Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń

Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń
Judahite Royal Names: Some Observations
ŁUKASZ TOBOŁA
Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu
adres: ul. Bobrzańska 20/6, 61-248 Poznań; e-mail: [email protected]
BibAn 6/4 (2016) 601-610
601
S u m m a ry : The biblical tradition has preserved many variants of the Judahite royal
names. Some of these variations can be classified as orthographic irregularities, scribal
confusions or the misinterpretations of the archival sources. However, there are also some
examples that cannot be explained philologically. This applies particularly to the names
of the following Judahite kings: Uzziah aka Azariah, Jehoahaz aka Shallum and Mattaniah aka Zedekiah. I suggest that in all three cases we are not dealing with a diversity
of onomastic variants, but with six different pretenders to the David’s throne.
K ey wor ds: Judahite royal names, the continuity of the David’s dynasty, coup d’état
S łowa
k luczow e :
imiona królów Judy, ciągłość dynastii Dawidowej, zamach stanu
W
świecie naukowym wielką estymą darzy się łacińską maksymę entia
non sunt multiplicanda praeter necessitatem – „bytów nad konieczność
mnożyć nie trzeba”, znaną powszechnie jako „brzytwa Ockhama”. Niemniej
to, co sprawdza się na gruncie roztrząsań filozoficznych lub dysput prawnych,
niekoniecznie ma zastosowanie w poszukiwaniach historycznych. Zwłaszcza
jeśli badamy skomplikowane losy władców starożytnej Judy i próbujemy
zgłębić zawiłości sukcesji dawidowej.
Tradycja biblijna przechowała wiele wariantów królewskich imion 1.
Niektóre z nich wypada zakwalifikować jako różnice w pisowni, podyktowane
1
Ponoć już król Salomon na znak boskiej aprobaty miał być dodatkowo obwołany Jedidiaszem
( jdjdjh, dosł. „Jahwe umiłuje”, 2 Sm 12,25). Mając na uwadze obecną postać tekstu biblijnego, ta
wzmianka jest częścią wyroczni proroka Natana, a zatem wypada uznać to imię za ceremonialny
tytuł o teologicznej proweniencji – por. N. Wyatt, „«Jedidiah» and Cognate Forms as a Title
of Royal Legitimation”, Bib 66 (1985) 112-125. Nie można jednak wykluczyć i takiej hipotezy,
że imię Jedidiasz należało pierwotnie do przedwcześnie zmarłego pierwszego syna Dawida
i Batszeby (2 Sm 12,15-22) i dopiero wtórnie zostało połączone z tradycją o Salomonie, mającą
skądinąd niewiele wspólnego z relacją historyczną. Co do legendarnego charakteru biblijnych
przekazów o Salomonie zob. E. Lipiński, Itineraria Phoenicia (Leuven: Peeters, 2004) 217,
247, 507. Por. także G.J. Wightman, „The Myth of Solomon”, BASOR 277-278 (1990) 5-22.
© Institute of Biblical Studies KUL, Lublin
The Biblical Annals ISSN 2083–2222
e-ISSN 2451-2168
Tom 6,
z. 4
(2016)
602
Łukasz Toboła
zapewne lokalną tradycją lub zwyczajami językowymi epoki lub regionu 2,
inne zaś jako oczywiste błędy pisarskie 3.
Są jednak i takie, które trudno wyjaśnić na gruncie filologicznym. Dotyczy
to następujących królów Judy:
Azariasza vel Ozjasza (2 Krl 15,1-7 / 2 Krn 26,1-4)
Joachaza vel Szalluma (2 Krl 23,30 / Jr 22,11, 1 Krn 3,15)
Mattaniasza vel Sedecjasza (2 Krl 24,17 / 2 Krn 36,10-13)
Articles – OT
W poniższym artykule stawiam hipotezę, że we wszystkich trzech przypadkach mamy do czynienia nie tyle ze zróżnicowaniem nazewnictwa, ile
raczej ze wzmiankami o różnych osobach, które, z większym lub mniejszym
szczęściem, ubiegały się o tron domu Dawida.
1. Ozjasz contra Azariasz – w obliczu zagłady Domu Dawida
Dawne źródło cytowane w 2 Krn 21,7, zawierające jeszcze starodawne
określenie bjt dwd („dom Dawida”) 4 zamiast „Juda”, podaje, że król judzki
Jozafat miał sześciu synów, których kazał wymordować Joram 5, syn Achaba
izraelskiego, ówczesny suweren Judy6.
