Znaczenie edukacji regionalnej

87
Aleksandra CICHARSKA
Uniwersytet Gdański
ZNACZENIE EDUKACJI REGIONALNEJ W POSZUKIWANIU
TOŻSAMOŚCI INDYWIDUALNEJ
Wiedza, jaką zyskuje uczeń w ramach edukacji regionalnej ma na celu nie tylko poznanie historii, geografii czy współczesnych problemów społecznoekonomicznych najbliższego środowiska, ale może być przede wszystkim pomocna w procesie poszukiwania własnej tożsamości. W opracowaniu naszkicowano
zmiany znaczenia edukacji regionalnej w szkołach od okresu międzywojennego do
współczesności, jak również zwrócono uwagę na ideę zgłębiania wiedzy o własnej
małej ojczyźnie na różnych poziomach kształcenia. Skupiono się jednak na edukacji regionalnej jako szeregu zagadnień pomocnych w określeniu przez uczniów
tożsamości indywidualnej budującej poczucie bezpieczeństwa.
W okresie międzywojennym zagadnienia związane z edukacją regionalną były
w szkołach praktycznie pomijane. Nieczęsto informacje na interesujący nas temat
można było znaleźć w czasopismach naukowych czy kulturalnych. Charakterystyczną cechą było nauczanie według ściśle określonych zasad, mieszące się w
ramach obowiązujących programów. Oznacza to, że nie tylko brak dostępnych
materiałów, ale także trzymanie się przez pedagogów sztywno określonych zasad
praktycznie uniemożliwiało mniej zdeterminowanej osobie poznanie i zrozumienie
otaczającego go świata. Jako dodatkowe utrudnienie w zgłębianiu tejże wiedzy
można uznać niepraktykowanie obserwacji terenowych. Za jedyne przejawy edukacji regionalnej w okresie międzywojennym wskazuje się jedynie dyskusje podczas lekcji na temat lokalizacji szkoły, położenia najbliższego miasta, wsi czy różnic w zajęciach, profesjach ludności. Po II wojnie światowej, przez szereg lat nie
skupiano się na regionalizmie (model szkoły socjalistycznej). Dopiero w latach 60.
ubiegłego stulecia zaczęto zwracać uwagę podczas lekcji geografii na krajobraz
najbliżej okolicy i omówienie zagadnień związanych z województwem, w którym
mieści się szkoła. Można uznać to jako próbę zwrócenia uwagi na ideę edukacji
regionalnej, jednak trudno doszukiwać się tutaj wzbudzania inicjatywny w młodym
pokoleniu, które nadal zdobywało wiedzę nie poprzez doświadczenie, a zawarte w
podręcznikach opisy. Przełomowe okazały się lata 80., kiedy to zasugerowano
pracę ucznia w terenie – bez wątpienia pobudzającą zmysły, prowokującą do
zwrócenia uwagi na walory oraz wady otaczającej młodego człowieka przyrody, a
tym samym dialogów odnoszących się do zachodzących zmian. Wystrzegając się
jednak gloryfikacji tak specyficznego okresu, nie należy pominąć faktu, iż sposób
postrzegania oraz kultura była w pewnym sensie narzucana. Nie przywiązywano
wagi, tak jak w chwili obecnej, do poczucia indywidualnej tożsamości, a o Polsce i
jej mieszkańcach mówiono jak o jednorodnej masie kulturowej i etnicznej. Wyjątkiem mogą być odniesienia do centralnej i południowej części kraju, której dziedzictwo było w pewien sposób eksponowane, jednakże bez podkreślania odrębności, specyfiki wyłącznie tych obszarów. Zauważyć można było zatem tendencję do
ujednolicania, a tym samym spłycania kultury naszego kraju. Kontynuacja wcześniejszych prób zwrócenia uwagi na regionalizm poprzez lekcje terenowe oraz
poruszanie problemów lokalnych miała miejsce również od początku transformacji
88
systemowej w kraju (pomimo redukcji godzin geografii), jednak dopiero pod koniec
lat 90. edukacja regionalna nabrała większego znaczenia. Sprzyjały temu niewątpliwie pojawiające się na rynku zeszyty ćwiczeń oraz większe opracowania traktujące o poszczególnych regionach geograficznych, etnograficznych oraz jednostkach administracyjnych. Nauczyciele podjęli próbę kształtowania w podopiecznych
odpowiedzialności za ich działania (np. pod względem ochrony środowiska naturalnego w miejscu zamieszkania) oraz rozwiązywania problemów w skali lokalnej i
regionalnej. Istotne w poznaniu swojej małej ojczyzny okazały się również porównania poszczególnych województw Polski oraz krain geograficznych. Za kluczową
rolę edukacji regionalnej można jednak uznać wzmacnianie poczucia tożsamości
(narodowej, etnicznej, kulturowej, historycznej), które jako pozytywny skutek przemian ustrojowych w Polsce, a także globalizacji, obudziło w wielu uczniach potrze1
bę poczucia pewnego rodzaju odrębności, a zarazem stabilizacji.
