Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdańskim

Anacamptis pyramidalis (L.) Rich.
na Pomorzu Gdañskim
Anacamptis pyramidalis (L.) Rich.
in the Pomorze Gdañskie region
TOMASZ S. OLSZEWSKI
T. S. Olszewski, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski,
Al. Legionów 9, 80-441 Gdañsk, e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The distribution of Anacamptis pyramidalis in the Pomorze Gdañskie region is described. The only locality noted in the region can be evaluated as historical and the species as regionally extinct (RE).
KEY WORDS: Anacamptis pyramidalis, regionally extinct species, the Pomorze
Gdañskie region
Koœlaczek sto¿kowaty Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. (Orchidaceae) jest
storczykiem o lancetowatych liœciach, wytwarzaj¹cym krwistoczerwone kwiaty
o d³ugiej ostrodze, zebrane w charakterystyczny, sto¿kowaty kwiatostan. Gatunek ten wystêpuje na ³¹kach, murawach, a tak¿e w widnych lasach i zaroœlach,
czêsto na s³onecznych zboczach, zwykle na glebach zasadowych, nawapiennych (Raciborski 1919; Szlachetko, Skakuj 1996; Buttler 2000; Zarzycki 2001).
W œrodkowej Europie wykazuje on tendencje do wystêpowania w zbiorowiskach ³¹kowych, zajmuj¹cych wyniesione i s³oneczne miejsca, podczas gdy
w po³udniowej czêœci kontynentu czêsto znaleŸæ go mo¿na w regionach nadmorskich, zw³aszcza w zbiorowiskach zaroœlowych (Kretschmar i in. 2007).
Anacamptis pyramidalis jest gatunkiem o charakterze submediterañsko-subatlantyckim. W Europie jego zasiêg obejmuje po³udniow¹, zachodni¹ i œrodkow¹
czêœæ kontynentu; na pó³noc siêga po Estoniê oraz Olandiê i Gotlandiê, na
wschód – po Rumuniê i Ukrainê (Krym). Wystêpuje tak¿e w pó³nocno-zachodniej czêœci Afryki Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie – od zachodniej Turcji po
Kaukaz i po³udniowe wybrze¿a Morza Kaspijskiego (Meusel i in. 1965; Hultén,
Fries 1986a, b; Kretschmar i in. 2007). W Polsce koœlaczek sto¿kowaty znany jest
OLSZEWSKI T. S. 2010. Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim. – Acta Bot. Cassub. 7-9:
203-208.
%&'
'()
zaledwie z 13 stanowisk (Zarzycki 2001). Wiêkszoœæ z nich odnotowano w zachodniej i pó³nocnej, pozosta³e – w po³udniowej i œrodkowej czêœci kraju (por.
Zaj¹c, Zaj¹c 2001).
Anacamptis pyramidalis zosta³ uznany za takson wymar³y (EX) na terenie Polski
(Zarzycki 2001; Zarzycki, Szel¹g 2006). Od kilkudziesiêciu lat nie zanotowano
jego obecnoœci. Prawdopodobnie ostatni raz zbierano go w 1933 r. w okolicach
Poznania (Zarzycki 2001). Na Pomorzu Zachodnim ma status gatunku wymar³ego (Ex) (¯ukowski, Jackowiak 1995), a na Pomorzu Gdañskim regionalnie
wymar³ego (RE) (Markowski, Buliñski 2004).
Celem opracowania by³o poznanie rozmieszczenia i weryfikacja kategorii zagro¿enia Anacamptis pyramidalis na Pomorzu Gdañskim. Zosta³o ono wykonane
w ramach prac nad krytyczn¹ list¹ roœlin naczyniowych Pomorza Gdañskiego
i uaktualnion¹ wersj¹ czerwonej listy regionu.
1. Materia³ i metody
Materia³ do badañ nad rozmieszczeniem na Pomorzu Gdañskim stanowi³y
dane literaturowe, uzupe³nione wynikami w³asnych badañ terenowych prowadzonych w 2009 r. Granice Pomorza Gdañskiego przyjêto za Markowskim i Buliñskim (2004). W celach porównawczych zestawiono tak¿e (w oparciu o literaturê) stanowiska zlokalizowane w regionach s¹siaduj¹cych z terenem badañ.
Na podstawie zebranych informacji sporz¹dzono wykaz stanowisk, z lokalizacj¹ w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978), w postaci uszczegó³owionej,
tj. w kwadratach ni¿szego rzêdu o boku 5 km (por. Markowski, Buliñski 2004).
W przypadku dawnych, niemieckich nazw geograficznych, dla których nie
uda³o siê ustaliæ obecnego polskiego odpowiednika, w nawiasie podano ich oryginaln¹ pisowniê oraz zaproponowano nazwê polsk¹.