2
Imię syna Achaba, króla Izraela, zachowało się w tekście hebrajskim w dwóch wariantach –
Jehoram ( jhwrm, 2 Krl 3,1) oraz Joram ( jwrm, 2 Krl 8,16-29), różniących się jedynie zapisem
cząstki teoforycznej – jhw / jw. Podobnież imię dziedzica króla Joachaza (2 Krl 13,10; 12-13)
– Jehoasz ( jhw ͗ š ) oraz Joasz ( jhw ͗ š ). Odnośnie do zaniku litery he w elementach teoforycznych
związanych z imieniem Jhwh zob. Th.Mc. Daniel, „The Consonantal Force of He in the
Tetragrammaton”, Seisho to Shingaku / Bible and Theology 12 (1968) 1-24. Por. też Ł. Toboła
„One Writing – Various Readings: The Ugaritic Ba‘lu Cycle in Translation”, Języki orientalne
w przekładzie. Konferencja Kraków, 7–8 kwietnia / Oriental Languages in Translation.
Conference, 7-8th April 2008 (red. A. Zaborski – M. Piela) (Kraków: Wydawnictwo Oddziału
Polskiej Akademii Nauk, 2010) 179-182. Z kolei formy Jehoniasz (1 Krn 3,16), Koniasz (Jr
22,24) czy Jehojakin (2 Krl 24,6.8.12.15; 25,27; 2 Krn 36,8.9; Jr 52,31) / Jojakin (Ez 1,2) to
zasadniczo wariacje na temat tego samego imienia, różniące się jedynie umiejscowieniem
elementu teoforycznego, względnie będące skróconą formą miana królewskiego.
3 Utożsamienie Ochozjasza, syna Jorama (2 Krl 8,25-27), z Azariaszem w tekście hebrajskim
Ksiąg Kronik (2 Krn 22,6) wydaje się pomyłką skryby (w tekście greckim pojawia się zgodne
z kontekstem imię Ochozjas).
4 Por. stela moabickiego króla Meszy z IX w. przed Chr. A. Lemaire, „La dynastie davidique
(byt dwd) dans deux inscriptions ouestsémitique du IXe s. av. J.C.”, SEL 11 (1994) 17-19.
5 Joram, syn Achaba i król Izraela, jest tą samą osobą co Joram, król Judy, mylnie nazwany
„synem Jozafata” w 2 Krl 8,16 i „synem jego” w 2 Krn 21,1. Pierwszym uczonym, który zwrócił
uwagę na identyczność tych władców był J. Strange, „Joram, King of Israel and Judah”, VT 25
(1975) 191-201. Autor zinterpretował jednak Jorama jako judzkiego uzurpatora. Jego hipotezę
zmodyfikował E. Lipiński, widząc w Joramie władcę Izraela i suwerena Judy, co współbrzmi
z realiami epoki, zob. E. Lipiński, The Aramaeans. Their Ancient History, Culture, Religion
(OLA 100; Leuven: Peeters, 2000) 378-379, przyp. 170. W tekście biblijnym zachowała się też
Vol. 6,
no. 4
(2016)
The Biblical Annals
603
Autor biblijny, przejęty ideą ciągłości dynastii Dawidowej, próbuje zamaskować fakt unicestwienia głównej linii rodu, snując opowieść o szczęśliwie
ocalałym Joaszu, rzekomym synu Jozafata 7, mającego ukrywać się przez wiele
lat pod opieką kapłana Jojady (2 Krl 11,2-3), z którego to inspiracji dokonano
ostatecznie zamachu stanu. Zabito wtedy miejscową reprezentantkę Jorama,
Atalię, która rządziła Judą w imieniu króla Izraela (rezydującego podówczas
w Samarii), oraz należącego do jej stronnictwa kapłana Mattana 8.
Na podstawie fragmentu 2 Krl 11,20 można przypuszczać, że zamach
był jak najbardziej na rękę lokalnej arystokracji: „Cały lud kraju (ʿm h ͗ rṣ)
radował się, a miasto zamarło. Atalię zaś zabito mieczem w domu króla”.
Użyta w tym fragmencie fraza ʿm h͗ rṣ jest terminem oznaczającym judzkich
możnych 9 oraz starszyznę (w opozycji do dworu).
Niedługi czas po objęciu rządów Joasz został zamordowany przez swoich dworzan (2 Krl 12,21-22). Podobny los spotkał jego syna Amazjasza
(2 Krl 14,19-20). Informacja o tym, iż spisek zawiązano w Jerozolimie,
może sugerować, że zainspirowali go członkowie dworu królewskiego.