We wspomnianych wyżej pozytywnych efektach zgłębiania wiedzy o miejscu
zamieszkania czy pochodzenia, dużą rolę odgrywa dom rodzinny, szczególnie jeśli
jego członkowie posiadają poczucie zakorzenienia, jednak szkoła niewątpliwie
powinna pomagać w jego rozwijaniu (zwracając uwagę na potrzeby duchowe
ucznia w różnym wieku). Jak podaje A. Hibszer treści regionalne uwzględniane w
szkolnej edukacji powinny służyć realizacji zamierzonych celów kształcenia i być
2
dostosowane do poziomu rozwoju psychofizycznego ucznia. Autor zwraca również uwagę na to, iż na pierwszym i drugim etapie kształcenia młody człowiek powinien poznać najbliższe sobie kręgi przestrzenne, do których należy dom, szkoła i
gmina, a zajęcia powinny odbywać się głównie w terenie. Na etapie trzecim, gimnazjalnym, głównym obszarem treści programowej winien być region (w ujęciu
kulturowym i administracyjnym), a także porównanie go z krajem ojczystym. Na
poziomie szkoły średniej pożądane byłyby treści kształcenia o charakterze problemowym oraz takie, które pobudzałyby ucznia do poszukiwań, samodzielnego prowadzenia badań.
Powołując się na rozważania P. Petrykowskiego nie ma możliwości rozwijania
koncepcji edukacji regionalnej i jej realizacji bez konieczności podjęcia pogłębio3
nych studiów i badań nad istotą tożsamości. Jej kształtowanie jest bowiem jednym
z naczelnych celów zgłębiania wiedzy o miejscu zamieszkania. Tożsamość rozumiana jest jako zintegrowane źródło doświadczeń i działań jednostki, uważane za
4
jej specyficzne, lecz jednocześnie osadzone w porządku świata społecznego.
Definicja tożsamości indywidualnej skupia się na rezultatach uczestnictwa człowie5
ka w życiu społecznym. Polegają one na internalizacji systemu kulturowego, któremu człowiek powierza swoją przestrzeń życiową. Jak wskazuje P. Petrykowski
tożsamość społeczna, której odmianą może być tożsamość kulturowa to z jednej
strony zwielokrotniona tożsamość indywidualna (ujmowana jako tożsamość aktora
1
J.G. Mordawski: Geograficzna edukacja regionalna. Koncepcja dydaktyczna, organizacja i wyniki.
Gdańsk 1999
2
A. Hibszer: Koncepcja poznawania „małej ojczyzny” (najbliższej okolicy i własnego regionu) w szkolnej
edukacji geograficznej. W: T. Michalski (red.): Region i edukacja regionalna – zarys problematyki. Bernardinum-Pelplin 2004, s. 8-20
3
P. Petrykowski: Edukacja regionalna. Problemy podstawowe i otwarte. Toruń 2003
4
J. Loevinger: The meaning and measurement of ego development, “American Psychologist” no
21/1966, s. 197-202
5
T. Parsons: The position of identity in the general theory of action W: C. Gordon, K. Gergen (red.): The
self in social interaction. New York-Willey 1968, s. 11-23
89
społecznego) oparta na wspólnych lub zbliżonych, dla wszystkich czy większości
aktorów, systemach wartości, norm, obyczajów, zwyczajów, języka, gospodarki czy
6
określonego terytorium. Z drugiej strony tożsamość społeczna jest ponadjednostkowym zbiorem autodefinicji nieredukowalnych do autodefinicji pojedynczego
człowieka. Tożsamość społeczna to innymi słowy tożsamość zbiorowa, oparta na
przeżywanej i zintegrowanej tradycji, teraźniejszości i wspólnym dla grupy zdefiniowaniu przyszłości. Autor zwraca również uwagę na konstruktywne czynniki tożsamości regionalnej stanowiące atrybuty społeczne, które są podstawą więzi społecznych danej grupy i podstawą jej odrębności wobec świata zewnętrznego. Zalicza do nich odrębność społeczno-zawodową, etniczną i kulturową. Zaznacza również, że podstawy tożsamości regionalnej często wyrażają się w odrębności wytwarzania i społecznych walorach konsumpcji, co umożliwia kreację stereotypów.
W określaniu tożsamości zawsze dokonujemy prób oddzielenia tego, co własne,
od tego, co inne, obce, nieznane. Jak podkreśla J. Nikitorowicz warunkiem tego
oddzielenia jest uświadomienie sobie związku z grupą swoich i jednocześnie poczucie pewnej odrębności od innych. Ważny jest także moment, w którym młody
człowiek, stając się krytycznym, zaczyna rozumieć i budować tożsamość indywi7
dualną.
