Imię i nazwisko: Iwona Karwala Temat rozprawy doktorskiej: Right to

Imię i nazwisko:
Iwona Karwala
Temat rozprawy doktorskiej:
Right to cure w systemie środków ochrony prawnej
na wypadek naruszenia zobowiązania
Promotor:
prof. UJ dr hab. Fryderyk Zoll
_________________________________________________
Przedmiot badań:
Przedmiotem badań jest analiza mechanizmów prawnych, za pomocą których dłużnik, mimo
naruszenia wykonania zobowiązania, nabywa drugą szansę prawidłowego spełnienia
świadczenia. Mechanizmy te, skutkują zazwyczaj zawieszeniem prawa skorzystania przez
wierzyciela z środków ochrony prawnej przewidzianych na wypadek naruszenia wykonania
zobowiązania, stwarzając dłużnikowi możliwość naprawienia (cure) pierwotnie naruszonego
zobowiązania, i w konsekwencji zaspokojenia interesu wierzyciela. Kluczowym środkiem
ochrony prawnej, który najczęściej nie zostaje wyegzekwowany przez wierzyciela w
kontekście skutecznego skorzystania przez stronę naruszającą umowę z możliwości usunięcia
naruszenia – jest odstąpienie od umowy. Ograniczenie wykonania prawa odstąpienia od
umowy służy ochronie trwałości i utrzymaniu w mocy stosunku zobowiązaniowego. W
kontekście jednakże dokonanego naruszenia zobowiązania przez dłużnika pojawiają się
wątpliwości w zakresie uniemożliwienia wierzycielowi zakończenie stosunku
zobowiązaniowego. Powstaje zatem pytanie o racje ochrony dłużnika naruszającego
zobowiązanie. Dlaczego ustawodawca w sytuacji naruszenia zobowiązania przez dłużnika
decyduje się na wprowadzanie mechanizmów prawnych na korzyść dłużnika powodującego
to naruszenie. Jakie rację przemawiają za respektowaniem zasady pacta servanda sunt w
przypadku, kiedy strona naruszająca zobowiązanie, postąpiła wbrew jej treści.
Analiza mechanizmów służących ochronie dłużnika naruszającego zobowiązanie zostanie
przeprowadzona w oparciu o rozwiązania przyjęte w wybranych systemach prawa
kontynentalnego i common law, w instrumentach prawa międzynarodowego i w projektach
harmonizacyjnych prawa prywatnego. Przedmiotem badań będzie również przedłożony
Projekt Dyrektywy w sprawie ochrony konsumentów. Prowadzone badania mają prowadzić
do wyznaczenia granic ochrony dłużnika naruszającego zobowiązanie, określenia racji
przemawiających za utrzymaniem w mocy naruszonego zobowiązania, i w konsekwencji
wyboru optymalnego modelu rozwiązania. Podjęta zostanie również próba przedstawienia
propozycji regulacji.
Osiągnięte wyniki:
W ramach pierwszego etapu badań podjęta została analiza right to cure w ramach struktury
środków ochrony prawnej na gruncie Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach
międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG). Poddano analizie regulacje art. 37 i 48 CISG,
których treść pozwoliła na zbadanie zależności pomiędzy prawem dłużnika do wykonania
prawa uzdrowienia naruszonego zobowiązania a prawem wierzyciela do zablokowania
możliwości wykonania tego prawa. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż zależność ta
przyjmuje odmienną postać w odniesieniu do rodzaju naruszenia. CISG nie wyróżnia postaci
naruszenia zobowiązania, jednakże w kontekście cure provisions zasadnicze znaczenie ma
określenie charakteru naruszenia zobowiązania i chwili, w jakiej nastąpił stan naruszenia. Z
podjętych rozważań można wyprowadzić dwa wnioski. Pierwszy odnosi się do czasu
dokonywania uzdrowienia wadliwego świadczenia. W tym zakresie zasadnym jest
wprowadzenie podziału, który różnicuje dostępność right to cure w zależności od terminu, w
jakim nastąpi uzdrowienie wadliwego świadczenia. Prawo dłużnika bowiem do skorzystania z
cure nie powinno zostać ograniczone w przypadku, kiedy prawidłowe wykonanie
zobowiązania nastąpi w terminie. Wprowadzenie takich ograniczeń jest natomiast zasadne w
sytuacji, kiedy wierzyciel zostaje narażony na poniesienie niedogodności wynikających z
faktu przyznania dłużnikowi drugiej szansy prawidłowego wykonania zobowiązania
(charakter przesłanek ograniczających prawo dłużnika do uzdrowienia wadliwego
świadczenia pozostaje kwestią redakcyjną). Drugi z kolei wniosek dotyczy prawa wierzyciela
do zakończenia stosunku zobowiązaniowego. W tym zakresie zasadna jest odmowa
przyznania dłużnikowi jakiejkolwiek ochrony w przypadku, kiedy naruszenie zobowiązania
ma charakter istotny (fundamental breach of contract). Jednakże wyznaczenie takiej linii
granicznej jest możliwe tylko w tych regulacjach, które (wzorem CISG) opierają się na
jednolitej koncepcji naruszenia zobowiązania. CISG dopuszcza również możliwość
zakończenia nawiązanego stosunku zobowiązaniowego w przypadku bezskutecznego upływu
dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania. Na tym etapie badań przyjęto, iż
powyższa instytucja (tzw. Nachfrist) stanowi mechanizm cure.