6
7
8
9
inna tradycja, wedle której rzeź potomków Jozafata miała przeprowadzić królewska ciotka,
Atalia (2 Krl 11,1). Była ona córką Omriego, którą wydano za Jozafata, króla Judy, w celu
wzmocnienia wzajemnych więzi i przygotowania gruntu pod przejęcie tronu Dawida przez
królów Izraela. Por. Lipiński, The Aramaeans, 324-325, 383, przyp. 112.
Charakter relacji pomiędzy Judą a Izraelem tamtych czasów bardzo dobrze ilustruje powiedzenie
przypisywane przez autora biblijnego Jozafatowi, królowi judzkiemu, „Jam jest twój, ludzie
moi ludźmi twoimi, konie moje końmi twoimi” (1 Krl 22,4; 2 Krl 3,7).
Taką interpretację tego tekstu biblijnego zaproponował swego czasu E. Lipiński, „Od ideologii
królewskiej do mesjanizmu epoki hasmonejskiej”, SJ 12 (2009) 4-5.
Możliwe, że ten kapłan w rzeczywistości nazywał się Mataniasz (mtnjh), zaś obecna postać jego
imienia jest świadomym zabiegiem autora biblijnego, który z pobudek ideologicznych chciał
zanegować związki tej postaci z miejscowym kultem Jahwe. Wskazuje na to zapis imienia
mtnjh, pojawiający się we fragmencie parafrazy biblijnej z Qumran, osnutej na motywach
z dziejów rodu Omriego, opatrzonej sygnaturą 4Q382 – zob. F.G. Martínez – E.J.C. Tigchelaar,
The Dead Sea Scrolls Study Edition (Leiden: Brill, 1999) 762-763, fragmenty 9+11, wersy 3-5.
Tekst rozpoczyna się fragmentem dotyczącym królewskiego urzędnika Obadjasza, który miał
ukrywać proroków Jahwe przed królową Izebel (por. 1 Krl 18,3-4). W dalszych wersetach
pojawia się fraza […]wmtnjh hmšrtjm[…] /[…]jm wʿbdjm lṣb ͗ hšmjm[…] „[ ] oraz Mattanijasz
(i) posługujący [ ] /[ ]jm i słudzy Hufca Niebieskiego”. Termin mšrtjm „posługujący, słudzy
(kultowi)”, pochodzący od rdzenia šrt „być w pogotowiu, służyć, czcić”, pojawia się wielokrotnie
w tekstach biblijnych w kontekście służby pomocniczej w ramach kultu Jahwe (np. Wj 24,13;
33,11; Lb 11,28; Joz 1,1.). Wzmianka o Hufcu Niebieskim wskazuje na kult jerozolimski, ponieważ
to właśnie w ramach krytyki Jerozolimy pojawiają się odwołania do ṣb ͗ hšmjm (por. Pwt 4,19;
17,3; 2 Krl 17,16; 21,3; 23,4; Jr 8,2; 19,13; 33,22; So 1,5; 2 Krn 33,3). Jest zatem możliwe, że
w tym tekście wzmiankowany jest biblijny kapłan Mattan, będący na służbie Atalii. Tak jak
królowej Atalii odmawia się praw do tronu, podobnie kapłanowi Mattanowi odmawia się praw
do sprawowania kultu. Por. Ł. Toboła, Ba‘al w dziejach rodu Omriego. Studium historycznoteologiczne (Poznań: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego UAM, 2013) 104-106.
Por. J.D.W. Wyatts, How We Got Our Bible: Files from an Alttestamentler’s Hard Drive (Eugene:
Wipf&Stock, 2011) 108-109.
The Biblical Annals
Arty kuły – S T
Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń
Tom 6,
z. 4
(2016)
604
Łukasz Toboła
Articles – OT
Podejrzewano zapewne, że Joasz nie był dziedzicem domu Dawida, lecz
synem kapłana Jojady 10.
Niektórzy badacze interpretują dwojakie miano następcy zamordowanego
Amazjasza (Ozjasz / Azariasz): jako błąd skryby lub zbieżność semantyczną 11.
