Bezrobotni mieszkancy wsi a wsparcie instytucji rynku pracy

Rozdział i
Bezrobotni mieszkaocy wsi a wsparcie instytucji
rynku pracy
Nina Drejerska1
Streszczenie
Celem pracy jest prezentacja części wyników badao, uzyskanych w ramach projektu badawczego pt. Analiza i ocena sytuacji kobiet wiejskich na rynku pracy współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego, obejmujących zagadnienia związane z sytuacją bezrobotnych mieszkaoców wsi na rynku pracy oraz wsparciem uzyskiwanym
przez nich w ramach usług świadczonych przez różne instytucje rynku pracy. Istotną
kwestią w analizie jest faktyczne określenie skali bezrobocia, znacznie niższego przy
wzięciu pod uwagę wszystkich warunków klasyfikowania do poszczególnych grup w zależności od przejawianej aktywności zawodowej niż to ma miejsce wyłącznie na podstawie deklaracji ankietowanych. Wyniki przeprowadzonych badao pozwalają na
stwierdzenie małej skali i niewielkiego stopnia zróżnicowania wykorzystania wsparcia
oferowanego przez instytucje rynku pracy przez bezrobotnych mieszkaoców wsi, przy
czym istnieje zagrożenie ich dalszą marginalizacją w zakresie wykorzystania wsparcia na
rynku pracy na skutek większego zapotrzebowania na usługi rynku pracy w czasie kryzysu i podczas wychodzenia z kryzysu.
Wstęp
Rynek pracy jest systemem specjalnej regulacji i wiele instytucji koordynuje jego działania (Juchnowicz M., 2004). Podmiotami na rynku pracy są pracodawcy i
pracobiorcy, czyli przedsiębiorstwa i osoby zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia (Hybel J., 2003).
1
Dr Nina Drejerska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk
Ekonomicznych, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu.
Zadania paostwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej są realizowane na podstawie uchwalanego
przez Radę Ministrów Krajowego Planu Działao na Rzecz Zatrudnienia, zwierającego zasady realizacji Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz w oparciu o inicjatywy samorządu gminy, powiatu, województwa i partnerów społecznych
(Kacprzak M., 2008). Zadania paostwa realizowane są przez instytucje runku
pracy (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2009):
• publiczne służby zatrudnienia - 16 wojewódzkich urzędów pracy oraz 338
urzędów powiatowych oraz ich filie; łącznie 354 urzędy, które obsługują
379 powiatów i 16 województw,
• ochotnicze Hufce Pracy,
• agencje zatrudnienia,
• instytucje szkoleniowe,
• instytucje dialogu społecznego,
• instytucje partnerstwa lokalnego,
• inne podmioty, np. Gminne Centra Informacji, Akademickie Biura Karier,
Szkolne Ośrodki Kariery, Ośrodki Wspierania Przedsiębiorczości.
Ponadto działania w celu poprawy sytuacji mieszkaoców wsi na rynku pracy
podejmowane są również przez instytucje związane ze sferą gospodarki rolnożywnościowej, jak na przykład przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa.
Regulacja rynku pracy oraz instytucje z nią związane nie są jednak przede
wszystkim podporządkowane ekonomicznej racjonalności, lecz także historycznym zaszłościom lub istniejącym konstelacjom grup interesów. Natomiast
przemiany strukturalne i postępujące otwieranie się gospodarek wymusza ciągłe ich zmiany i ewolucję (Wiśniewski Z., 2005).
