierające wiejską przedsiębiorczość. Badania wykazały, że są to w większości ośrodki wspierania przedsiębiorczości, centra rozwoju lokalnego oraz organizacje społeczne i uśpione (Kamiński, 2000). Kolejny etap pracy, dotyczący kapitału społecznego i ludzkiego ujawnił występowanie dwóch odmiennych obrazów polskiej wsi: z jednej strony charakterystyczna jest dosyć dobra sytuacja zasobów społecznych, z drugiej zaś - niewystarczający dostęp do wiedzy i edukacji odbijający się niekorzystnie na jakości kapitału ludzkiego na wsi. Dramatyczny wręcz dla rozwoju kapitału społecznego okres PRL doprowadził do likwidacji niezależnych od władzy organizacji i elit. Mimo to jednak diagnoza współczesnej sytuacji kapitału społecznego na obszarach wiejskich wykazała dość dobrą kondycję zasobów społecznych na wsi w porównaniu z innymi grupami społeczno-zawodowymi. Badania CBOS pokazują, że największy wzrost zaufania do władz samorządowych oraz najwyższe zaufanie do sąsiadów występuje wśród rolników i mieszkańców wsi. Ta grupa także prezentuje się jako jedna z najbardziej zaangażowanych w pracę społeczną na rzecz swojego środowiska i osób potrzebujących. Trochę słabiej w porównaniu z innymi grupami zawodowymi wygląda gotowość rolników do współpracy i poczucie wpływu na rzeczywistość, a także gotowość do współdziałania z osobami spoza rodziny w formie działalności gospodarczej (CBOS, 2004). Przeprowadzona w pracy analiza wykazała, że wieś charakteryzuje znacznie gorszy niż w miastach dostęp do wiedzy i edukacji objawiający się np.: słabszym wyposażeniem szkół i dostępnością pomocy dydaktycznych. Mimo, że w ostatnim dziesięcioleciu znacznie wzrosły 95 aspiracje edukacyjne Polaków w kierunku zdobywania wyższego wykształcenia, to w 2002 roku aż 2,3 mln mieszkańców wsi w wieku 20-39 lat legitymowało się tylko wykształceniem zasadniczym zawodowym bądź podstawowym (NSP, 2002). Ostatnia część pracy przedstawia wyniki własnych badań dokonane w oparciu o analizę statystyczną i analizę regresji liniowej. Wcześniejsze rozważania teoretyczne, w ramach których zidentyfikowałem czynniki wpływające na dywersyfikację oraz dostępność danych na poziomie powiatów ziemskich, umożliwiły mi dobranie zmiennych dosyć precyzyjnie opisujących dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych, lokalne organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i ludzki, sytuację ekonomiczną obszarów wiejskich oraz potencjał wewnętrzny gospodarstw rolnych. Wybrane zmienne posłużyły do utworzenia trzech oddzielnych modeli ekonometrycznych, w których zmienną zależną jest dywersyfikacja, a zmiennymi niezależnymi są stopa bezrobocia, odsetek małych gospodarstw oraz jedna ze zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny lub kapitał ludzki. Dodatkowo populacja powiatów ziemskich została podzielona na grupy na podstawie wartości zmiennych opisujących organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i ludzki dla poszczególnych województw oraz na podstawie grup kwartylowych według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe oraz odsetek „małych” gospodarstw. Podział ten został zastosowany dla uwzględnienia różnic regionalnych w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Dokonane w oparciu o analizę statystyczną i analizę regresji liniowej badanie wpływu lokalnych organizacji pozarządowych, kapitału społecznego i ludzkiego na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych ujawniło dodatnie zależności pomiędzy rozpatrywanymi zmiennymi. Jedynie stopa bezrobocia regionalnego oraz niekorzystna struktura agrarna ujemnie wpływają na prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej. Analiza korelacji wykazała silne związki między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny i kapitał ludzki. Wartości współczynników determinacji świadczą o dobrym dopasowaniu zmiennych