Nie można też wykluczyć i takiej hipotezy, że imiona Ozjasz i Azariasz
należały tak naprawdę do dwóch różnych osób zaangażowanych w spór
o władzę 12. Walkę o tron najprawdopodobniej wygrał Ozjasz, na co wydają
się wskazywać chronologie biblijne, odnoszące się właśnie do jego panowania,
z pominięciem jakichkolwiek wzmianek o Azariaszu (Iz 1,1; 6,1; 7,1; Am 1,1;
Za 14,5). Co więcej, imię „Ozjasz” pojawia się też na pieczęciach z epoki,
należących do ʿbjw ʿbd ʿzjw „Abijasza na służbie Ozjasza” oraz šbnjw ʿbd
ʿzjw „Szubnijasza na służbie Ozjasza”. Przyjęto w literaturze przedmiotu,
że owego Ozjasza można utożsamiać z królem Judy 13. Jednocześnie brakuje
źródeł pozabiblijnych wspominających w podobny sposób osobę Azariasza.
Z kolei w biblijnym wykazie synów króla Amazjasza (1 Krn 3,12) mamy
do czynienia z sytuacją odwrotną. Brakuje tam jakiejkolwiek wzmianki
o Ozjaszu, zaś jako jeden z królewiczów wymieniony został właśnie nie kto
inny jak Azariasz. W takim kontekście Ozjasz jawi się jako dalszy krewny
władcy, względnie uzurpator, wywodzący się z jego otoczenia 14. Niemniej
to właśnie jemu, w wyniku splotu bliżej nieokreślonych okoliczności, powierzono tron. Natomiast dalszy los Azariasza pozostaje nieznany.
Por. Lipiński, The Aramaeans, 383.
Odczytanie litery zain jako nieudolnie nakreślonego reš, względnie podobieństwo rdzeni ʿzr
oraz ʿzz – zob. I. Kalimi, The Reshaping of Ancient Israelite History in Chronicles (Winona
Lake: Eisenbrauns, 2005) 105-106.
12 Por. E. Lipiński, On the Skirts of Canaan in the Iron Age (Leuven: Peeters, 2006) 383-384,
tenże, „Od ideologii królewskiej do mesjanizmu epoki hasmonejskiej”, 4-5.
13 Co do utożsamienia skróconej formy ʿzjw z biblijnym zapisem ʿzjhw zob. L.J. Mykytiuk,
„Sixteen Strong Identifications of Biblical Persons (Plus Nine Other Identifications) in Authentic
Northwest Semitic Inscriptions from before 539 B.C.E.”, New Inscriptions and Seals Relating to
the Biblical World (red. M. Lubetski – E. Lubetski) (Atlanta: SBL, 2012) 46-47; tenże, Identifying
Biblical Persons in Northwest Semitic Inscriptions of 1200-539 B.C.E. (Atlanta: SBL, 2004) 219.
Taką identyfikację przyjmują też (m.in.): A. Lemaire, „Hebrew and West Semitic Inscriptions
and Pre-Exilic Israel”, In Search of Pre-Exilic Israel (red. J. Day) (London: T&T Clark, 2004)
373, oraz Kalimi, The Reshaping, 106. Niemniej por. też nieco bardziej powściągliwą opinię
w: J. Radine, The Book of Amos in Emergent Judah (Tübingen: Mohr Siebeck, 2010) 48-50.
Od strony filologicznej powyższa wariacja jest całkowicie dopuszczalna. Ponadto pokutujące
w środowisku naukowym założenie, że element teoforyczny jw bezsprzecznie wskazuje na kogoś
z Izraela, zaś jhw na kogoś z Judy, wydaje się mijać z rzeczywistością. Element jw spotykany
jest też w inskrypcjach z terenu Judy – por. Mykytiuk, Identifying Biblical Persons, 142-143,
przyp. 136; Z. Zevit, Religions of Ancient Israel (London: Continuum, 2001) 378, 381, 398.
14 Trzeba tutaj wziąć pod rozwagę znaczną liczbę żon i nałożnic wchodzących w skład haremu
władcy, co w oczywisty sposób mnożyło kontrowersje i pretensje względem ewentualnej
sukcesji królewskich potomków.
10
11
Vol. 6,
no. 4
(2016)
The Biblical Annals
605
Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń
Po gwałtownej śmierci króla Jozjasza 15 na tron wstąpił władca określany
w większości tekstów biblijnych imieniem Joachaz (2 Krl 23,30.31.34).
Jednakże lista synów Jozjasza w 1 Krn 3,15 w ogóle nie wspomina o takim
dziedzicu królewskim. Zamiast niego został wymieniony Szallum, o którym
wzmiankuje też fragment Jr 22,11.
Wobec powyższego niektórzy badacze sugerują, że imię Szallum zostało
nadane potomkowi Jozjasza tuż po urodzeniu, zaś miano Joachaz było jego
oficjalnym „imieniem tronowym”. Jednakże do dziś nie udało się dowieść
jednoznacznie zwyczaju przyjmowania takowych imion przez królów
judzkich 16. Nie wspominają o nich summaria królewskie, opracowane na
podstawie lepiej lub gorzej zachowanych fragmentów kronik dworskich 17.
