socjoterapia jako proces i metoda pracy z dzieæmi im£odzie

1
SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY Z DZIEĆMI I
MŁODZIEŻĄ
ISTOTA SOCJOTERAPII.
Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce w ofercie pomocy psychologicznej
młodzieży. Do pojęć wchodzących w zakres pomocy psychologicznej można zaliczyć
psychoterapię, trening interpersonalny, psychoedukację i socjoterapię.
Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu
środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub
poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego. Zalicza
się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i
młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi lub innymi
kłopotliwymi zachowaniami. Socjoterapia ma postać ustrukturalizowanych spotkań
grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych.
Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne.
Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces
interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym
dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje wysokie straty jaki ponosi
otoczenie społeczne.
W terapii wychodzi się z założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają
swoje tło psychiczne. Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy,
niepokoju, gniew, złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy
poznawcze na temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub
aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonuj ących
kontaktów z najbliższymi. Przykrym doświadczeniem jest również brak możliwości
wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości
dziecka. Dziecko może doświadczyć jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo
żyć w społeczności gdzie chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia
dotyczą z reguły ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka,
jego bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się
poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa. Dziecko ma wówczas lęki
przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami
emocjonalnymi i emocjami innych. Może szukać samopotwierdzenia naruszając prawa
innych lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia. Przeżywana sytuacja
trudna powoduje uogólnienie tego doświadczenia w postaci sądów poznawczych
o rzeczywistości i powstanie określonych typów zachowań, czyli takich, które mają
je chronić przed innymi przykrymi doświadczeniami. Zachowania te na ogół nie są zgodne
2
z oczekiwaniami dorosłych i często szkodliwe dla samego dziecka (picie,
palenie, narkotyzowanie się, zachowanie agresywne). Zaburzenia te ujawniają się jako
zaburzenia w relacjach;
n dziecko - dorośli
n dziecko - rówieśnicy
n dziecko - zadanie
n dziecko do samego siebie.
Za zachowaniami tymi kryje się myślenie o świecie i ludziach a także sobie samym,
że są źli.
Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu takich sytuacji
społecznych podczas spotkań grupowych które:
n dostarczą
uczestnikom
zajęć
doświadczeń
korekcyjnych
przeciwstawnych
doznanym
urazom oraz doświadczeń
kompensujących doświadczenia deprywacyjne, hamujące rozwój
emocjonalny i społeczny
n sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu
się nowych umiejętności psychologicznych
Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć
socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym prze życiu
traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne formy
aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas zajęć grupowych.
Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia oraz
umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, płaczu itp.. Ważne jest także
dostarczenie okazji do przeżywania emocji pozytywnych.
Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na organizowaniu
doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń, odmiennych od
poprzednich, a szczególnie urazowych może likwidować ich wpływ na psychiczne i
społeczne funkcjonowanie człowieka. Ich istota polega na odmiennym zachowaniu si ę
grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka, wokół których będzie mogło
ono przebudować obraz samego siebie. Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek
będzie mógł lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je
w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do wypróbowania i
wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych umiejętności,
szczególnie interpersonalnych takich jak; asertywno ść, podejmowanie decyzji, szukanie
wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych socjoterapia realizuje cele edukacyjne
oraz rozwojowe.
Cele edukacyjne mogą obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych
zagadnień, które pozwolą dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie.
Celami takimi mogą być;
n poznawanie mechanizmów uzależnień
n uczenie się rozpoznawania emocji
3
n zapoznanie się z chorobami społecznymi
n uczenie się technik pracy umysłowej
n uczenie się pełnienia określonych ról społecznych (dziecka w rodzinie,
ucznia, kolegi)
n uczenie się rozwiązywania konfliktów między ludźmi.
Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć gdyż w każdej
fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotn ą rolę w
procesie rozwoju. I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba
aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości,
potrzeba wsparcia ze strony dorosłych. U młodzieży dominuje zaś potrzeba wyrażania się
w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty
społecznej, autonomii, intymności, niezależności, przynależności do grupy oraz
aktywności społecznej. Jest to czas kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych,
czas odkrywania świata i własnego ja.
Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i
preferencji uczestników wokół tematów;
n rodzina
n przyjaźń
n miłość
n czas wolny
n własne aspiracje
n ulubione zabawy itp.
Rola prowadzonego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagaj ą uczestnikom
spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i
możliwości zmiany.
Struktura zajęć sacjoterapeutycznych
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych
na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde ze spotkań ma
cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz propozycje
aktywności pozwalające osiągnąć założony cel. Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość,
na który składają się określone etapy pracy z grupą.
Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie si ę uczestników
spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych, reguł i rytuałów,
budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Muszą
to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające głębszego ujawniania siebie.
Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy
4
temu słuchanie grupy oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz
zasad wspólnego pobytu co obniża napięcie.
Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie umożliwia
prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje poczucie bezpieczeństwa i
zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich rozwiązywanie poprzez odwołanie się
do nich gdy występują destruktywne zachowania.
Do jasno określonych sposobów zachowania należy przede wszystkim:
n dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne członków grupy w formie normy
„staramy się być dla siebie życzliwi – nie wyśmiewamy się i nie krytykujemy”
n zapewnienie, że „każda osoba ma prawo być wysłuchana”
n „to co dzieje się tutaj, pozostaje po zostaje między nami”
n „spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie”
n „zwracamy się do siebie bezpośrednio”
n „zajmujemy się tym co dzieje się tu i teraz, a nie przedtem”
n „mówimy o swoich odczuciach, nie opiniach”
Wypracowanie norm grupowych i ich przestrzeganie stanowi jasn ą informację o
tym, czego oczekuje się od uczestników i przyczynia się do zbudowania grupy,
ukształtowania jej odrębności i spójności.
Etap drugi
to etap pracy zwany właściwym. Polega on na realizacji
zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowi ących istotę
programu sajoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu
mogą stanowić problemy uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości,
zdobywania nowych umiejętności.
Jest to czas przeznaczony na „przepracowanie” wcześniej rozpoznanych urazów,
ale pod warunkiem gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa
psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest
diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle treści urazowych, potrzeby danej
grupy i ważne dla niej zagadnienia.
Ostatni etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania.
Spotkania dla wielu uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą
przeżywać satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia,
poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie
sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy będzie taka potrzeba, oraz umiejętności
poszukiwania wsparcia.
Kończący cykl zajęć powinien dać uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczu ć,
podsumowanie nabytych umiejętności i wskazanie możliwości ich wykorzystania w życiu.
Grupa udziela sobie pozytywnych informacji zwrotnych najlepiej w formie pisemnej, aby
je można było zachować dla siebie, obdarowuje się drobnymi prezentami wykonanymi
lub wymyślonymi przez siebie.
5
Struktura i forma spotkania grupy
1. Rytualne powitanie będące informacją o rozpoczęciu zajęć i podzielenie się
informacjami na temat wydarzeń mających miejsce przed zajęciami, bądź na
temat stanu emocjonalnego uczestników.
2. Zastosowanie gier i zabaw wyciszających lub energetyzujących w zależności od
nastroju grupy.
3. Zastosowanie gier i ćwiczeń psychokorekcyjnych, edukacyjnych lub
rozwojowych – istotą tej części zajęć jest zdobywanie doświadczeń
emocjonalnych i poznawczych.
Podsumowanie /ocena każdego ćwiczenia jest elementem niezbędnym. Skłania
ona do nazwania i wyrażania własnych odczuć i spostrzeżeń, dostrzegania
związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym.
4. Zajęcia kończone są rundką i rytualnymi pożegnaniami.
Prowadzący zajęcia funkcjonują w grupie na zasadzie uczestnictwa, nie zaś
przywódców i swoim zachowaniem modelują zachowania dzieci i młodzieży.