W drugim etapie badań dokonano analizy przepisów obecnie obowiązującego polskiego
Kodeksu Cywilnego w aspekcie mechanizmów prawnych umożliwiających dłużnikowi cure
naruszonego zobowiązania. W systemie polskim brak jest odrębnej regulacji, która w sposób
kompleksowy normowałaby kwestię uzdrowienia wadliwości świadczenia przez dłużnika.
Niemniej jednak kodeks cywilny zawiera szereg przepisów, które przyznają dłużnikowi drugą
szansę prawidłowego wykonania zobowiązania. Przepisy te jednakże nie stanowią jednolitej
regulacji. W ramach poszczególnych typów umów następuje znaczne rozróżnienie sytuacji
prawnej dłużnika, co w konsekwencji skutkuje przyjęciem zróżnicowanego katalogu środków
ochrony prawnej. Przy czym różnorodność dostępnych środków ochrony prawnej nie zawsze
może zostać uzasadniona w oparciu o szczególną konfigurację interesów, która stanowiła
źródło wyróżnienia poszczególnych typów umów. Szczególne wątpliwości w tym zakresie
budzi regulacja umowy o dzieło, gdzie układ interesów i charakter tego typu umowy
powinien przemawiać za szczególną ochroną sytuacji prawnej dłużnika. Tymczasem art. 635
k.c. wprowadza instytucję antycypacyjnego odstąpienia od umowy, która umożliwia
wierzycielowi zniesienie nawiązanego stosunku zobowiązaniowego. Z uwagi na specyfikę
tego typu stosunku zobowiązaniowego i szczególny układ interesów - ukształtowanie
odpowiedzialności kontraktowej w ramach umowy o dzieło powinno w większym zakresie
uwzględniać sytuacje prawną dłużnika.
Kolejny etap badań stanowiła analiza cure na gruncie rozwiązań przyjętych w Draft Common
Frame of Reference. Zasadnicza część rozważań poświęcona została wyznaczeniu zakresu
pojęcia conformity (tj. zgodności świadczenia z umową), do którego to pojęcia odnosi się
kompleksowa regulacja cure na gruncie umowy sprzedaży. Podjęte rozważania doprowadziły
do wniosku, iż zdefiniowanie i wyznaczenie zakresu zgodności przedmiotu świadczenia
modyfikuje odpowiednio zakres regulacji cure. Zbadano również konstrukcję cure provisions
w kontekście przyjętego rozkładu ciężaru dowodu. Ponadto dostrzeżono, iż przyznanie
dłużnikowi możliwości uzdrowienia wadliwego świadczenia nie może naruszać
uzasadnionego interesu wierzyciela (art. IV. A. – 3:105). Możliwość naruszenia tego interesu
stanowi bowiem granicę uniemożliwiającą przyznanie dłużnikowi right to cure. Ustanowienie
takiej granicy jest zasadne z punktu widzenia ochrony sytuacji prawnej wierzyciela. W
przypadku bowiem, kiedy to dłużnik naruszył zobowiązanie – przyznanie dłużnikowi drugiej
szansy prawidłowego wykonania zobowiązania nie może nastąpić z pokrzywdzeniem interesu
wierzyciela. Jednakże z drugiej strony dostrzeżono, iż przepisy obciążają dłużnika obciążony
koniecznością udowadniania faktu negatywnego: iż wierzyciel nie poniósłby negatywnych
konsekwencji w razie dopuszczenia cure, a takie rozwiązanie znacznie utrudnia skuteczne
skorzystanie z tego prawa.
Czwarty etap badań obejmował common law (prawo angielskie i amerykańskie). W zakresie
prawa angielskiego zbadano podział postanowień umownych na condition oraz warranty.
Naruszenie condition, w przeciwieństwie do warranty, umożliwia odstąpienie od umowy.
Przeanalizowano również przyczyny wyodrębnienia się trzeciej kategorii postanowień, tzw.
innominate terms, w związku z którą prawo odstąpienia przyznawane jest nie w oparciu o
pierwotną kwalifikację postanowienia do kategorii condition bądź warranty, lecz w oparciu o
ustalenie wagi i skutków naruszenia. Powyższa analiza prowadzi do wniosków, że
orzecznictwo z uwagi na potrzeby obrotu zmuszone było poszukiwać bardziej elastycznej
metody oceny tego, czy wierzyciel może od umowy odstąpić, czego nie zapewniał klasyczny
dychotomiczny podział na condition i warranty. Dowodzi to potrzeby istnienia kryterium,
wedle którego wyważa się interes dłużnika z dążeniem wierzyciela do odstąpienia z powodu
naruszenia zobowiązania. Kryterium takim okazała się waga i skutki naruszenia. Można
wysnuć wniosek, że taka konstrukcja, choć wprost nie stanowi right to cure, może w pewnych
sytuacjach stanowić jego funkcjonalny odpowiednik w zakresie ochrony trwałości stosunku.