objaśniających do wyjaśnienia modeli (R2 z przedziału 0,3-0,5). Zastosowana metoda badania tylko częściowo pozwoliła na przyjęcie tezy pracy: działalność lokalnych organizacji pozarządowych odgrywa ważną rolę w dywersyfikacji ekonomicznej gospodarstw rolnych oraz tez pomocniczych. Mimo, że wyniki analizy regresji na dobranych zmiennych (wartości parametrów dla odpowiednich zmiennych oraz wartości statystyk testujących) są zgodne z prezentowanymi w pracy teoriami, to należy krytycznie 96 rozważyć precyzję zmiennych dla opisu odpowiednich pojęć. Szczególne znaczenie ma tu zmienna opisująca organizacje pozarządowe, która jest mierzona liczbą organizacji, stowarzyszeń i fundacji zarejestrowanych w systemie REGON przypadających na gospodarstwo rolne w danym powiecie ziemskim w 2002 roku. Zmienna ta nie uwzględnia w żaden sposób rodzaju działalności organizacji co w rzeczywistości decyduje o ich pozytywnym bądź negatywnym oddziaływaniu na otoczenie. Podobnie krytyczne uwagi można mieć do pozostałych zmiennych, ale pamiętać należy, że badanie to jest niekonwencjonalną próbą opisu pojęcia dywersyfikacji i roli jaką odgrywają w tym względzie lokalne organizacje pozarządowe przy pomocy danych ilościowych zebranych przez różne instytucje dla opisu innych zjawisk. Uważam, że powyższa praca w sposób czytelny i uporządkowany przedstawia i poddaje wnikliwej analizie mechanizm wpływu lokalnych organizacji pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Nie jest to zależność prosta i oczywista, wymaga szerszego spojrzenia na problemy polskiej wsi, uwzględnienia czynników historycznych, specyficznych warunków gospodarowania, różnic regionalnych i wielu innych. Samo jednak zidentyfikowanie problemów jest niewystarczające, bowiem analizie każdego problemu powinno towarzyszyć wskazanie możliwych jego rozwiązań. Jako jedno z takich właśnie rozwiązań proponuję stwarzanie dogodnych warunków rozwoju lokalnym organizacjom pozarządowym, gdyż poprzez swoją działalność pozytywnie wpływają na jakość kapitału społecznego i ludzkiego, co w konsekwencji przyczynia się do rozwoju przedsiębiorczości i przyspiesza proces dywersyfikacji na obszarach wiejskich. 97 BIBLIOGRAFIA Atamańczuk K., Przybyszewski R., (2000) Determinanty kształcenia kadr dla potrzeb regionu, Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. Boisjoly J.; Duncan, G.J.; and Hofferth, S. (1995) Access to Social Capital. Journal of Family, Netherlands. Brodziński Z., (2003) Możliwości instytucjonalnego Wsparcia Rozwoju Obszarów Wiejskich [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. _____CBOS 24/2004 luty Grupowa aktywność społeczna Polaków w latach 1998 – 2004, Komunikat z badań, Warszawa. _____CBOS 27/2004 luty Czy Polacy są społecznikami?, Komunikat z badań, Warszawa. _____CBOS 43/2004 marzec Gotowość do współpracy z innymi ludźmi, Komunikat z badań, Warszawa. _____CBOS 81/2004 maj Wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków w latach 1993-2004, Komunikat z badań, Warszawa. _____CBOS 39/2004 luty Zaufanie w sferze publicznej i prywatnej, Komunikat z badań, Warszawa. Chaplin H., Milczarek, D., (2003) Dywersyfikacja działalności ekonomicznej gospodarstw rolnych w Polsce. Wyniki badań w województwie podlaski, podkarpackim i dolnośląskim [w:] Wieś i Rolnictwo, nr 4, IRWiR PAN, Warszawa. Chmielewska B., (2001) Nierówności społeczne w sferze wyżywienia. Studia i Monografie nr 106, IERiGŻ, Warszawa. Chmielewska B., (2003) Trzeci Sektor w Społecznym Rozwoju Obszarów Wiejskich [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. Coleman J.S., (1990) Foundations of social theory, Harvard University Press, Cambridge. Csaki C., Lerman Z., (2000) Agricultural Transition Revisited: Issues of Land Reform and Rarm Restructuring in East Central Europe and Former USSR, World Bank, Washington DC. Czapiński J.; Panek T., Diagnoza