Kultura w ujęciu socjologicznym // Culture in Sociological Depiction

R O C Z N I K I
KULTUROZNAWCZE
Tom I
–
2010
MAŁGORZATA GRUCHOŁA *
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
WST P
Poj"cie kultury nale!y do podstawowego repertuaru j"zyka teoretycznego
socjologii. Szukaj#c $ródeł terminu i koncepcji kultury, trzeba si"gn#' do
okresu znacznie poprzedzaj#cego powstanie socjologii. Tak!e w bli!szej
perspektywie czasowej nie mo!na przedstawi' tej koncepcji w izolacji od
filozofii, historiografii i szeregu innych dyscyplin humanistycznych, które
Wilhelm Dilthey okre%lił jako nauki o duchu, a które od czasów Heinricha
Rickerta zostały obj"te wspóln# nazw# „nauka o kulturze”1.
Celem niniejszej publikacji jest analiza terminu i koncepcji kultury w uj"ciu socjologicznym. Przedmiotem szczegółowych rozwa!a& s# nast"puj#ce
problemy badawcze: definicje kultury (nominalistyczne, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalistyczne, genetyczne), kultura przedmiotem
zainteresowania socjologów (typy, kategorie, układy przekazu tre%ci), kultura jako przedmiot bada& socjologii kultury (kultura symboliczna, kryteria
rozró!niania sfery zjawisk społecznych od kulturowych, okre%lenie wzajemnych zwi#zków tych dwóch sfer). Artykuł ko&cz# podsumowuj#ce wnioski.
Nie jest rzecz# mo!liw# zawrze' w jednym artykule całej istoty kultury
w uj"ciu socjologicznym, tote! jest on swoist# kompilacj# my%li i tekstów
wybranych socjologów, takich jak: Leon Dyczewski, Marian Filipiak, Marian
Golka, Norman Goodman, Antonina Kłoskowska, Jan Szczepa&ski. Artykuł
Dr MAŁGORZATA GRUCHOŁA – adiunkt Katedry Historii Kultury Intelektualnej w Instytucie
Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: ul. Droga M"czenników
Majdanka 70, p. 212, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected]
1
A. K ł o s k o w s k a. Kultura. W: H. K u b i a k (red.). Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa 2002 s. 99.
96
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
kierowany jest do kulturoznawców, st#d podstawowe, cz"sto podr"cznikowe
tre%ci socjologiczne. Ze wzgl"du na ograniczone ramy publikacji w moich
analizach pomijam inne „nauki o kulturze”.
1. DEFINICJE KULTURY
Istnieje wiele definicji kultury, od lapidarnych: „charakterystyczny styl
!ycia danego ludu, sposób na !ycie”2, do enumeratywnych: „cało%' obejmuj#ca wiedz", wierzenia, sztuk", moralno%', prawo, zwyczaje i inne umiej"tno%ci nabywane przez człowieka jako członka społecze&stwa”3. Jedne
akcentuj# to, co dziedziczone, a inne to, co nowe; jedne mówi# wył#cznie
o procesach i czynno%ciach zwi#zanych z prac# lub z czasem wolnym od
pracy, inne natomiast uwzgl"dniaj# to jedynie, co stanowi sum" wytworów
przekazywanych z pokolenia na pokolenie; jedne definicje maj# charakter
opisowy, inne warto%ciuj#cy. Najogólniej rzecz ujmuj#c, „kultura to ogół
wytworów działalno%ci ludzkiej, materialnych i niematerialnych, warto%ci
i uznawanych sposobów post"powania, zobiektywizowanych i przyj"tych
w dowolnych zbiorowo%ciach, przekazywanych innym zbiorowo%ciom i nast"pnym pokoleniom” 4.
Wyró!nia si" dwa uj"cia kultury:
1) atrybutywne – kultura uniwersalna;
2) dystrybutywne – kultura jako zbiór cech kulturowych, okre%laj#cy
konkretne zbiorowo%ci (np. kultura polska, rosyjska czy szwajcarska).
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zawarte
jest w ksi#!ce Antoniny Kłoskowskiej Socjologia kultury5. Najgruntowniejsza, jak dot#d, jakkolwiek bynajmniej niekompletna analiza ró!nych sposobów definiowania kultury zawarta jest w rozprawie Alfreda L. Kroebera
i Clyda Kluckhohna Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions6. Autorzy przeprowadzili analiz" poj"cia kultury, zebrali 168 jej okre%le& i podzielili je na sze%' ró!nych typów definicji:
2
C. K l u c k h o h n. Mirror for Man. New York: Whittlesey House 1949.
F. T a y l o r. Principles of Scientific Management. New York–London: Harper & Brothers
1911.