U¿yte skróty:
jez. – jezioro
k. – ko³o
m. РmiejscowoϾ
niem. – jêzyk niemiecki
pow. – powiat
Na podstawie zebranych danych sporz¹dzono mapê rozmieszczenia stanowisk Anacamptis pyramidalis w siatce kwadratów ATPOL na Pomorzu Gdañskim
i w jego bezpoœrednim s¹siedztwie.
2. Wyniki
Wykaz stanowisk
DB07a – M³yñska Góra (niem. Mühlenberg) k. m. Kwietnik (Bogeng 1838 za
Abromeitem i in. 1940); w 2009 r. nie odnaleziono i uznano za historyczne (T.
Anacamptis pyramidalis
%&(
S. Olszewski 2009, mat. niepubl.); stanowiska brak w ATPOL-u (por. Zaj¹c,
Zaj¹c 2001) (ryc. 1).
) +
+
* + , -*
. ) /
+
+
+ 3. Podsumowanie wyników i dyskusja
Na mapie rozmieszczenia Anacamptis pyramidalis w Polsce zamieszczonej
w ATPOL-u (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) nie odnotowano tego gatunku z terenu Pomorza
Gdañskiego. Najbli¿sze temu regionowi s¹ stanowiska z Borów Tucholskich
i doliny Wis³y, zlokalizowane przy po³udniowej granicy terenu badañ (por.
Grütter 1887; Praetorius 1889, 1891; Zieliñski 1925; Zaj¹c, Zaj¹c 2001) (tab. 1).
XIX-wieczne Ÿród³a niemieckie (por. Abromeit i in. 1940) podaj¹ ten gatunek
z terenu ówczesnego powiatu pas³êckiego, z okolic miejscowoœci Kwietnik (Wysoczyzna Elbl¹ska). Stanowisko to (bez podania jego nazwy) przedstawi³ na mapie rozmieszczenia koœlaczka w Polsce ni¿owej ¯ukowski (1976), powo³uj¹c siê
na pracê Abromeita i in. (1940). Zosta³o ono zaklasyfikowane przez niego jako
stanowisko niebadane (do odszukania). Uwzglêdni³ je tak¿e Zarzycki (2001) na
mapie rozmieszczenia gatunku w Polsce w ramach polskiej czerwonej ksiêgi.
Jest to jedyne odnotowane stanowisko w granicach Pomorza Gdañskiego.
%&4
'()
Po³o¿one jest ono na pó³noc od wsi Nowe Monasterzysko, przy skrzy¿owaniu
dróg S22 (Elbl¹g – Kaliningrad) i drogi Elbl¹g – Milejewo – M³ynary, na wyniesieniu zwanym M³yñsk¹ Gór¹ (niem. Mühlenberg) (139 m n.p.m.).
) 0* +
+
12 * -* 1*+ ) 3 +
+
*+ (, -.( / && (( &#&"#+0 1 2( )("
3 ) ( (, -.( ( &'0 4) 5(, (( -. 6('
#70 ) 8( 65., 65. !+ 9 -. :;) / ( &&*0 9) )( :;"
) / && (( #+0 8 93( -. ;8 )
:;) ( &&#0 4) ', 9) )( 6(' #70 )
8( 65., 65. &! )3<( 5( )8, ;8 =. ) > ?( &&* ((
&#&"#+0 35 5( )8, &&* ?( &&!0 4) @)((, 5( )(
6(' #70 ) 8( 65., 65. =& '( ., ) 8( 65., 65. Lokalizacja podana przez autorów niemieckich (M³yñska Góra ko³o Kwietnika) jest nieco myl¹ca. Najbli¿sza stanowisku jest miejscowoœæ Nowe Monasterzysko, podczas gdy Kwietnik po³o¿ony jest o ok. 3 km na po³udniowy zachód
od stanowiska. Taki sposób zapisu przez podanie wiêkszej, a nie zawsze najbli¿szej miejscowoœci by³ jednak czêsto stosowany przez badaczy niemieckich (por.
np. Abromeit i in. 1940).
W przesz³oœci koœlaczek wystêpowa³ tu prawdopodobnie w zbiorowiskach
³¹kowych, na s³onecznych stokach wyniesienia, co jest zgodne z jego preferencjami siedliskowymi, które gatunek wykazuje w Europie Œrodkowej (por. Kretschmar i in. 2007). Obecnie ca³e wzniesienie, na którym w przesz³oœci zlokalizowano stanowisko koœlaczka jest zagospodarowane. Wiêkszoœæ jego powierzchni
zajmuj¹ pola uprawne i intensywnie u¿ytkowane pastwiska. Podczas badañ
terenowych prowadzonych w 2009 r. nie odnaleziono badanego gatunku na
wspomnianym stanowisku (T. S. Olszewski 2009, mat. niepubl.).
Brak jest danych o czasie zaniku populacji koœlaczka na Pomorzu Gdañskim.