Wiele działao w ramach rynku pracy podejmowanych jest przez jednostki
administracji publicznej. Wydaje się jednak, że administracja polska reprezentuje dalece odmienny od europejskiego, bardzo tradycyjny model sprawowania
władzy publicznej. Istotnym ograniczeniem we wdrażaniu nowych, innowacyjnych rozwiązao rynku pracy, realizowanych bardzo często na obszarach pozostałych paostw członkowskich, są bariery mentalne, trudne do przezwyciężenia,
bowiem kształtowane przez lata funkcjonowania niewydolnego systemu gospodarczego i niesprawnego systemu alokacji siły roboczej. Obejmują one niedostatek umiejętności, stosunkowo niski poziom wiedzy, kierowanie się stereotypami, brak nawyków udzielania wsparcia i pomocy, a także wiele barier psychologicznych blokujących aktywności chęd zmiany (Mróz B., Pokorski Z., 2006).
Przyczyny te mogą zniechęcad również potencjalnych beneficjentów wsparcia i
powodowad nieefektywne wykorzystanie kierowanych do nich instrumentów
rynku pracy.
i.1. Materiał i metody
Materiałem badawczym wykorzystanym w artykule są dane empiryczne stanowiące częśd projektu badawczego pt. Analiza i ocena sytuacji kobiet wiejskich
na rynku pracy, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego w
ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich. Badanie przeprowadzono w formie wywiadu osobistego przy wykorzystaniu kwestionariusza ankiety w celowo wybranych 24 powiatach całego kraju w koocu
2006 roku. Kryteria dobru stanowiły: położenie w jednym z makroregionów na
poziomie NTS 1 oraz sytuacja pod względem stopy bezrobocia rejestrowanego i
wielkości PKB na mieszkaoca. W rezultacie z każdego z sześciu makroregionów
wybrano do badao po cztery powiaty - dwa o najlepszej i dwa o najgorszej sytuacji w zakresie tych dwóch czynników.
W badaniu uczestniczyły zarówno gospodarstwa domowe z użytkownikiem
gospodarstwa indywidualnego jak i tzw. bezrolne gospodarstwa domowe. Proporcje tych dwu grup gospodarstw w próbie badawczej ustalono według
wskaźnika udziału ludności w gospodarstwach domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego w grupie ludności zamieszkałej na obszarach wiejskich.
W opracowaniu poddano analizie informacje dotyczące wybranych aspektów sytuacji bezrobotnych mieszkaoców wsi, takich jak: czas pozostawania bez
pracy, fakt zarejestrowania się jako osoba bezrobotna w powiatowym urzędzie
pracy oraz posiadanie prawa do zasiłku w kontekście wykorzystania wsparcia w
ramach różnych instrumentów rynku pracy stosowanych przez cały szereg instytucji powołanych głównie do tego celu lub realizujących to wsparcie jako
działania dodatkowe.
i.2. Wyniki
W trakcie badania uzyskano informacje o sytuacji na rynku pracy dla dorosłych
członków 1000 wiejskich gospodarstw domowych, łącznie dla 3034 osób. Była
to jednak populacja obejmująca zarówno osoby bierne zawodowo jak i w obrę-
bie aktywnych: pracowników najemnych, rolników, przedsiębiorców oraz bezrobotnych.
Po pierwszym etapie analizy danych, podczas którego weryfikowano przynależnośd do grupy biernych zawodowo, otrzymano stopę bezrobocia na poziomie
15%. W tym samym czasie (IV kwartał 2006) stopa bezrobocia na obszarach
wiejskich wynosiła według BAEL 12% (Aktywnośd Ekonomiczna Ludności Polski,
2008). Wartośd obliczona na postawie badao empirycznych obejmuje zarówno
osoby określające się jako bezrobotne zarejestrowane jak i bezrobotne niezarejestrowane. Szacując stopę bezrobocia rejestrowanego w badanej populacji,
więd wartośc opartą tylko o bezrobotnych zarejestrowanych otrzymano wartośd na poziomie 8%.