4
J. S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii. Warszawa: PWN 1963 s. 47.
5
A. K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007.
6
A. K r o e b e r, C. K l u c k h o h n. Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions.
Cambridge: Papers of Peabody Museum 1952. Cyt. za: K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury
s. 20-21. Zob. te! tam!e s. 22-23.
3
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
97
! o p i s o w o - w y l i c z a j # c e (nominalistyczne) – definiowanie kultury
sprowadza si" tutaj do wyliczania jej cz"%ci składowych. Taki typ definicji kultury reprezentuje definicja Edwarda Burnetta Tylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to zło!ona cało%', która obejmuje wiedz",
wierzenia, sztuk", moralno%', prawo, obyczaje i inne zdolno%ci i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społecze&stwa”7;
! h i s t o r y c z n e – kład# nacisk na czynnik tradycji konstytuuj#cy kultur"; u!ywaj# dla jej okre%lenia takich wyra!e&, jak dziedziczenie, dorobek. Przykładem mo!e by' definicja Stefana Czarnowskiego: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokole&. [...] Jest ni# całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywno%ci ustalonych i zdolnych rozszerza' si" przestrzennie”8;
! n o r m a t y w n e – akcentuj# podporz#dkowanie zachowa& człowieka
normom, wzorom, warto%ciom i modelom. Wzory, modele i zasady warto%ciowania s# traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporz#dkowanie si" tym!e normom jako wła%ciwo%' zachowa& kulturowych. Do tego typu definicji kultury zbli!a si" uj"cie kultury sformułowane wspólnie przez Alfreda L. Kroebera i Talcotta Parsonsa, okre%laj#ce
j# jako „przekazane i wytworzone tre%ci i wzory warto%ci, idei i innych
symbolicznie znacz#cych systemów, b"d#ce czynnikami kształtuj#cymi
ludzkie zachowania oraz wytwory stanowi#ce produkt zachowania”9;
! p s y c h o l o g i c z n e – skupiaj# uwag" na psychicznych mechanizmach
kształtowania si" kultury (mechanizmy uczenia si", formowania nawyków kulturowych, internalizacji oraz wpływ kultury na kształtowanie
osobowo%ci). Główny nacisk poło!ony jest na uczenie si" i na%ladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Przykładem tego typu definicji mo!e by' definicja Stanisława Ossowskiego: „kultura jest […]
pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie
danej zbiorowo%ci przez kontakt społeczny i uzale!niony od całego
systemu stosunków mi"dzyludzkich”10;
7
E.B. T y l o r. Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy,
sztuki i zwyczajów. Warszawa: Drukarnia F. Csernaka 1896 s. 15.
8
S. C z a r n o w s k i. Kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie (ak 2005 s. 12.
9
A.L. K r o e b e r, T. P a r s o n s. The Concepts of Culture and of Social Systems, „American
Sociological Review” 1958 No. 3 s. 583.
10
S. O s s o w s k i. Z zagadnie psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2000 s. 154.
98
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
! s t r u k t u r a l n e – staraj# si" uwypukli' struktur" konkretnej kultury
i ukaza' wzajemne powi#zania jej elementów. Definicje tego typu mówi# o okre%lonej kulturze lub o ró!nych kulturach, a nie o kulturze
w ogóle;
! g e n e t y c z n e – kład# nacisk na wyja%nienie pochodzenia kultury, jej
przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego
współ!ycia ludzi 11.
Definicje socjologiczne ł#czy kilka wspólnych elementów. Kultura jest
cech# społecze&stwa, a nie jednostki. Kształtuje !ycie społeczne i nadaje mu
odpowiedni# struktur". Kultur# jest wszystko, czego uczy si" człowiek
w trakcie !ycia społecznego i co jest przekazywane poprzez pokolenia. Mówi#c słowami Ralpha Lintona, kultura jest „społecznym dziedzictwem członków społecze&stwa”12. Norman Goodman i Gary T. Marx nazwali kultur"
„%wiadomym, społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów, wiedzy,
warto%ci i oczekiwa& normatywnych, które to dziedzictwo pomaga członkom
danego społecze&stwa radzi' sobie z pojawiaj#cymi si" problemami” 13.