społeczna 2000: Warunki i jakość życia Polaków oraz ich doświadczenia z reformami systemowymi po 10 latach transformacji, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzani, Warszawa Czapiński J.; Panek T., Diagnoza społeczna 2003: Warunki i jakość życia Polaków, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzani, Warszawa 98 Czapiński J.; Panek T., Diagnoza społeczna 2005: Warunki i jakość życia Polaków, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzani, Warszawa Davis J., Pearce D., (2001) The Non-Agricultural Rural Sector in Central and Eastern Europe, World Bank Technical Publication, Washington DC. Davis J., R.; Bezemer D., (2004) The Development of the Rural Non-Farm Economy in Developing Countries and Transition Economies, The University of Greenwich, UK. Drucker P., (1999) Społeczeństwo prokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. _____FDPA (2002) Polska Wieś, Raport o stanie wsi, Warszawa. _____FDPA (2004) Polska wieś po wejściu do Unii Europejskiej, Warszawa. Fedyszak-Radziejowska B., (1993) Indywidualne źródła aktywności gospodarczej. Etos przedsiębiorcy [w:] Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej. PAN Warszawa Fedyszak-Radziejowska B., (2003) Nowe elity i nowe organizacje lokalne wobec „starych” problemów polskiej wsi, [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. Fukuyama F., (1997) Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, WarszawaWrocław. Gazeta Wyborcza, 29-30 grudnia 2001: Rozmowa Jacka Żakowskiego z Jeremim Rifkinem, Informacje pochodzą ze strony…. Źródło na dzień 08.12.2005: http://www.kasakobiet.ngo.pl/teksty/globalny_fajrant.html Giza–Poleszczuk A., (2000) Przestrzeń społeczna [w:] A. Giza – Poleszczuk, M. Marody, A. Rychard (red), Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany społecznej. IFiS PAN, Warszawa. Grabowska M., Mocek S., Wnuk – Lipiński E., 2001: Wybrane instytucje obywatelskie i polityczne [w:] Wnuk – Lipiński E., Ziółkowski M. (red), Pierwsza dekada niepodległości. Próba socjologicznej syntezy. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa. Jasiecki K., (2002) Elita biznesu w Polsce, IFiS PAN, Warszawa. Juros A., (2003) Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce [w:] Organizacje pozarządowe. Ekonomia społeczna. Rozwijanie przedsiębiorczości. Materiały konferencyjne – maszynopis, ISP, Warszawa. 99 Kabaj M., (2001) Rozwój i wykorzystanie zasobów pracy w kierunku gospodarki opartej na wiedzy [w:] A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku. KBN, Warszawa [w:] Nowak .A, Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, 2003, Warszawa. Kaleta A., (1998) Aktywizacja społeczności lokalnej Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków. Kamiński R., (2000) Rola lokalnych organizacji pozarządowych w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej [w:] Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., (1997) Doświadczenia wybranych krajów w promowaniu rozwoju terenów wiejskich [w:] Kłodziński M., Rosner A., (red.) Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Kłodziński M., (2000) Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, [w:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza, IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., (2001) Problemy przekształceń obszarów wiejskich w kierunku wielofunkcyjności [w:] Bukraba-Rylska I., Rosner A. (red.), Wieś i Rolnictwo na przełomie wieków, IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., (2003) Kapitał społeczny polskiej wsi [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B., (2002) Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa. Knack S.; Keefer, P. (1997) Does social capital have an economic pay-off? A cross country investigation. Quarterly Journal of Economics. Kwiatkowski S., (2001) Bogactwo wiedzy [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku. KBN, Warszawa. Lanjouw P., (1999) The rural non-farm sector: A note on policy options, Washington D.C. Liwiński J., (2003) Bezrobocie ukryte w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz na działkach rolnych [w:] Zasoby pracy w rolnictwie indywidualnym, GUS, grudzień 2003, Warszawa. _____Mały Rocznik Statystyczny Polski (2005) GUS, Warszawa. Milczarek D., Zawaliska K., (2005) Studium oceny końcowej Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich – Podkomponent B, FAPA, maj 2005, Warszawa. _____Narodowy Spis Powszechny (2002) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, GUS, sierpień 2003, Warszawa. 100 Nowak A., (2003) Instytucje Edukacyjne w Rozwoju Obszarów Wiejskich [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. _____Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2001/2002, GUS 2002, Warszawa. Paldam M., (2000) Social Capital: One or many? Definition and measurement, [w:] Journal of Economic Surveys, vol. 14, No. 5, Blackwell Publishers, Oxford. Perepeczko B., (2003) Powojenne uwarunkowania kapitału społecznego współczesnych rolników polskich, [w:] Wieś i Rolnictwo, Suplement do nr 3, IRWiR PAN, Warszawa. Pomykła W. red. (1995) Encyklopedia biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa. _____Powszechny Spis Rolny 2002 : Charakterystyka obszarów wiejskich, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, 2004, Olsztyn. _____Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, 2002, Warszawa. _____Powszechny Spis Rolny 2002: Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych, GUS, listopad 2003, Warszawa. _____Powszechny Spis Rolny 2002: Przemiany agrarne, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, grudzień 2003, Olsztyn. _____Powszechny Spis Rolny 2002: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych 2002, GUS, grudzień 2003, Warszawa. Putnam R.; Leonardi, R.; Nanetti, R.Y. (1993) Making democracy work. Princeton University Press, Princeton, New Jersey. _____Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, 2002, Warszawa. Schuller T., (2000) Social and human capital: the search for appropriate technomethodology, Policy Studies vol 21 no 1, London. Sztanderska U., (2003) Zasoby pracy w rolnictwie indywidualnym, GUS, grudzień 2003, Warszawa. Sztompka P., (2003) Kultura zaufania [w:] Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wydawnictwo Znak, Warszawa. Szymczak M. red. (1998) Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa. _____UNDP Raport o rozwoju społecznym Polska 2000, Warszawa. _____Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym Dz.U. 1990 Nr 16 poz. 95 101 _____Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Dz. U. 2003 nr 96 poz. 873 Weber M., (1994) Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin, cyt.; za A. Kaletą, 1994: „Problematyka aktywizacji społeczności lokalnych” [w:] „Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach transformacji systemowej”, Biuletyn Komitetu Przestrzennego zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa. Wilkin J., (2003) Podstawy zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Wydział Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa. Wincenciak L., (2003) Bezrobotni z gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego [w:] Zasoby pracy w rolnictwie indywidualnym, GUS, grudzień 2003, Warszawa. Woś A. red. (1998) Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa. Strony internetowe http://www.arimr.gov.pl – Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa http://www.agro-info.org.pl – Biuro Programów Wiejskich Fundacji Funduszu Współpracy. http://www.klon.org.pl/ - Stowarzyszenie Klan Jawor http://www.bip.minrol.gov.pl – Ministerstwo Rolnictwa http://www.stat.gov.pl/ - Główny Urząd Statystyczny http://isip.sejm.gov.pl/prawo/index.html - internetowy