W przypadku osób pochodzących z gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego pozostała kwestia rozpatrzenia rzeczywistego zaangażowania w prace rolnicze. Dopiero taka analiza doprowadziłaby do
poprawnej oceny skali bezrobocia jawnego w badanej populacji. Podchodząc
jednak w ten sposób do zagadnienia należy mied na uwadze, że osobie udzielającej odpowiedzi na pytanie o zapotrzebowanie na pracę poszczególnych członków gospodarstwa domowego mogło nie byd łatwo pod względem moralnym
wskazad wobec całej rodziny osoby zbędne w pracach rolniczych. Z drugiej natomiast strony osobie pomagającej w pracach rolniczych nie zawsze wypada
manifestowad chęd odejścia do pracy poza gospodarstwem, jeżeli istnieje rzeczywiście duże zapotrzebowanie na siłę roboczą w gospodarstwie rolnym
(Michna W., 1996).
Zgodnie z definicją bezrobotnego stosowaną w BAEL należało więc wszystkie
osoby zaangażowane w prace w gospodarstwie rolnym, niezależnie od stopnia
tego zaangażowania, potraktowad jako pracujące. Rezultatem takiego podejścia
była stopa bezrobocia na poziomie 10% - wyniki najbardziej zbliżony do uzyskanego w tym czasie w ramach BAEL.
Dla rzeczywistego określenia skali bezrobocia, poza zaangażowaniem w pracach rolnych, niezbędne jest również określenie skali pracy nierejestrowanej,
tzw. pracy w szarej strefie a także pracy dorywczej. W analizie tego zjawiska
przyjęto założenie, że określający się jako bezrobotni a pracujący jednocześnie
w szarej strefie zostali zaliczeni do grupy pracowników. W przypadku natomiast
osób określających się jako bezrobotne a deklarujących równocześnie pracę dorywczą pozostali oni nadal w grupie bezrobotnych przy założeniu, że w chwili
badania nie byli zaangażowani w te prace.
Po zastosowaniu powyższych założeo przy klasyfikacji poszczególnych osób
do grup pracujących i bezrobotnych otrzymano stopę bezrobocia na poziomie
7%, wyraźnie już niższą (o 5 punktów procentowych) od stopy bezrobocia na
obszarach wiejskich szacowanej w ramach BAEL.
Spośród 130 bezrobotnych, dla których uzyskano informację o czasie pozostawania bez pracy, aż 61% to długotrwale bezrobotni, czyli pozostający bez
pracy powyżej 12 miesięcy (42% powyżej 24 miesięcy). Nie byli to przedstawiciele najstarszych grup wiekowych, a w znacznej większości osoby od 25 do 44
lat, właściwie posiadający poza jednostkowymi wyjątkami, wykształcenie zawodowe bądź średnie. Przy czym w grupie tej było ponad trzykrotnie więcej kobiet
niż mężczyzn. Wyniki te sugerowałyby znaczne niebezpieczeostwo bezrobocia
długotrwałego wśród kobiet, głównie ze względu na rodzenie i wychowanie
dzieci (opieka nad innymi osobami zależnymi była wspominana sporadycznie).
Jest to bardzo niepokojącym objawem, ponieważ długi okres pozostawania bez
pracy powoduje dezaktualizację posiadanych wiedzy i umiejętności, a nawet od
strony psychologicznej przyzwyczajenie do przebywania w środowisku domowym, co jest później znaczną barierą w znalezieniu pracy. Taki stan rzeczy jest
skutkiem niedorozwoju infrastruktury społecznej na wsi w zakresie sprawowania opieki nad osobami zależnymi (np. żłobki, przedszkola) oraz po części również tradycyjnego pojmowania roli kobiety w rodzinie wiejskiej. Wyniki te uzasadniają potrzebę przygotowywania i realizacji instrumentów i programów rynku pracy kierowanych specjalnie do kobiet wiejskich, a także koniecznośd podjęcia szerszych działao w celu ułatwienia dostępu do usług publicznych na obszarach wiejskich.
Długotrwale bezrobotni byli również liczniejsi wśród bezrobotnych zarejestrowanych (65%) w porównaniu do bezrobotnych niezarejestrowanych (50%).