2. KULTURA PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA
SOCJOLOGÓW
Kultura stanowi przedmiot zainteresowa& kilku dyscyplin. Zajmuj# si"
ni# m.in. antropologia, etnografia, filozofia, kulturoznawstwo i socjologia.
Ka!da z nich nieco inaczej wykre%la obszar kultury b"d#cy przedmiotem jej
docieka&, na czym innym koncentruje uwag" oraz stosuje odmienne procedury badawcze. Granice mi"dzy tymi dyscyplinami, tak jak mi"dzy wszystkimi innymi wchodz#cymi w zakres nauk społecznych, s# płynne.
Ogólnie rzecz ujmuj#c, kultura składa si" z dwóch głównych, wzajemnie
przenikaj#cych si" komponentów: kultury materialnej i kultury niematerialnej.
K u l t u r a m a t e r i a l n a, zwana tak!e kultur# bytu lub cywilizacji, s# to
wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społecze&stwa, słu!#ce zaspokojeniu jego naturalnych bytowych potrzeb. Obejmuje narz"dzia pracy, przedmioty codziennego u!ytku, mieszkanie, %rodki komunikacji i transportu,
11
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 21-22.
R. L i n t o n. Kulturowe podstawy osobowo-ci. Warszawa: PWN 1975 s. 67.
13
N. G o o d m a n, G.T. M a r x. Society Today. New York: Random Haus 1982 s. 85. Cyt. za:
N. G o o d m a n. Wst!p do socjologii. Tł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zieli&ska. Pozna&: Wydawnictwo Zysk i S-ka 1997 s. 37.
12
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
99
odkrycia archeologiczne, obiekty u!yteczno%ci publicznej i indywidualnej itp.
Krótko mówi#c, ka!dy fizyczny przejaw !ycia ludzi jest cz"%ci# kultury
materialnej14. Jest wa!n# cz"%ci# fizycznego %rodowiska społecznego.
K u l t u r a n i e m a t e r i a l n a, zwana tak!e kultur# duchow# lub symboliczn#. Socjologowie koncentruj# si" na kulturze niematerialnej – duchowych wytworach społecze&stwa przekazywanych przez pokolenia. Kultura
niematerialna to wiedza i nauka, sztuka ze wszystkimi jej gał"ziami, religia,
mity, idee i ideologie, warto%ci i normy (obyczajowe, moralne i prawne).
Wa!niejszym elementem kultury jest j"zyk, który jest głównym %rodkiem
porozumiewania si", przekazywania bogactwa i ró!norodno%ci !ycia społecznego15. Podstawowymi wytworami kultury niematerialnej s# warto%ci,
normy i symbole. S#dzi si", !e to one wła%nie w głównej mierze decyduj#
o istocie !ycia społecznego i jednostkowego.
W przypadku współczesnych, wielorako zró!nicowanych społecze&stw,
w których stopniowo zanikaj# zbiorowo%ci ogarniaj#ce cało%' !ycia człowieka, ró!ne jego sfery rozdzielaj# si" i autonomizuj#. Powoduje to, !e cało%ciowe badanie ich kultury przestaje by' mo!liwe. W tej sytuacji stosowane
s# dwa rozwi#zania16. Jedno polega na tym, !e badacze dalej skupiaj# uwag"
na cało%ci kultury, ale ju! nie całego społecze&stwa, tylko jego segmentów,
wyró!nianych na podstawie rozmaitych kryteriów. Drugim rozwi#zaniem
jest wydzielanie w cało%ciowej kulturze ró!nych jej dziedzin, kategorii
i skupianie uwagi tylko na niektórych z nich.
Przez kategorie kultury rozumiany tu jest jeden z mo!liwych sposobów
taksonomicznego uj"cia kultury. S# to „wielkie, podstawowe działy tej kultury wyodr"bnione w uj"ciu synchronicznym, ró!ni#ce si" charakterem składaj#cych si" na nie elementów, w sposób uzasadniaj#cy z metodologicznych
i teoretycznych wzgl"dów ich odr"bne badanie”17. W%ród socjologów nie ma
zgody co do nazwy i zakresu poszczególnych kategorii. Alfred Weber w obr"bie kultury globalnej wyró!nił cywilizacj" zewn"trzn# (technika, technologia, wiedza stosowana) i cywilizacj" wewn"trzn# (pa&stwo, prawo i moralno%') oraz kultur" (sztuka, idee i religia)18. Alfred L. Kroeber podzielił j# na
kultur" rzeczywisto%ci, kultur" societaln# (societal) i kultur" warto%ci19.