Skupiając się na edukacji regionalnej mającej na celu budzenie tożsamości
wspomnieć należy o nauczaniu z założeń personalizmu. Istotne znaczenie mają
tutaj odwołania do doświadczeń oraz wyobraźni ucznia, przy czym zwraca się dużą
8
uwagę na wspomniany wcześniej jego rozwój psychofizyczny. Dlatego też proces
nauczania oraz samodzielnych poszukiwań wartości swojego regionu powinien
następować stopniowo. W momencie wkraczania w wiek sprzyjający manifestacji
sprzeciwu wobec otaczającego świata bardzo istotne staje się poczucie więzi z
9
daną grupą społeczną. Jak wskazuje J. Nikitorowicz każda grupa chroni własny
system wartości, aby zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa, integracji. Dodatkową rolę odgrywa ta teoria w przypadku dojrzewania w zróżnicowanym środowisku. Autor podkreśla również, że życie w warunkach wielokulturowości i uczestnictwo w procesach kształtowania się społeczeństw wielokulturowych powoduje coraz
częściej powrót do mikroświata kultury lokalnej, uświadamianie wartości dziedzictwa kulturowego, pierwszej tożsamości kulturowej powstałej w mikroświecie rodzinno-lokalno-parafialnym. Nauczyciel zatem, za pośrednictwem edukacji regionalnej, intuicyjnie, a zarazem dyskretnie winien jest pomóc młodemu człowiekowi w
procesie poszukiwania tożsamości indywidualnej.
Odwołując się do wspomnianej wcześniej definicji tożsamości indywidualnej
T. Parsonsa, prowokującej rozważania na temat problemów imigrantów, wspomnieć należy również o poszukiwaniu własnego „ja” przez osoby, które zmieniły
miejsce zamieszkania. Jeśli uczeń uczęszczający na zajęcia regionalne w szkole
jest osobą „nową”, pochodzącą z innego obszaru kraju, czy też świata będzie potrafił za sprawą omawianych lekcji zintegrować się z otoczeniem, czy też spowoduje to w nim jeszcze większe poczucie wyobcowania? Izolacja mogłaby być możliwa
6
Ibidem
J. Nikitorowicz: Edukacja międzykulturowa. Kreowanie tożsamości dziecka. Gdańsk 2007
M.Z. Pulinowa: Propozycja założeń programowych międzyprzedmiotowej edukacji środowiskowej.
„Geografia w Szkole” 1994 nr 4, s. 194-199
9
J. Nikitorowicz: Mikroświat dziecka w ustawicznym procesie kreowania tożsamości. W: „Między wychowaniem a socjalizacją” 2005 nr 2, s. 23-30
7
8
90
w przypadku silnego związania z kulturą, z którą wiązał swoje dzieciństwo, natomiast znaturalizowanie niewątpliwie zależy w tym przypadku od potrzeby bycia
akceptowanym oraz zaakceptowania nowego środowiska przez samego ucznia.
Największe znaczenie ma tutaj jednak dom rodzinny, który jednocześnie może
wyrażać chęć kultywowania dotychczasowych tradycji, ale zarazem nie separować
dziecka od akceptacji i prób odkrywania nowej kultury. Nie należy bowiem bezkrytycznie przyjmować nowych wzorców kulturowych, a jedynie uczyć się je tolerować. Poszukiwanie tożsamości indywidualnej przez imigrantów może więc okazać
się procesem długim, w zależności od wielu czynników. Niebagatelne znaczenie
może mieć tu nauczanie z założeń progresywizmu, o czym wspomina K. Ruba10
cha (2007). Uważa bowiem, iż stymulowanie rozwoju poznawczego i moralnego,
który pozwoli jednostce najpierw przyswoić sobie porządek kultury, potem go zakwestionować, aby ostatecznie zbudować indywidualną tożsamość umieszczoną
we właściwym dla jednostki systemie norm społeczno-kulturowych. Zwraca także
uwagę, na to, że asymilacja jest spleciona z procesami umiejscawiania własnego
„ja” w zróżnicowanych kontekstach kulturowego centrum jako jednego z kryteriów
integracji tożsamości.
Pamiętajmy o tym, że edukacja regionalna nie powinna być obligatoryjną częścią jedynie nauk przyrodniczych (zwracając szczególną uwagę na niebagatelną
rolę geografii, łączącą zjawiska przyrodnicze i kulturowe), ale również humanistycznych. Znajomość historii danego obszaru pomaga niejednokrotnie zrozumieć
aktualne problemy oraz trendy społeczne. Na uwagę zasługuje fakt, iż coraz większy odsetek uczniów uczęszcza na nieobowiązkowe zajęcia edukacji regionalnej.
Przykładem mogą być szkoły na Kaszubach, które ze wsparciem finansowym
gmin, województwa, a także Unii Europejskiej, coraz liczniej prowadzą zajęcia z
języka regionalnego, literatury oraz ćwiczenia terenowe. Ważne jest natomiast, aby
już na trzecim etapie kształcenia stopniowo pojawiały się treści odnoszące się do
odmiennych kultur. Pozwoli to bowiem zarówno odnaleźć siebie, jak i budować
tolerancję wobec innych.
10
K. Rubacha: Nowe kategorie pojęciowe współczesnej teorii wychowania. W: Pedagogika. 2007, s. 5967