Istotnym czynnikiem wyjaśniającym taką sytuację jest po części zapewnienie
ubezpieczenia zdrowotnego przez fakt rejestracji w urzędzie pracy a pozostawanie na utrzymaniu innych członków rodziny lub pozyskiwanie środków
utrzymania ze źródeł niezarobkowych bądź też zarobkowych, ale nieujawnionych w trakcie badania.
Przewaga (1,6-krotna) długotrwale bezrobotnych miała miejsce w populacji
bezrobotnych z bezrolnych gospodarstw domowych w porównaniu z bezrobotnymi z gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa indywidualnego.
Spośród bezrobotnych niezarejestrowanych pytanych o przyczynę nierejestrowania w urzędzie pracy 22% stwierdziło, że przyczyną tego jest przekonanie, że i tak nie otrzymają zasiłku, dla 20% natomiast przekonanie, że nie pomoże im to w poszukiwaniu pracy. Na koniecznośd zróżnicowania formy oraz poprawy skuteczności funkcji pośrednictwa pracy i to bynajmniej nie na podstawie
stosunkowo subiektywnych ocen bezrobotnych, ale analizy funkcjonowania
różnych podmiotów rynku pracy, wskazują na przykład badania K. Gilgi, Z. Hasioskiej i K. Sipurzyoskiej-Rudnickiej (2008).
Pochodną długości okresu trwania w bezrobociu i faktu zarejestrowania w
urzędzie pracy jest posiadanie bądź nie prawa do zasiłku dla bezrobotnych. Jedynie 13% spośród wszystkich badanych bezrobotnych posiadało takie prawo.
Nasuwa się więc pytanie o inne źródła utrzymania.
Zaskakująca była skala pracy określanej przez respondentów mianem dorywczej (tymczasowej) zadeklarowanej przez 45% badanych. Można więc
stwierdzid, że bezrobotni mieszkaocy obszarów wiejskich nie są bynajmniej mało aktywni na rynku pracy. Po części mogła to byd praca sezonowa związana z
rolnictwem. Niestety przeprowadzone badanie, nie zakładało poznania dokładnego charakteru tej pracy. Jest to jednak bardzo interesująca kwestia do dalszych badao. Skoro aż tak znaczący odsetek bezrobotnych deklarował pracę
tymczasową to można stwierdzid, że mieszkaocy wsi (ciekawe tylko czy dobrowolnie czy raczej na skutek przymusu uwarunkowao zewnętrznych) są doświadczeni w elastycznych formach zatrudnienia, tak propagowanych obecnie
na rynku pracy. Dorywczo pracował niewiele większy odsetek bezrobotnych
niezarejestrowanych (49%) niż zarejestrowanych (42%) i o 9 punktów procentowych więcej osób w powiatach z grupy pierwszej w porównaniu z drugą.
Z różnych form pomocy społecznej, na przykład w formie jednorazowych zasiłków czy pomocy żywnościowej, korzystało natomiast 18% badanych bezrobotnych.
Odnośnie wykorzystania wsparcia oferowanego przez różne instytucje związane z szeroko pojętym rynkiem pracy to najpopularniejsze były urzędy pracy –
wskazane przez 68% badanych bezrobotnych, a w dalszej kolejności urzędy
gmin – 18% wskazao. Korzystanie z usług urzędu pracy zadeklarowało blisko
80% bezrobotnych zarejestrowanych i niemal połowa bezrobotnych niezarejestrowanych. Odsetek osób korzystających z pomocy gmin był ponad dwukrotnie
większy w powiatach z grupy drugiej niż z pierwszej oraz wśród bezrobotnych
zarejestrowanych w stosunku do grupy niezarejestrowanych. Ponad dwukrotnie
częściej były to kobiety, najliczniej reprezentujące środkową grupę wiekową
(35-44 lata) spośród pięciu wyszczególnionych. Pojedyncze osoby zadeklarowały korzystanie z wsparcia ośrodków pomocy społecznej, ośrodków wspierania
przedsiębiorczośd oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Najczęstszymi wskazywanymi formami pomocy były oferty pracy i szkolenia.