14
S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii s. 46.
T a m ! e s. 47.
16
B. S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa 2003 s. 86.
17
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 69.
18
A. W e b e r. Ideen zur Staats und Kultursoziologie. Karlsruhe: Braun 1927.
19
A.L. K r o e b e r. Istota kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002.
15
100
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Leslie White zaproponował takie kategorie, jak technologia, społecze&stwo
i ideologia20, natomiast Antonina Kłoskowska wyró!niła kultur" bytu, kultur" społeczn# i kultur" symboliczn#21. Powy!sze kategorie b"d# przedmiotem moich dalszych rozwa!a&.
Kultura bytu okre%lana jest jako kultura materialna, cywilizacja zewn"trzna, porz#dek technologiczny, kultura rzeczywisto%ci, materialna forma działania; cz"sto przeciwstawia si" j# „wła%ciwej” kulturze. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne zwi#zane z produkcj#, dystrybucj# i usługami,
słu!#ce zaspakajaniu naturalnych bytowych potrzeb człowieka. Podkre%la si"
materialn# i techniczn# natur" tej kategorii kultury22.
Kultura społeczna (kultura socjetalna), zdaniem Kłoskowskiej, „charakteryzuje si" tym, !e podmiotem i przedmiotem kulturalnie okre%lonych działa& s# tutaj sami ludzie, !e reguluj#cy wpływ kultury odnosi si" w tym przypadku nie do !adnych innych substancji lub warto%ci, lecz do stosunków, ról
i układów ludzi w ich wzajemnych powi#zaniach”23. Obejmuje: komunikowanie słu!#ce organizacji ludzkich stosunków oraz porz#dek społeczny,
który wyra!a si" w podziale władzy, własno%ci, dost"pu do dóbr kultury,
funkcji i pozycji społecznych.
Dla wielu autorów dopiero trzecia kategoria, czyli kultura symboliczna,
stanowi kultur" par excellence, ale jak dot#d nie sformułowano jasnego,
jednoznacznego kryterium jej wyodr"bnienia spo%ród pozostałych kategorii
kultury. Inne okre%lenia tej kategorii to kultura (sztuka, religia, idee), porz#dek kulturalny (sfera celów), kultura warto%ci, ideologia, kultura niematerialna, kultura duchowa oraz duchowa forma działania.
Kultura symboliczna to sfera czynno%ci, warto%ci i prze!y' autotelicznych24, niezwi#zanych z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społecze&stwa. Do tej kategorii nale!# te zjawiska
kultury, powi#zane głównie ze sztuk#, zabaw#, nauk# i religi#, które spełniaj# funkcje estetyczne, poznawcze i ludyczne oraz które słu!# sublimacji
kultury bytu i kultury społecznej w stron" „ludzkiej twórczo%ci”, a nie konieczno%ci egzystencjalnej czy historycznej. Kultura ta nie jest czym% obok
kultury społecznej czy materialnej; przenika ona wszystkie sfery ludzkiej
20
L. W h i t e. The Science of Culture. New York: Farrar, Straus 1949.
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 67-81.
22
Tam!e s. 70.
23
Tam!e s. 71-72.
24
Tam!e s. 72. Czynno%ci autoteliczne (samocelowe) to działania, których wykonywanie jest
$ródłem zadowolenia dla jednostki.
21
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
101
działalno%ci, tak materialnej, jak i społecznej. Podstawowe dziedziny kultury
symbolicznej to religia, nauka (w jej aspektach poznawczych, nie stosowanych), sztuka oraz zabawa 25.
Kultura symboliczna społecze&stwa nie jest nigdy jednolita. Na jej zró!nicowanie wpływaj# warunki społeczne i ekonomiczne, podziały klasowe
społecze&stwa, tradycje regionalne oraz zró!nicowanie narodowo%ciowe itd.