Po drugie, zbadano The Sales of Goods Act 1979, który wprost nie przewiduje right to cure.
Jednakże na gruncie tej ustawy doktryna angielska zaczęła formułować koncepcje, wedle
których w określonych przypadkach prawo takie dłużnikowi przysługuje na gruncie tej
ustawy. Prowadzi to do wniosku, że potrzeba zapewnienia co najmniej częściowego right to
cure idzie tak daleko, że formułowane są poglądy o istnieniu tego prawa nawet pomimo braku
wyraźnego przepisu. Potrzeba istnienia right tu cure potwierdza również analiza rozwiązań
amerykańskich. Po pierwsze bowiem, orzecznictwo amerykańskie uzależnia odstąpienie od
umowy od zachowania pewnego okresu czasu dla dłużnika celem uzdrowienia naruszenia. Po
drugie right to cure zostało wyraźnie przyznane w modelowej kodyfikacji Uniform
Commercial Code.
W piątym etapie badań dokonano analizy sytuacji prawnej dłużnika na gruncie regulacji
wybranych typów umów, należących do klasy tzw. zobowiązań o charakterze ciągłym. W
szczególności analizie poddano rozwiązania przyjęte na gruncie umowy agencji, umowy
zlecenia, umowy najmu oraz umowy kredytu. Powyższa analiza prowadzi do następujących
wniosków. Po pierwsze, regulacja wskazanych umów nie zawiera spójnej koncepcji
uzdrowienia, natomiast daje szeroką możliwość wypowiedzenia. Tym samym, rozwiązania
przyjęte w art. 7642 k.c., art. 764 k.c. oraz art. 75 prawa bankowego odchodzą od ogólnej
koncepcji odstąpienia po wcześniejszym wezwaniu. Jedynym wyjątkiem w tym zakresie jest
regulacja umowy najmu, która jako jedyna właściwie wyważa interesy obu stron i chroni
trwałość stosunku zobowiązaniowego przez przyznanie dłużnikowi szansy usunięcia wady
(jednakże art. 664 k.c. jest nie do końca prawidłowo sformułowany, przez co powstają
wątpliwości interpretacyjne). Po drugie, regulacja umowy kredytu nadmiernie
uprzywilejowuje sytuację prawną wierzyciela, tj. banku kredytującego (kredytobiorca nie ma
możliwości usunięcia naruszeń, a przyjęcie szerokiego określenia „niedotrzymania warunków
udzielenia kredytu” skutkuje tym, że bank kredujący ma prawo wypowiedzenia w bardzo
dużej liczbie przypadków). Po trzecie, na gruncie regulacji umowy agencji można rozważać,
czy obowiązek lojalności nie wymaga, aby w niektórych sytuacjach wezwać dłużnika i
umożliwić mu usunięcie naruszenia przed wypowiedzeniem. W konkretnym przypadku
można by bronić poglądu, że oświadczenie o wypowiedzeniu bez uprzedniego wezwania jest
sprzeczne z zasadą lojalności ustanowioną przez art. 760 k.c. Jednakże zasada lojalności
stanowi klauzulę generalną, stąd też trudno in abstracto formułować kategoryczne wnioski w
tym zakresie.
W kolejnym etapie badań podjęta została próba znalezienia cure provisions, bądź innych
instrumentów mogących spełniać podobną funkcję na gruncie prawa szkockiego. W systemie
prawa szkockiego środki ochrony prawnej przysługujące wierzycielowi na wypadek
naruszenia zobowiązania podzielone są na dwie kategorie: (1) sądowe środki ochrony prawnej
(judicial remedies), oraz poza-sądowe środki ochrony prawnej (non-judicial remedies). W
ramach tej struktury brak jest wyraźnej regulacji right to cure. Szczegółowa jednakże analiza
mechanizmu funkcjonowania środka ochrony prawnej w postaci prawa wstrzymania się ze
spełnieniem świadczenia wzajemnego pozwala wysunąć wniosek, iż wykonanie tego prawa
przez wierzyciela rodzi możliwość sanacji przez dłużnika naruszonego zobowiązania.
Jednakże ta szczątkowa forma, w jakiej następuje ochrona interesu dłużnika nie pozwala
traktować prawa szkockiego jako wzorca lub punktu odniesienia dla rozważań w zakresie
mechanizmów prawnych, za pomocą których dłużnik uzyskuje drugą szansę spełnienia
świadczenia. Wniosek ten jest o tyle istotny, iż w świetle jednolitej koncepcji naruszenia
zobowiązania (na której opiera się system prawa szkockiego), i na gruncie której łatwiej jest
zakończyć stosunek zobowiązaniowy – powinny istnieć instrumenty prawnej chroniące
interes dłużnika.