Prowadzenie zajęć wymaga od terapeuty uważności, cierpliwości, ciepła, akceptacji,
życzliwej konsekwencji ale także autentyczności. Pomaga dobry humor, szczególnie
sytuacyjny.
Metody pracy z grupą
W programach socjoterapeutycznych wykorzystuje się różne metody pracy. Ich
podstawą jest praca w kręgu i rundki jako technika dzielenia się z innymi swoimi
doświadczeniami.
Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom kontakt wzrokowy i
emocjonalny, wyrównuje pozycję społeczne, zmniejsza dystans między dziećmi i
prowadzącymi. Krąg jest stałym elementem zajęć socjoterapeutycznych na ich początku i
końcu.
Rundka to technika pomagająca uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia
wykorzystywana na podsumowanie ćwiczenia. Może polegać na dokończeniu zdania
„odkryłem że...... . ” lub na postawieniu przez prowadzącego pytania „co Ci się w tym
ćwiczeniu podobało ?” ; „co dobrego Ci się w tym tygodniu wydarzyło?”. Rundka oznacza
prawo do wypowiedzenia się a nie obowiązek. Prowadzący wypowiada swoje odczucia na
końcu. Wypowiedzi nie podlegają komentarzom.
„Burza mózgów” to kolejna technika aktywizująca grupę i wyzwalająca jej
twórczy potencjał. Chodzi o wygenerowanie jak największej liczby pomysłów w
oznaczonym czasie. Propozycje mogą być realne, nierealne a nawet absurdalne. Następnie
grupa wybiera propozycje najtrafniejsze. Praca w małych grupach (3-5 osobowych) jest
6
techniką stosowaną w realizacji niektórych ćwiczeń. Umożliwia ona bliski kontakt oraz
możliwości wypowiedzenia się.
Rysunki oraz inne formy plastyczne są ważną formą wypowiedzi dla osób
mających trudności w werbalizacji. W wytworach plastycznych uczestnicy socjoterapii
mają zapewnioną swobodę, mogą wyrazić sobie i swoje emocje, rzutować urazy i
konfrontacje, uwolnić się od napięć. Prace plastyczne mogą być abstrakcyjne.
Inne techniki to:
· psychodrama
· pantomima
· gry i zabawy ruchowe oraz psychologiczne
· ćwiczenia i techniki wyobrażeniowe
· dzielenie się własnym doświadczeniem
· poszukiwanie wspólnych konstruktywnych rozwiązań poprzez stosowanie
różnorodnych technik
· muzyka i śpiew
Ciekawe propozycje gier, zabaw oraz scenariuszy pomocnych w konstruowaniu
zajęć grupowych można znaleźć w następujących publikacjach:
1. Socjoterapia. Praca zbiorowa pod redakcją Katarzyny Sawickiej. Centrum
Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji
Narodowej, Warszawa 1998 r.
2. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczniami. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000 r.
3. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych.
opracowanych przez M. Jachimską , Oficyna Wydawnicza UNUS, Wałbrzych 1994.
4. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych. Część II
opracowanych przez J. Rojewską, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wałbrzych 2000 r.
5. Jachimska M.: Scenariusze lekcji wychowawczych wg programu autorskiego ” Żyć
skuteczniej”. Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1997 r.
6. Jak żyć z ludźmi.: Wydawnictwo MEN, Warszawa.
7. Gaś B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP, Warszawa 1995 r.
8. Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja. MEN, Editions Spotkania System,
Warszawa 1996 r.
9. Vopel K.: Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo „Jedność”,
Kielce 1999 r.
Część 1.: Kontakty / Postrzeganie / Tożsamość.
Część 2.: Uczucia / Rodzina i przyjaciele.
Część 3.: Komunikacja / Ciało / Zaufanie.
Część 4.: Szkoła / Feedback / Wpływy / Współpraca.
10. Hamer H.: Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli. Wydawnictwo
Veda, MEN 1994 r.
7
Na podstawie pracy zbiorowej Socjoterapia
pod redakcją Katarzyny Sawickiej opracowała
Ewa Derlikiewicz.