W społecze&stwach współistniej# zwłaszcza trzy charakterystyczne typy kultury symbolicznej: kultura ludowa, kultura elitarna lub wy!sza oraz kultura
popularna26. Podstaw# wyró!nienia powy!szych typów kultur mo!e by' element warto%ciuj#cy, gdy ocenia si" tre%ci tych kultur (uznaj#c, !e np. kultura
elitarna jest wy!sza od ludowej), oraz formalny, gdy skupia si" uwag" na
formalnych cechach kultury (jej twórców i odbiorców).
Kultura ludowa zwi#zana jest z tradycyjnymi społeczno%ciami lokalnymi,
głównie wiejskimi. Cechuje j# niezawodowa twórczo%' i bezpo%rednie przekazywanie w drodze tradycji ustnej. Jest komunikatywna i łatwa w odbiorze
dla członków danej społeczno%ci. Kto% obcy mo!e nie rozumie' symbolicznego przekazu tej kultury. Poszczególne elementy kultury symbolicznej
(sztuka, wierzenia i wiedza ludowa) przeplataj# si" ze sob# w kulturze ludowej i silnie przenikaj# cało%' !ycia społeczno%ci – prac", ład !ycia, zabaw".
Kultura ta jest „demokratyczna, tj. dost"pna bez ogranicze& dla wszystkich
członków społeczno%ci, spontaniczna, wolna od alienacji, nie jest czym% zewn"trznym, narzuconym, niezgodnym z ich filozofi# !ycia i hierarchi# warto%ci. Twórca i odbiorca w tej kulturze s# przenikni"ci t# sam# kultur#,
wspóln# tradycj# kulturow#”27.
Poj"cie kultury wy!szej odpowiada zakresem terminowi kultury uprawianej (legitime) oraz kultury elitarnej. Według Harolda Wilensky’ego odznacza si" tym, !e tworzona jest pod kontrol# elit działaj#cych w ramach
okre%lonej estetycznej i intelektualnej tradycji. Elity te zajmuj# naczelne
miejsce w systemie o%wiaty, sztuki i rozrywki, realizuj# warto%ci naczelne
tych systemów i dostarczaj# normatywnych modeli działania w ich obr"bie.
Podobnie definiuje kultur" elitarn# Russell Nye, stwierdzaj#c, !e jest ona
tworzona przez znanych artystów, w obr"bie %wiadomie przyj"tego kontekstu estetycznego, na zasadzie kanonu uznanych reguł i na podstawie normatywnego zestawu klasycznych dzieł. Zdaniem Antoniny Kłoskowskiej
25
Tam!e s. 215-245.
Tam!e s. 262.
27
M. F i l i p i a k. Wprowadzenie do socjologii kultury. Lublin: Wyd. UMCS 2009 s. 64;
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 195-199.
26
102
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
„kultura elitarna jest zogniskowana na wzajemnej relacji twórców i kwalifikowanych krytyków”28. Tworz# j# oryginalni twórcy profesjonalni, których
dzieła zostały uznane przez zawodowych krytyków i %rodowisko samych
twórców. W ramach kultury elitarnej powstaj# dzieła, które zyskuj# trwał#
warto%', a niektóre z nich, mianowicie arcydzieła, składaj# si" na dorobek
kulturalny ludzko%ci. Elitarny zasi"g tej kultury wynika ze stopnia trudno%ci
odbioru jej dzieł (muzycznych, plastycznych itp.), które szeroka publiczno%'
uwa!a za niezrozumiałe, trudne, a nawet dziwaczne29. Nie znaczy to jednak,
!e nie dociera w ogóle do szerszej publiczno%ci. Procesy homogenizacji mechanicznej i immanentnej wprowadzaj# znaczne zasoby kultury wy!szej
w szeroki obieg %rodków masowego komunikowania30.
Poj"cie kultury popularnej nasuwa, zdaniem Kłoskowskiej, nie mniej
w#tpliwo%ci ani!eli poprzednia kategoria znaczeniowa, czyli kultura wy!sza.