Na najbli¿szych stanowiskach w Borach Tucholskich Anacamptis pyramidalis wystêpowa³ w latach 80. XIX w. (por. tab. 1). PóŸniej odnotowuje go Zieliñski
(1925) jednak nie precyzuje, w oparciu o jakie Ÿród³o. W Polsce po raz ostatni
storczyk ten by³ zbierany w 1933 r. pod Poznaniem (Zarzycki 2001). Ust¹pienie
gatunku ze stanowiska ko³o Kwietnika prawdopodobnie nast¹pi³o w podobnym okresie.
Omawiane stanowisko jest najdalej na pó³noc wysuniêtym znanym stanowiskiem koœlaczka sto¿kowatego w Polsce. Oddalone jest ono o ok. 60 km na
pó³noc od stanowisk uwzglêdnianych w ATPOL-u (por. Zaj¹c, Zaj¹c 2001, ryc. 1).
Anacamptis pyramidalis
%&<
Koœlaczek sto¿kowaty nale¿y do gatunków zanikaj¹cych g³ównie wskutek
zmian metod i intensyfikacji gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej (¯ukowski 1976).
G³ównym powodem jego wyginiêcia w Polsce, jak i w innych krajach europejskich, jest zaorywanie ³¹k i zmiany tradycyjnych form gospodarowania, a po
czêœci tak¿e zarastanie i zalesianie muraw (Zarzycki 2001). Tak¿e na omawianym stanowisku siedliska zajmowane przez koœlaczka zosta³y przekszta³cone
i praktycznie zanik³y, co spowodowa³o prawdopodobnie regres jego populacji.
Wobec braku siedlisk zajmowanych przez ten gatunek, jak i nie odnalezienia
go podczas badañ terenowych, stanowisko na M³yñskiej Górze ko³o Nowego
Monasterzyska mo¿na uznaæ za historyczne. Tym samym status Anacamptis
pyramidalis na Pomorzu Gdañskim jako gatunku regionalnie wymar³ego (RE)
zosta³ podtrzymany. Pomimo, ¿e ponowne pojawienie siê koœlaczka jest ze
wzglêdu na zmiany siedliskowe i brak aktualnych stanowisk gatunku w regionie
bardzo ma³o prawdopodobne wskazana by³aby okresowa wizytacja stanowiska.
Podziêkowania
Autor sk³ada serdeczne podziêkowania kole¿ance dr Joannie Bloch-Or³owskiej za pomoc w wykonaniu mapy.
Literatura
5$ 6 7$ 0 8 )9'& . : 7 %("$
;<<)%'; # = >$ ?#@
? A );;4 ? B
( )4 0
);;% # B ! C 7 ? B
D *
D / %4E%< F );;( C 0 6
/ 6. 4G" )(4G
? # %&&& 0 / - !$ H1+
? 7 I* #-2$ 7*$ %;4 F );;<);;;" ? 8 3 F B B
! );;4 C 7 ? B
%( D D J
( :
);;4 C 0 : #
%; 4%44
8 !$ . F )9;4 6 ! 6 A J J$ )994$ )994 # 0
?$ #@ K '9; 8 !$ . F )9;4
6 ! 6 A JJJ A F J # 0 ?$
#@ 949))<%
# 8$ ! 7$ / 8 %&&< +
$ $
,
$ $ $ $ $ !F$ ?B$ ('' %&;
'()
F $ ? F %&&' - 2 , * ! C
? A
$ F ) )<(
F 8$ 5 !$ 0$ 7 ! )94( D A = . C D!? . D$ 5$ (;G J );;9 L . A = C
5
#@ A 4; G4%
J );9) ? 1" C 7 5$ ? B
*
D %9 5 ? D !
< :
);9&$ * B
= B );;9E9& C 0
M #@
G% <'
F )9)9 - $ N1* :$ 0
* C 7 F$ 0 7 "$ . , * , J $ +, - ') "
61 + >+N,$ #H*$ G4(G9;
0 / 3$ 0 F )994 0 7 0$ $ %'; L )9<; L12 O , *
* P C 7 ? %%G" )'()((
L $ L F " %&&) , * * 61
A #*+ J ? >5$ #H*$ K <)4 L # %&&) !Q
3" 3 A F #, 2* C
7 # $ L # "$ * N , , ** 6$ J ? 7 0$ J
: $ #H*$ (<&(<)
L #$ 0 L %&&4 A* , * * C 7 F L$ L #$ 7
0 L
"$ A* , H* 7 0 J ?$ 0$ #H*$ 9%&
L 0 )9%( ? *N *+* C %9E)&" G9;'')
R 7 )9<4 L H* * 2*+ * ,* *
H* C (G'" %)(%%4
R 7$ 5 ? )99( 3 , * - 2 L * 7 ` 7 R 7$ 5 ? "$
- 2 , * L 7 C L1 , > F * G 994
+
+
Summary
* 3" :" * 6* F $ G 6! #*
6! :3 S /?&<" !" * F* ? %&&'"
+
+