Poza tym zastanawia fakt, że ilekroć w Biblii mamy informację o zmianie imienia króla, tylekroć wiązana jest ona z inicjatywą obcego władcy
(2 Krl 23,34; 24,17). Brakuje jednocześnie przykładów pozabiblijnych, które
potwierdzałyby stosowanie tego rodzaju praktyk względem innych wasali
królów babilońskich. Ponadto taka wizja kłóci się z ideą imienia tronowego
jako ucieleśnieniem lokalnej ideologii królewskiej.
Co więcej, w obu przypadkach rzekomej zmiany imienia zachowano
jahwistyczny element teoforyczny, którego użycie trudno uznać za zamysł
obcego zwierzchnictwa 18. Z kolei teologicznie nacechowane, poetyckie aluzje
do idei przybierania imion tronowych, które można odnaleźć w księgach
prorockich (np. Iz 7,14; 9,5-6) 19, nie mogą być potraktowane jako wiarygodne
analogie historyczne.
15
16
17
18
19
Arty kuły – S T
2. Szallum contra Joachaz
– zamach stanu w cieniu egipskiej hegemonii
Nie sposób rozstrzygnąć, czy Jozjasz zginął w bitwie, czy też został zamordowany na rozkaz
faraona Necho, który, idąc na pomoc królowi Asyrii, chciał mieć zabezpieczone tyły. Relacja
z 2 Krn 35,20-24 wskazuje na pierwszy scenariusz. Z kolei 2 Krl 23,29-30 wydaje się sugerować
zabójstwo dokonane podczas spotkania obu władców. Por. A.C. Welch, „The Death of Josiah”,
ZAW 43 (1925) 256; S.B. Frost, „The Death of Josiah: A Conspiracy of Silence”, JBL 87 (1968)
369-382; A. Malamat, „Josiah’s Bid for Armageddon: The Historical Background of Josiah’s
Encounter with Necho at Megiddo”, JANESCU 5 (1973) 274-278; M. Miller – J.H. Hayes,
A History of Ancient Israel and Judah (Philadelphia: Westminster, 1986) 461.
„[…] in every instance we are still in the realm of hypothesis” – R. De Vaux, Ancient Israel.
Its Life and Institutions (Grand Rapids: Eerdemans Publishing Company, 1997) 108.
Odnośnie do specyfiki tych źródeł zob. Ł. Toboła, „The Meaning of the Phrase sēper dibrê
hayyāmîm in Biblical Historiography”, Poznańskie Studia Teologiczne 28 (2014) 7-13.
Skoro to właśnie Nabuchodonozor miał nadać judzkiemu wasalowi imię tronowe, to dlaczego
nie nadał mu imienia o babilońskiej proweniencji?
Por. Ł. Toboła, „Propozycja reinterpretacji tytułów Bożego pomazańca w Iz 9,5b–6a”, Poznańskie
Studia Teologiczne 24 (2010) 73-79.
The Biblical Annals
Tom 6,
z. 4
(2016)
606
Łukasz Toboła
Articles – OT
W takim kontekście być może warto zwrócić uwagę na okoliczności przejęcia tronu przez Joachaza. Według Pisma Świętego został on obrany przez
miejscowych możnych (ʿm h ͗ rṣ dosłownie: „lud tej ziemi” – 2 Krl 23,30),
co sugeruje zaistnienie jakieś oddolnej inicjatywy 20, zapewne w opozycji do
władz jerozolimskich 21. Jednak zaledwie po trzech miesiącach rządów nowy
władca został złożony z urzędu przez faraona Necho II, który go uwięził
i powiódł ze sobą do Egiptu.
W związku z powyższym można przypuszczać, że Joachaz, zapewne
bliższy lub dalszy krewniak dotychczasowego króla, był kandydatem lokalnej
arystokracji. Z pomocą życzliwego mu stronnictwa obalił Szalluma, syna
królewskiego, wyznaczonego odgórnie przez faraona na tron Judy. Taka
decyzja judzkich możnych zakłóciła porządek zaprowadzony przez egipskiego suwerena, który przeprowadził ekspedycję karną i ostatecznie pozbawił
Joachaza tronu, ustanawiając w jego miejsce innego wasala 22.