Cz"sto bywa ono po prostu niesłusznie uto!samiane z terminem „kultura masowa” jako okre%lenie faktycznej szerokiej cyrkulacji i odbioru standaryzowanych tre%ci, bez przes#dzania o charakterze tych tre%ci, o ich klasowej
proweniencji i adresie oraz ideologicznym obliczu. Przyjmuj#c, !e kultura
masowa oznacza ogół tre%ci przekazywanych przez %rodki masowego komunikowania o najszerszym obiegu, Kłoskowska nazw" kultury popularnej
odnosi do tej – na ogół dominuj#cej – cz"%ci jej przekazów, które zyskuj#
szersz# jej aprobat" m.in. dzi"ki łatwo%ci odbioru. T" cz"%' kultury masowej,
która rzeczywi%cie zyskuje popularno%', a wywodzi si" z tradycji warstw
ludowych, i której tre%ci szczególnie odpowiadaj# warto%ciom i interesom
tych warstw, autorka proponuje nazwa' populistyczn#31. Zdaniem Mariana
Golki „kultur" popularn# mo!na okre%li' jako tre%ci, które – niezale!nie od
%rodka przekazu – s# łatwe w odbiorze, cz"sto bardzo skonwencjonalizowane oraz które zawieraj# wyra$ne elementy rozrywkowe i tym samym
przyci#gaj# liczn# publiczno%'”32.
Analizuj#c relacj" mi"dzy tymi poj"ciami, trzeba podkre%li', !e nie nale!y uto!samia' kultury masowej33 i kultury popularnej. Cho' te poj"cia,
28
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 262-263.
H. P o d e d w o r n a. Kultura i jej rola w ,yciu społecznym. W: A. P o l a k o w s k a - K u j a w a (red.). Socjologia ogólna. Wybrane problemy. Warszawa: PWN 1995 s. 21.
30
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 262-263.
31
Tam!e s. 263-264.
32
M. G o l k a. Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar” 2008 s. 146.
33
Zdaniem A. Kłoskowskiej kultura masowa obejmuje „zjawiska współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych tre%ci lub analogicznych tre%ci płyn#cych
z nielicznych $ródeł” (A. K ł o s k o w s k a. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: PWN
29
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
103
a wła%ciwie okre%lane przez nich zjawiska społeczno-kulturowe, wiele ł#czy,
to jednocze%nie wiele je dzieli. To, co je ł#czy, to du!a liczba odbiorców.
To, co dzieli te poj"cia, to mechanizm funkcjonowania kultury i komunikowania: w kulturze masowej jest on z natury rzeczy oparty na technicznych
%rodkach przekazu, w kulturze popularnej za% mo!e przejawia' si" w kontakcie bezpo%rednim – tak w ramach układu pierwotnego, jak i instytucjonalnego. Kultura masowa 34 znacznie ograniczyła jej zakres, ale nie wyparła
jej całkowicie35.
Drogi przekazu tre%ci kultury symbolicznej przebiegaj# w ró!nych formach, tzw. układach kultury. Po raz pierwszy dobitnie zwróciła na nie uwag"
Antonina Kłoskowska36. Ona te! stworzyła przekonuj#c# typologi" tych
form, opieraj#c si" na takich zało!eniach, jak kryterium kontaktu i typ wi"zi
społecznych.
Pierwszy układ, nazywany pierwotnym, to układ bezpo%rednich i osobistych stosunków społecznych. Tak przekazywane s# tre%ci kulturowe w społecze&stwach pierwotnych, jak równie! w rodzinach, grupach kole!e&skich
czy społeczno%ciach lokalnych. W tym układzie nie ma podziału na twórców
i odbiorców. Tworzenie kultury jest procesem spontanicznym, który zachodzi
w toku bezpo%rednich kontaktów i jest spleciony z codziennymi czynno%ciami.
W drugim układzie, instytucjonalnym, te! mamy do czynienia z przekazem
bezpo%rednim, ale sprofesjonalizowanym. Wyst"puje tu wyra$ny podział na
profesjonalnych twórców i odbiorców. Jedni i drudzy mog# zamienia' si"
miejscami. Kontakty mi"dzy twórc# a odbiorc# poddane s# okre%lonym regułom i odbywaj# si" w obr"bie organizacji takich jak teatr, filharmonia, galeria
sztuki. Ponadto twórcy legitymuj# si" formalnym wykształceniem, które
uprawnia do zajmowania si" dan# działalno%ci# twórcz#. W trzecim układzie
wyst"puje po%redni kontakt mi"dzy twórc# a odbiorc#, a przekaz tre%ci kulturowych odbywa si" przy u!yciu %rodków masowego przekazu.