system informacji prawnej Kancelarii Sejmu, http://www.cbos.pl – Centrum Badania Opinii Społecznej http://www.fdpa.org.pl/fdpa/index.html - Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa http://www.ngo.pl/ - portal Trzeciego Sektora http://www.cke.edu.p - Centralna Komisja Egzaminacyjna http://www.irwirpan.waw.pl/ - Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk http://www.worldbank.org/ - Bank Światowy http://www.undp.org.pl - Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju - UNDP http://wybory2002.pkw.gov.pl – Państwowa Komisja Wyborcza 102 ZESTAWIENIE WYKAZÓW Wykaz tabel Tabela 1. Przeciętne miesięczne dochody netto gospodarstw domowych według grup społecznozawodowych w 1999, 2002 i 2004 roku Tabela 2. Zestawienie udziału procentowego liczby gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą w grupach obszarowych użytków rolnych w latach 1996 i 2002 Tabela 3. Struktura gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą według celu produkcji rolniczej w latach 1996 i 2002 Tabela 4. Aktywność społeczna Polaków wg cech społeczno-demograficznych w latach 19981999 i 2002-2004 Tabela 5. Poziom zaufania społecznego wg badań CBOS dla lat 2002 i 2004 Tabela 6. Zaufanie do sąsiadów, władz gminy i partii politycznych (w %) w 2002 i 2004 roku Tabela 7. Gotowość współdziałania i poczucie wpływu na rzeczywistość społeczną wg badań CBOS w 2002 i 2004 roku Tabela 8. Gotowość do współpracy z innymi (w %) wg badań CBOS w 2002 i 2004 roku Tabela 9. Zaangażowanie w pracę społeczną Polaków według grup społeczno-zawodowych w 2002 i 2004 roku Tabela 10. Liczba szkół podstawowych i uczniów w miastach i na wsi Tabela 11. Procent gospodarstw domowych, które chcą aby ich dzieci ukończyły dany typ szkoły w 2000 roku Tabela 12. Dynamika zmian struktury poziomu wykształcenia mieszkańców wsi Tabela 13. Wykształcenie mieszkańców wsi według grup wiekowych w 2002 roku Tabela 14. Podział województw na grupy według wielkości zmiennych niezależnych modelu Tabela 15. Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny oraz kapitał ludzki w grupach podziału województw Tabela 16. Odchylenie standardowe zmiennej opisującej organizacje pozarządowe dla zbiorowości powiatów w danym województwie według grup województw 103 Tabela 17. Wartość kwartyli według zmiennych opisujących organizacje pozarządowe oraz odsetek gospodarstw o powierzchni 0-10 ha Tabela 18. Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi organizacje pozarządowe, kapitał społeczny oraz kapitał ludzki według rodzaju zmiennej oraz grup kwartylowych Tabela 19. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (dla całej populacji powiatów ziemskich) Tabela 20. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich według grup województw) Tabela 21. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej organizacje pozarządowe - porównanie 4 i 1 grupy kwartylowej) Tabela 22. Wyniki estymacji parametrów modeli ekonometrycznych według rodzaju zmiennej niezależnej (podział populacji powiatów ziemskich na grupy kwartylowe według wielkości zmiennej opisującej odsetek „małych” gospodarstw - porównanie 4 i 1 grupy kwartylowej) Wykaz rysunków Rys. 1. Schemat przedstawiający wpływ organizacja pozarządowych na dywersyfikację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Rys. 2. Potencjalne źródła dochodów ludności wiejskiej. Rys. 3. Udział procentowy ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich według źródeł utrzymania w latach 1996 i 2002. Rys. 4. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego w gospodarstwie domowym rolników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne w 2000 i 2003 roku. Rys. 5. Przeciętny udział różnych źródeł dochodów w dochodach gospodarstwa rolnego w badaniach projektu IDARA. Rys. 6. Struktura gospodarstw według prowadzonej działalności gospodarczej w 2002 roku. 104