Tworząc historię o zamianie imienia, autor biblijny mógł zatem po prostu
starać się zamaskować skomplikowane okoliczności przejęcia tronu przez
Joachaza. Niemniej nie można też wykluczyć, że obecna postać tekstu biblijnego jest po prostu rezultatem próby zharmonizowania fragmentarycznych
i niejasnych źródeł, którymi dysponowali jego autorzy. Redaktorzy biblijni
pisali wszakże kilkaset lat po wydarzeniach i zapewne nie mieli kompletnych
roczników królewskich, stąd między innymi umowne przypisanie czterdziestu
lat panowania wspomnianemu wyżej Jozjaszowi 23.
20
2 Krl 23,30. Por. A. Malamat, „The Twilight of Judah in the Egyptian-Babylonian Maelstrom”,
Congress Volume: Edinburgh 1977 (red. G.W. Anderson) (VTSup 28, Leiden: Brill, 1975) 123145, 125-126.
21 Por. Wyatts, How We Got Our Bible, 108-109.
22 W 2 Krl 23,34 jest mowa o tym, że miał on mieć pierwotnie na imię Eliakim, zaś z polecenia
faraona został przemianowany na Jehojakima. Zastanawia nikła sensowność takiej podmiany
(znaczenie imienia pozostało wszakże takie samo – „Bóg / Jahwe ustanowił”) oraz jej
jahwistyczny wydźwięk (skoro zmiany imienia dokonał Necho, to należałoby wszakże
oczekiwać egipskiej tytulatury). Jeśli jednak autor biblijny korzystał ze źródła spisanego np.
w języku akadyjskim, to nie można wykluczyć nadinterpretacji determinatywu DINGIR
(czytanego jako ͗ il /͗ el) zapisanego przed cząstką teoforyczną imienia (w tym przypadku jeho/
jo), co mogło wprowadzić pewne zamieszanie (por. imię króla Ḫamatu z VIII w. przed Chr.,
które zachowało się w następujących wariantach: I-lu-bi-͗ i-di / DINGIR-bi-͗ i-di / DINGIR-jau2-bi-͗ i-di – zob. E. Lipiński, „An Israelite King of Hamat?”, VT 21 (1971) 371-373. Jest zatem
możliwe, że chodzi o tę samą osobę, której imię zapisywano na rozmaite sposoby.
23 Według E. Lipińskiego liczba czterdziestu lat oznacza tyle co jedno pokolenie, skoro średnia
długość życia w starożytności wynosiła około 25-30 lat (por. On the skirts of Canaan in the
Iron Age, 62-63, 98-99).
Vol. 6,
no. 4
(2016)
The Biblical Annals
607
Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń
Wedle 2 Krl 24,17 Mattaniasz, wyznaczony przez Nabuchodonozora II na
władcę Judy, był stryjem (ddw) Jehoniasza, swego młodocianego poprzednika
na tronie judzkim, wziętego do niewoli przez władcę Babilonu (przypuszczalnie w roli zakładnika, gwarantującego względny spokój w podległej
prowincji). Jednakże paralelna relacja w 2 Krn 36,10 nie wspomina wcale
o Mattaniaszu. Czytamy tam wyłącznie o Sedecjaszu, który miał być bratem
(͗ ḥ) wspomnianego wyżej Jehoniasza. Większość współczesnych badaczy,
mając na uwadze specyfikę semickiej terminologii, interpretuje słowo „brat”
jako synonim dla „krewnego”, utożsamiając tym samym obie postaci 24.
Jednakże nawet jeśli przyjmiemy takie założenie, to nadal pozostaje wątpliwość, czy Mattaniasz, „stryj” Jehoniasza, to aby na pewno ta sama osoba
co Sedecjasz, jego „brat, tj. krewny”.
Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, iż w rodowodach królewskich
zamieszczonych w 2 Krn 3,15 faktycznie wzmiankowany jest jeszcze inny
Sedecjasz, a mianowicie brat (!) Jojakina, ojca Jehoniasza, a zatem kolejny
ze stryjów Sedecjasza juniora. Jednocześnie wspomniany passus milczy
o jakimkolwiek Mattaniaszu. Możliwe zatem, że wspomniany Mattaniasz
był jednym ze stryjów Jehoniasza, być może tak nisko stojącym w oficjalnej
kolejce do tronu, że król babiloński mógł spokojnie liczyć na jego lojalność,
wspaniałomyślnie pozwalając objąć mu rządy. Tymczasem Sedecjasz uważał
siebie za bardziej właściwego pretendenta do tronu i w związku z tym obalił
babilońskiego „figuranta” 25, a następnie zbuntował się przeciwko swemu
suwerenowi, zawiązując koalicję z Egiptem.