W pó$niejszej, bardziej rozwini"tej wersji autorka wyró!niła cztery układy kultury: pierwotny i instytucjonalny, uzupełniony o układ %rodków maso2005 s. 87). Według Mariana Golki „kultura masowa to tre%ci przekazywane za pomoc# technicznych %rodków masowego przekazu (prasy, radia i telewizji), które cechuj# si", z jednej strony, du!ym scentralizowaniem procesu nadawania i, z drugiej strony, du!ym rozproszeniem bardzo licznych i ró!norodnych odbiorców” (G o l k a. Socjologia kultury s. 146).
34
D. M c Q u a i l. Mass Communication Theory. An Introduction. London: Sage 1994 s. 65.
Cechy kultury masowej: nietradycjonalna, nieelitarna, masowo produkowana, popularna, komercjalna i zhomogenizowana.
35
G o l k a. Socjologia kultury s. 148.
36
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 330-370.
104
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
wego przekazu oraz „zamiejscowy” układ kultury37. Układ %rodków masowego przekazu powstał w wyniku oddziaływania na odległo%' niektórych mediów (od prasy pocz#wszy, poprzez radio, na telewizji ko&cz#c). Przejawia
takie cechy jak: silne zinstytucjonalizowanie, scentralizowanie i stechnicyzowanie programów; po%rednio%' kontaktu wynikaj#ca z obecno%ci technicznych
urz#dze& nadawczych, po%rednicz#cych i odbiorczych; jednostronno%' przekazu wskutek ograniczonej reakcji zwrotnej oraz swoisty powrót do spontanicznego i niesformalizowanego, a przy tym powierzchownego odbioru38.
Ostatni układ, tzw. zamiejscowy, to układ bez wyra$nej to!samo%ci, jednak na
tyle charakterystyczny i rozwijaj#cy si", !e nie nale!y go pomija'. Dotyczy on
wszelkich kontaktów z wytworami kultury (i lud$mi) realizowanych poza
terytorialnymi granicami miejsca zamieszkania i pracy (np. wyjazdy na spektakle teatralne czy operowe, na koncerty lub wystawy). Obecnie nasila si"
wskutek rozwoju %rodków transportu i relatywnego wzrostu zamo!no%ci39.
W podej%ciu socjologicznym do zjawisk kultury, rozumianej zarówno
cało%ciowo, jak i uto!samianej z kultur# symboliczn#, wyró!ni' mo!na dwie
odmienne perspektywy badawcze. „Jedn# jest perspektywa zró!nicowania
społecznego, która prowadzi do zainteresowania zwi#zkami wzorów zachowania si", sposobów u!ywania j"zyka oraz stopnia przyswojenia kultury
symbolicznej z miejscem zajmowanym w hierarchii społecznej. Drug# – perspektywa spójno%ci grupy”40.
Analizowanie kultury jako czynnika zespalaj#cego grup" widoczne jest
zwłaszcza w rozwa!aniach i badaniach dotycz#cych kultury narodowej. Kultura narodowa – jak pisze Antonina Kłoskowska – „stanowi ona szeroki i zło!ony układ (syndrom) sposobów działania, norm, warto%ci i symboli, wierze&
i dzieł symbolicznych, który przez jak#% zbiorowo%' społeczn# uwa!any jest
za własny, jej w szczególno%ci przysługuj#cy, wyrosły z jej tradycji i historycznych do%wiadcze& oraz obowi#zuj#cy w jej obr"bie”41. Wa!nym przedmiotem uwagi socjologicznej jest tutaj kanon kultury narodowej, cz"sto okre%lany jako centrum kultury42. Jest on rozumiany jako „zespół dzieł artystycz37
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 189-190, 193-214.
G o l k a. Socjologia kultury s. 130.
39
Tam!e s. 132.
40
S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 89.
41
A. K ł o s k o w s k a. Kultura narodowa. W: t a ! (red.). Encyklopedia kultury polskiej XX
wieku. Poj!cia i problemy wiedzy o kulturze. Wrocław: Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze” s. 51.
