(SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY Z DZIEĆMI I M

SOCJOTERAPIA JAKO PROCES I METODA PRACY
Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ
ISTOTA SOCJOTERAPII
Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce w ofercie pomocy psychologicznej dla
młodzieży. Do pojęć wchodzących w zakres pomocy psychologicznej można
zaliczyć psychoterapię, trening interpersonalny, psychoedukację i socjoterapię.
Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu
środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub
poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego.
Zalicza się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych
do dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi
lub innymi kłopotliwymi zachowaniami. Socjoterapia ma postać spotkań
grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i
rozwojowych. Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie
emocjonalne. Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów
terapeutycznych. Proces interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany
cierpieniem psychicznym dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje
wysokie straty jakie ponosi otoczenie społeczne. W terapii wychodzi się z
założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają swoje tło psychiczne.
Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy, niepokoju, gniew,
złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy poznawcze na
temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych, w przeszłości lub aktualnie,
trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonujących
kontaktów z najbliższymi. Przykrym doświadczeniem jest również brak
możliwości wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań
wykraczających poza możliwości dziecka. Dziecko może doświadczyć
jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo żyć w społeczności gdzie
chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia dotyczą z reguły
ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka, jego
bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się
poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa. Dziecko ma
wówczas lęki przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed
własnymi doznaniami emocjonalnymi i emocjami innych. Może szukać
samopotwierdzenia naruszając prawa innych lub prezentując wrogie zachowania
wobec siebie i otoczenia. Przeżywana sytuacja trudna powoduje uogólnienie tego
doświadczenia w postaci sądów poznawczych o rzeczywistości i powstanie
określonych typów zachowań, czyli takich, które mają je chronić przed innymi
przykrymi doświadczeniami. Zachowania te na ogół nie są zgodne z
oczekiwaniami dorosłych i często szkodliwe dla samego dziecka (picie, palenie,
narkotyzowanie się, zachowanie agresywne). Zaburzenia te ujawniają się jako
zaburzenia w relacjach:
- dziecko - dorośli
- dziecko - rówieśnicy
- dziecko - zadanie
- dziecko do samego siebie
Za zachowaniami tymi kryje się myślenie o świecie i ludziach a także sobie
samym, że są źli. Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu
takich sytuacji społecznych podczas spotkań grupowych które:
- dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych przeciwstawnych
doznanym urazom, oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia
deprywacyjne hamujące rozwój emocjonalny i społeczny
- sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu się nowych
umiejętności psychologicznych.
Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć
socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym
przeżyciu traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne
formy aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas
zajęć grupowych. Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze
akceptacji i zrozumienia oraz umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu,
krzyku, płaczu itp.. Ważne jest także dostarczenie okazji do przeżywania emocji
pozytywnych. Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na
organizowaniu doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń,
odmiennych od poprzednich, a szczególnie urazowych, może likwidować ich
wpływ na psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka. Ich istota polega na
odmiennym zachowaniu się grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń
dziecka, wokół których będzie mogło ono przebudować obraz samego siebie.
Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek będzie mógł lepiej poznać siebie,
docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je w różnorodnych
sytuacjach życiowych. Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do
wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych
umiejętności, szczególnie interpersonalnych takich jak: asertywność,
podejmowanie decyzji, szukanie wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych
socjoterapia realizuje cele edukacyjne oraz rozwojowe. Cele edukacyjne mogą
obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych zagadnień, które pozwolą
dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie.
Celami takimi mogą być:
- poznawanie mechanizmów uzależnień
- uczenie się rozpoznawania emocji
- zapoznanie się z chorobami społecznymi
- uczenie się technik pracy umysłowej
- uczenie się pełnienia określonych ról społecznych (dziecka w rodzinie, ucznia,
kolegi)
- uczenia się rozwiązywania konfliktów między ludźmi
Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć, gdyż w każdej fazie
życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w
procesie rozwoju. I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba
aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości,
potrzeba wsparcia ze strony dorosłych. U młodzieży dominuje zaś potrzeba
wyrażania się w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach,
wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej, autonomii, intymności,
niezależności, przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to czas
kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych, czas odkrywania świata i
własnego ja.
Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i
preferencji uczestników wokół tematów: - rodzina - przyjaźń - miłość - czas wolny
-własne aspiracje - ulubione zabawy itp.
Rola prowadzącego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagają
uczestnikom spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz
własny potencjał i możliwości zmiany.
Struktura zajęć socjoterapeutycznychZajęcia socjoterapeutyczne mają charakter
spotkań grupowych, na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i
ćwiczenia. Każde ze spotkań ma cel szczegółowy, który jest podporządkowany
celowi głównemu oraz propozycje aktywności pozwalające osiągnąć założony cel.
Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość, na którą składają się określone etapy
pracy z grupą. Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie
się uczestników spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych,
reguł i rytuałów, budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i
wzajemnego zaufania. Muszą to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające
głębszego ujawniania siebie. Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie
bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy temu słuchanie grupy oraz
wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu
co obniża napięcie. Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w
grupie umożliwia prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje
poczucie bezpieczeństwa i zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich
rozwiązywanie poprzez odwołanie się do nich, gdy występują destruktywne
zachowania. Do jasno określonych sposobów zachowania należy przede
wszystkim:
* dbałość o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne członków grupy w formie normy
"staramy się być dla siebie życzliwi - nie wyśmiewamy i nie krytykujemy"
* zapewnienie, że "każda osoba ma prawo być wysłuchana"
* "to co dzieje się tutaj, pozostaje po zostaje między nami"
* "spotykamy się regularnie i przychodzimy na zajęcia punktualnie"
* "zwracamy się do siebie bezpośrednio"
* "zajmujemy się tym co dzieje się tu i teraz, a nie przedtem"
* "mówimy o swoich odczuciach, nie opiniach"
Wypracowanie norm grupowych i ich przestrzeganie stanowi jasną informację o
tym, czego oczekuje się od uczestników i przyczynia się do zbudowania grupy,
ukształtowania jej odrębności i spójności. Etap drugi to etap pracy zwany
właściwym. Polega on na realizacji zaplanowanych celów terapeutycznych,
edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę programu socjoterapeutycznego
opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu mogą stanowić problemy
uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości, zdobywania nowych
umiejętności. Jest to czas przeznaczony na "przepracowanie" wcześniej
rozpoznanych urazów, ale pod warunkiem, że grupa osiągnęła już odpowiedni
poziom bezpieczeństwa psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą
projektowania tej części zajęć jest diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich
tle treści urazowych, potrzeby danej grupy i ważne dla niej zagadnienia. Ostatni
etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania. Spotkania dla wielu
uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą przeżywać
satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia,
poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie
sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy będzie taka potrzeba, oraz umiejętności
poszukiwania wsparcia. Kończący etap zajęć powinien dać uczestnikom
wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności i
wskazanie możliwości ich wykorzystania w życiu. Grupa udziela sobie
pozytywnych informacji zwrotnych najlepiej w formie pisemnej, aby je można było
zachować dla siebie, obdarowuje się drobnymi prezentami wykonanymi lub
wymyślonymi przez siebie.
Struktura i forma spotkania grupy
1. Rytualne powitanie będące informacją o rozpoczęciu zajęć, podzielenie się
informacjami na temat wydarzeń mających miejsce przed zajęciami, bądź na temat
stanu emocjonalnego uczestników.
2. Zastosowanie gier i zabaw wyciszających lub energetyzujących w zależności od
nastroju grupy.
3. Zastosowanie gier i ćwiczeń psychokorekcyjnych, edukacyjnych lub
rozwojowych - istotą tej części zajęć jest zdobywanie doświadczeń emocjonalnych
i poznawczych. Podsumowanie /ocena każdego ćwiczenia jest elementem
niezbędnym. Skłania ona do nazwania i wyrażania własnych odczuć i spostrzeżeń,
dostrzegania związków między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym.
4. Zajęcia kończone są rundką i rytualnymi pożegnaniami.
Prowadzący zajęcia funkcjonują w grupie na zasadzie uczestnictwa, nie zaś
przywódców i swoim zachowaniem modelują zachowania dzieci i młodzieży.