Tym samym okazał się w oczach króla Babilonu uzurpatorem oraz buntownikiem i w konsekwencji, zaraz po zdobyciu Jerozolimy, został przezeń
okrutnie ukarany (egzekucja synów na oczach ojca, a następnie oślepienie
samego króla – 2 Krl 25,7-8), kontrastujące z całkiem znośnymi warunkami
Arty kuły – S T
3. Mattaniasz contra Sedecjasz
– wewnątrzrodzinna walka o tron
24
Są i tacy, którzy suponują błąd autora Ksiąg Kronik, wynikający z niejednoznaczności źródeł.
Szczegółową dyskusję na ten temat przedstawiają M.A. O’Brien, The Deuteronomistic History
Hypothesis: A Reassessment (Göttingen: Vandenhoeck u. Ruprecht, 1989) 269-270; R.D. Nelson, The double redaction of the Deuteronomistic History (Sheffield: JSOT Press, 1981)
39-40.
25 Z podobnym scenariuszem wydarzeń mamy do czynienia po upadku Judy, kiedy Godoliasz,
będąc zarządcą z babilońskiego nadania, zostaje zabity przez królewicza Izmaela (2 Krl
25,22-26), działającego na zlecenie ammonickiego władcy imieniem Baalis. Izmael, zdawszy
sobie szybko sprawę z nikłych szans wznieconej rebelii (Jr 41,11-17), uciekł czym prędzej
do Egiptu.
The Biblical Annals
Tom 6,
z. 4
(2016)
608
Łukasz Toboła
niewoli zgotowanej jego poprzednikowi na judzkim tronie, księciu Jehoniaszowi 26.
Przyjęta powszechnie hipoteza o zmianie imienia jako propagandowym
zabiegu mającym zaznaczyć władzę obcego suwerena nie znajduje jakichkolwiek analogii w źródłach pozabiblijnych. Zespolenie w jedną postać stryja
oraz brata królewskiego za pomocą narracji o zamianie imienia wydaje się
zatem wypadkową zróżnicowania i fragmentaryczności źródeł, z których
korzystali autorzy biblijni, oraz dystansu czasowego względem wydarzeń,
które przyszło im opisywać.
Articles – OT
Podsumowanie
We wszystkich trzech przypadkach tłem historycznym dla kontrowersji
dotyczących królewskiego imienia wydaje się sytuacja kryzysowa: gwałtowna
śmierć poprzednika, intrygi dworskie lub różnorakie naciski ze strony obcych władców. W tego rodzaju konflikty bywa zazwyczaj uwikłanych wiele
osób i stronnictw, co w oczywisty sposób generuje szereg alternatywnych
wersji wydarzeń, będących wyrazem osobistych interesów oraz wzajemnych
resentymentów.
Nie powinny zatem dziwić liczne rozbieżności dostrzegalne w narracji
biblijnej, utkanej ze strzępów źródeł archiwalnych, mniej lub bardziej pewnych
interpretacji przekazów ustnych oraz własnej imaginacji autorów biblijnych,
kierujących się ideą ciągłości dynastii Dawidowej. Można przypuszczać, że
w ten sposób starali się oni zamaskować wydarzenia sugerujące przerwanie
głównej linii rodu (por. wspomniana wyżej rzeź potomków Dawida zarządzona przez Jorama oraz jej dalsze konsekwencje), a także tropy, sugerujące
zaistnienie sporów o Dawidową schedę pośród szeroko rozumianej rodziny
królewskiej.
Bibliografia
Daniel Th.Mc., „The Consonantal Force of He in the Tetragrammaton”, Seisho to Shingaku /
Bible and Theology 12 (1968) 1-24.
De Vaux R., Ancient Israel. Its Life and Institutions (Grand Rapids: Eerdemans Publishing
Company, 1997).
26
Vol. 6,
no. 4
(2016)
2 Krl 25,27-30. Zachowały się też źródła babilońskie potwierdzające stałe uposażenie „syna
króla Judy” – E.F. Weidner, „Jojachin, König von Juda, in babylonischen Keilschrifttexten”,
Mélanges syriens offerts à Monsieur René Dussaud II (BAH 30; Paris: P. Geuthner, 1939)
923-935.
The Biblical Annals
609
Frost S.B., „The Death of Josiah: A Conspiracy of Silence”, Journal of Biblical Literature
87 (1968) 369-382.
Kalimi I., The Reshaping of Ancient Israelite History in Chronicles (Winona Lake: Eisenbrauns, 2005).