O istotnej roli pośrednictwa pracy w realizowaniu usług rynku pracy wspomina
między innymi M. Kacprzak (2008), podczas gdy o szkoleniach jako bardzo popularnej formie aktywnego przeciwdziałania bezrobociu pisała między innymi
I. Kijek (2008). Jednakże tylko w pojedynczych przypadkach uzyskano dokładne
informacje na temat zakresu szkoleo, okresu ich trwania oraz czasu, który upłynął od ukooczenia. Jedynie trzech badanych bezrobotnych było świadomych
faktu, że otrzymana pomoc była dofinansowana przez Unię Europejską. Niemożliwym było faktyczne określenie skali zaangażowania środków europejskich,
w każdym bądź razie wydaje się to stosunkowo słabym zorientowaniem w tej
kwestii wśród beneficjentów pomocy, biorąc pod uwagę fakt, że znaczna częśd
obecnych działao prowadzonych przez powiatowe urzędy pracy jest dofinansowywana właśnie ze środków Unii Europejskiej.
Prawie połowa badanych bezrobotnych wyraziła chęci uczestnictwa w szkoleniach w celu uzupełnienia lub zmiany swoich kwalifikacji. Największemu odsetkowi osób obojętny był temat i zakres potencjalnych szkoleo, chociaż czasami podkreślano, żeby albo było one do pewnego stopnia zgodne z dotychczas
posiadanymi kwalifikacjami albo, żeby gwarantowały uzyskanie pracy. Jeżeli już
podano konkretne preferencje, to na pierwszy plan wysuwały się kursy czy
szkolenia związane z kompetencjami ogólnymi, jak językowe czy komputerowe.
W obliczu obfitości tego typu ofert przygotowywanych chociażby przez urzędy
pracy, bardziej szczegółowego badania wymagałoby wnioskowanie czy było to
faktyczne zapotrzebowanie czy po prostu najłatwiejsza odpowiedź przychodząca w danej chwili do głowy ankietowanym. Mniej liczne były wskazania kursów
obsługi kas fiskalnych, kursów krawieckich, gastronomicznych, fryzjerskich czy
budowlanych.
Badani bezrobotni mieszkaocy powiatów grupy pierwszej byli nieznacznie
bardziej zadowoleni z pomocy uzyskanej w instytucjach rynku pracy. Pozostałe
czynniki nie wykazywały tak jednoznacznie skierowanych zależności. Generalnie
jednak prawie 80% z tych, którzy udzieli odpowiedzi na to pytanie było zdecydowanie lub raczej niezadowolonych ze wsparcia, które otrzymali. Zdecydowane zadowolenie zadeklarowało jedynie 4%.
Zakooczenie
Bezrobocie, chociaż nie osiąga, już takich rozmiarów jak przed przystąpieniem
Polski do Unii Europejskiej, jest nadal ważnym problemem społecznym.
Określając skalę bezrobocia na obszarach wiejskich nie można polegad wyłącznie na samookreśleniu się osób badanych, ponieważ może to prowadzid to
błędnego oszacowania rozmiarów tego zjawiska. Niezbędna jest weryfikacja takiego zaklasyfikowania za pomocą dodatkowych aspektów. W przypadku
mieszkaoców obszarów wiejskich jest to przede wszystkim zaangażowanie w
prace rolnicze prowadzone w rodzinnym gospodarstwie indywidualnym, ale
również sprawdzenie warunków wspólnych zarówno dla obszarów wiejskich jak
i miejskich, takich jak poszukiwanie pracy czy faktyczne wykonywanie pracy nierejestrowanej. Uwzględniając te wszystkie kryteria, okazuje się bowiem, że odsetek bezrobotnych jest znacznie mniejszy w porównaniu ze wstępną analizą
opartą na deklaracjach badanych osób. Niekorzystnym zjawiskiem jest jednak
duży odsetek (61%) długotrwale bezrobotnych wśród badanych mieszkaoców
wsi, którzy to bezrobotni mają najsłabsze szanse na rynku pracy.