Prowadzenie zajęć wymaga od terapeuty skupienia, cierpliwości, ciepła, akceptacji,
życzliwej konsekwencji, ale także autentyczności. Pomaga dobry humor,
szczególnie sytuacyjny.
Metody pracy z grupą
W programach socjoterapeutycznych wykorzystuje się różne metody pracy. Ich
podstawą jest praca w kręgu i rundki jako technika dzielenia się z innymi swoimi
doświadczeniami. Siedzenie w kręgu umożliwia wszystkim uczestnikom kontakt
wzrokowy i emocjonalny, wyrównuje pozycje społeczne, zmniejsza dystans
między dziećmi i prowadzącymi. Krąg jest stałym elementem zajęć
socjoterapeutycznych na ich początku i końcu. Rundka to technika pomagająca
uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia wykorzystywana na podsumowanie
ćwiczenia. Może polegać na dokończeniu zdania "odkryłem że..." lub na
postawieniu przez prowadzącego pytania "co Ci się w tym ćwiczeniu podobało ?",
"co dobrego Ci się w tym tygodniu przydarzyło?". Rundka oznacza prawo do
wypowiedzenia się, a nie obowiązek. Prowadzący wypowiada swoje odczucia na
końcu. Wypowiedzi nie podlegają komentarzom. "Burza mózgów" to kolejna
technika aktywizująca grupę i wyzwalająca jej twórczy potencjał. Chodzi o
wygenerowanie jak największej liczby pomysłów w oznaczonym czasie.
Propozycje mogą być realne, nierealne a nawet absurdalne. Następnie grupa
wybiera propozycje najtrafniejsze. Praca w małych grupach (3-5 osobowych) jest
techniką stosowaną w realizacji niektórych ćwiczeń. Umożliwia ona bliski kontakt
oraz możliwości wypowiedzenia się. Rysunki oraz inne formy plastyczne są ważną
formą wypowiedzi dla osób mających trudności w werbalizacji. W wytworach
plastycznych uczestnicy socjoterapii mają zapewnioną swobodę, mogą wyrazić
siebie i swoje emocje, rzutować urazy i konfrontacje, uwolnić się od napięć. Prace
plastyczne mogą być abstrakcyjne.
Inne techniki to:
ˇ psychodrama
ˇ pantomima
ˇ gry i zabawy ruchowe oraz psychologiczne
ˇ ćwiczenia i techniki wyobrażeniowe
ˇ dzielenie się własnym doświadczeniem
ˇ poszukiwanie wspólnych konstruktywnych rozwiązań poprzez stosowanie
różnorodnych technik
ˇ muzyka i śpiew
Ciekawe propozycje gier, zabaw oraz scenariuszy pomocnych w konstruowaniu
zajęć grupowych można znaleźć w następujących publikacjach:
1. Socjoterapia. Praca zbiorowa pod redakcją Katarzyny Sawickiej. Centrum
Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji
Narodowej, Warszawa 1998 r.
2. Ostrowska K.: W poszukiwaniu wartości. Ćwiczenia z uczniami. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000 r.
3. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych.
opracowanych przez M. Jachimską , Oficyna Wydawnicza UNUS, Wałbrzych
1994.
4. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych.
Część II opracowanych przez J. Rojewską, Oficyna Wydawnicza UNUS,
Wałbrzych 2000 r.
5. Jachimska M.: Scenariusze lekcji wychowawczych wg programu autorskiego
"Żyć skuteczniej". Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1997 r.
6. Jak żyć z ludźmi.: Wydawnictwo MEN, Warszawa
7. Gaś B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP, Warszawa 1995 r.
8. Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja. MEN, Editions Spotkania System,
Warszawa 1996 r.
9. Vopel K.: Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo
"Jedność", Kielce 1999 r.
Część 1.: Kontakty / Postrzeganie / Tożsamość.
Część 2.: Uczucia / Rodzina i przyjaciele.
Część 3.: Komunikacja / Ciało / Zaufanie.
Część 4.: Szkoła / Feedback / Wpływy / Współpraca.
16. Hamer H.: Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli.
Wydawnictwo Veda, MEN 1994 r.
Na podstawie pracy zbiorowej Socjoterapia pod redakcją Katarzyny Sawickiej