Lemaire A., „Hebrew and West Semitic Inscriptions and Pre-Exilic Israel”, In Search of
Pre-Exilic Israel (red. J. Day) (London: T&T Clark, 2004) 366-385.
Lemaire A., „La dynastie davidique (byt dwd) dans deux inscriptions ouestsémitique du IXe
s. av. J.C.”, Studi Epigrafici e Linguistici 11 (1994) 17-19.
Lipiński E., „An Israelite King of Hamat?”, Vetus Testamentum 21 (1971) 371-373.
Lipiński E., „Od ideologii królewskiej do mesjanizmu epoki hasmonejskiej”, Studia Judaica
12 (2009) 1-22.
Lipiński E., Itineraria Phoenicia (OLA 127; Leuven: Peeters, 2004).
Lipiński E., The Aramaeans. Their Ancient History, Culture, Religion (OLA 100; Leuven:
Peeters, 2000).
Malamat A., „Josiah’s Bid for Armageddon: The Historical Background of Josiah’s Encounter with Necho at Megiddo”, Journal of the Ancient Near Eastern Society of Columbia
University 5 (1973) 267-278.
Malamat A., „The Twilight of Judah in the Egyptian-Babylonian Maelstrom”, Congress
Volume: Edinburgh 1977 (red. G.W. Anderson) (VTSup 28, Leiden: Brill, 1975) 123-145.
Martínez F.G. – Tigchelaar E.J.C., The Dead Sea Scrolls Study Edition (Leiden: Brill, 1999).
Miller M. – Hayes J.H., A History of Ancient Israel and Judah (Philadelphia: Westminster, 1986).
Mykytiuk L.J., „Sixteen Strong Identifications of Biblical Persons (Plus Nine Other Identifications) in Authentic Northwest Semitic Inscriptions from before 539 b.c.e.”, New
Inscriptions and Seals Relating to the Biblical World (red. M. Lubetski – E. Lubetski)
(Atlanta: SBL, 2012) 35-58.
Mykytiuk L.J., Identifying Biblical Persons in Northwest Semitic Inscriptions of 1200-539
B.C.E. (Atlanta: SBL, 2004).
Nelson R.D., The double redaction of the Deuteronomistic History (Sheffield: JSOT Press, 1981).
O’Brien M.A., The Deuteronomistic History Hypothesis: A Reassessment (Göttingen: Vandenhoeck u. Ruprecht, 1989).
Radine J., The Book of Amos in Emergent Judah (Tübingen: Mohr Siebeck, 2010).
Strange J., „Joram, King of Israel and Judah”, Vetus Testamentum 25 (1975) 191-201.
Toboła Ł., „One Writing – Various Readings: The Ugaritic Ba‘lu Cycle in Translation”, Języki
orientalne w przekładzie. Konferencja Kraków, 7–8 kwietnia / Oriental Languages in
Translation. Conference, 7-8th April 2008 (red. A. Zaborski – M. Piela) (Kraków: Wydawnictwo Oddziału Polskiej Akademii Nauk, 2010) 179-182.
Toboła Ł., „Propozycja reinterpretacji tytułów Bożego pomazańca w Iz 9,5b–6a”, Poznańskie
Studia Teologiczne 24 (2010) 73-79.
Toboła Ł., „The Meaning of the Phrase sēper dibrê hayyāmîm in Biblical Historiography”,
Poznańskie Studia Teologiczne 28 (2014) 7-13.
Toboła Ł., Ba‘al w dziejach rodu Omriego. Studium historyczno-teologiczne (Poznań: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego UAM, 2013).
Weidner E.F., „Jojachin, König von Juda, in babylonischen Keilschrifttexten”, Mélanges
syriens offerts à Monsieur René Dussaud II (BAH 30; Paris: P. Geuthner 1939) 923-935.
Welch A.C., „The Death of Josiah”, Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 43
(1925) 255-260.
The Biblical Annals
Arty kuły – S T
Imiona królów judzkich – kilka spostrzeżeń
Tom 6,
z. 4
(2016)
610
Łukasz Toboła
Articles – OT
Wightman G.J., „The Myth of Solomon”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 277-278 (1990) 5-22.
Wyatt N., „«Jedidiah» and Cognate Forms as a Title of Royal Legitimation”, Biblica 66
(1985) 112-125.
Wyatts J.D.W., How We Got Our Bible: Files from an Alttestamentler’s Hard Drive (Eugene:
Wipf&Stock, 2011).
Vol. 6,
no. 4
(2016)
The Biblical Annals