Znaczna częśd badanych bezrobotnych mieszkaoców wsi korzystała ze
wsparcia różnorodnych instytucji rynku pracy, głównie powiatowych urzędów
pracy. W największym stopniu były to oferty pracy i uczestnictwo w szkoleniach. Bardzo niska była jednak świadomości dofinansowania wykorzystywanych instrumentów rynku pracy z funduszy europejskich. Pozytywną stroną sytuacji był fakt, że prawie połowa badanych bezrobotnych wyraziła chęci uczestnictwa w szkoleniach w celu uzupełnienia lub zmiany swoich kwalifikacji. Badani
respondenci nie byli jednak zadowoleni z usług instytucji rynku pracy i w tym
przypadku dalsze, bardziej szczegółowe badania byłyby niezbędne w celu określenia czy problem tak wysokiego niezadowolenia tkwi w nieefektywnych instrumentach rynku pracy proponowanych przez te instytucje czy może w samych instytucjach, których działania skierowane są bardziej na realizację wytyczonych planów czy w ogóle własną działalnośd niż faktyczne wsparcie osób
bezrobotnych.
Reasumując, na podstawie przeprowadzonych badao można wnioskowad o
małym stopniu i zróżnicowaniu wykorzystania wsparcia oferowanego przez instytucje rynku pracy przez bezrobotnych mieszkaoców wsi. Ponadto istnieje zagrożenie ich dalszą marginalizacją w zakresie wykorzystania wsparcia na rynku
pracy na skutek większego zapotrzebowania na usługi rynku pracy w czasie kryzysu i podczas wychodzenia z kryzysu.
Bibliografia
Aktywnośd Ekonomiczna Ludności Polski IV kwartał 2007. Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa, 2008.
Gilga K., Hasioska Z., Sipurzyoska-Rudnicka K., 2006: Ograniczenie bezrobocia jako wyzwanie dla publicznych służb zatrudnienia [w:] Ostaszewski J., (red.): Bezrobocie w
Polsce – diagnoza sytuacji, pożądane kierunki w ograniczaniu bezrobocia Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.
Hybel J., 2003: Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rynku pracy w Polsce w perspektywie integracji z Unią Europejską Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Juchnowicz M., (red.) 2008: Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości Wydawnictwo Poltext, Warszawa.
Kacprzak M., 2008: Aktywne formy rozwiązywania problemów bezrobocia na przykładzie działao powiatowych urzędów pracy [w:] Sawicka J., (red.): Sytuacja kobiet wiejskich na rynku pracy. Badania Empiryczne Wydawnictwo Wieś Jutra, Warszawa.
Kijek I., 2008: Rola szkoleo w ograniczaniu bezrobocia w powiatowym urzędzie pracy w
Łomży [w:] Ostaszewski J., (red.): Bezrobocie w Polsce – diagnoza sytuacji, pożądane
kierunki w ograniczaniu bezrobocia Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.
Michna W., 1996: Bezrobocie na wsi Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa.
Ministerstwo
Pracy
i
Polityki
Społecznej,
Instytucje
rynku
pracy
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1230, 01.09.2009.
Mróz B., Pojski Z., 2006: Wykorzystanie programów unijnych w ograniczaniu nierówności na rynku pracy w Polsce [w:] Ostaszewski J., (red.): Bezrobocie w Polsce – diagnoza
sytuacji, pożądane kierunki w ograniczaniu bezrobocia Szkoła Główna Handlowa,
Warszawa.
Wiśniewski Z., (2005): Rynki pracy w przyszłości – deregulacja a zatrudnienie [w:] Borkowska S., (red.): Przyszłośd pracy w XXI wieku Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.