42
L. D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian. Lublin: TN KUL 1995 s. 60. „Centrum kultury jest to zintegrowany zbiór centralnych (rdzennych) warto%ci kulturowych i utrwalaj#cych je wytworów oraz ukształtowane w zwi#zku z nimi wzory reakcji uczuciowych, struktury
38
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
105
nych, wiedzy, norm i zasad, których znajomo%' uwa!a si" za obowi#zuj#c#
członków zbiorowo%ci narodowej i która jest wpajana nowym pokoleniom
w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodow# kultur" przez tradycj" rodzinn#, %rodowisko i specjalne instytucje o%wiatowe”43. Kształt tego
kanonu, jego zmiany w czasie, czynniki wpływaj#ce na te zmiany oraz stopie&
jego akceptacji i rzeczywistej znajomo%ci w ró!nych segmentach społeczno%ci
narodowej s# przedmiotem socjologicznych bada& empirycznych44. Obecnie
nie ma powszechnej zgody ze strony ró!nych %rodowisk na zawarto%' katalogu wytworów kulturowych tworz#cych korpus kultury narodowej. Definiowanie kultury narodowej sprowadza si" do wyliczania cz"%ci składowych tej
kultury, przy czym kryterium doboru nie jest tu wyra$nie sformułowane.
Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura powstaje
i rozwija si" w wyniku kontaktów mi"dzy osobnikami przekazuj#cymi sobie
ró!ne informacje i ucz#cymi si" od siebie nawzajem, jak reagowa' i zachowywa' si" w rozmaitych okoliczno%ciach. Pojedynczy człowiek mo!e wnie%'
znaczny wkład w tworzenie kultury, ale to, co sam wymy%li, stanie si"
cz"%ci# kultury dopiero wtedy, kiedy zostanie przyj"te przez innych i wprowadzone w obieg społeczny.
Kultur# jako zbiorowym tworem społecznym mo!na interesowa' si" dwojako. Po pierwsze, jako zobiektywizowanym systemem, jako czym% zewn"trznym w stosunku do ludzi, którzy j# wytworzyli. Analizuje si" wówczas powi#zania ró!nych elementów tego systemu oraz jego wewn"trzne
regularno%ci. Po drugie, jako procesem tworzenia kultury. Uwag" kieruje si"
wówczas na to, jak ludzie „w toku swego istnienia wynajduj# nowe sposoby
my%lenia i działania, zarówno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku
do przyrody, która ich otacza, [i] tym sposobem produkuj# kultur"”45.
Kultura narasta i przekształca si" w czasie. Jest skumulowanym do%wiadczeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia. Jest wi"c nieodł#cznie zwi#zana ze %wiadomo%ci# czasu
i istnienia w czasie, a tak!e z ró!nymi formami pami"ci przeszło%ci i sposobami jej utrwalania46.
my%lowe, wzory mi"dzyosobowych kontaktów wewn#trz społecze&stwa, jak te! tego społecze&stwa z innymi społecze&stwami” (tam!e).
43
K ł o s k o w s k a. Kultura narodowa s. 53.
44
S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 90.
45
M. C a r r i t h e r s. Dlaczego ludzie maj" kultury. Tł. A. Tanalska-Dul"ba. Warszawa: PIW
1992 s. 51. Cyt. za: S z a c k a. Wprowadzenie do socjologii s. 77.
46
Tam!e s. 76-77.
106
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Podobne atrybuty uwydatnia Marian Filipiak, według którego kultura jest
zwi#zana z człowiekiem, jest zjawiskiem społecznym i powtarzalnym oraz
zbiorem zjawisk wyuczonych47. Do istotnych cech zjawisk kulturowych Filipiak zalicza wymiar czasowy i przestrzenny, ponadto kultura jest systemem
oraz mechanizmem adaptacyjnym48. Norman Goodman49 podkre%la, !e kultura to ludzki wynalazek, jest cech# wył#cznie ludzk#. Inne gatunki, o ile
wiemy, nie wytworzyły kultury. Wi"kszo%' zachowa& zaobserwowanych
u zwierz#t jest funkcj# instynktu lub wynika z tresury zwierz"cia w trakcie
jego jednostkowego !ycia.
Kultura nakłada ograniczenia na zakres wolno%ci indywidualnej. Ludzie
nie zawsze mog# robi' to, co chc#. Prawo – wynalazek kultury – zabrania im
pewnych typów zachowa&, a innych od nich wymaga. Cho' m"!czyzna
i kobieta s# sobie biologicznie równi (mimo ró!nic), rzadko bywaj# równi
pod wzgl"dem kulturowym. W wielu społecze&stwach m"!czy$ni maj# wy!szy status społeczny i wi"kszy zakres władzy ni! kobiety. Kultura ogranicza
ludzi nierównomiernie.
Mimo ogranicze& kultura sprzyja wolno%ci. Wyzwala jednostk" od ograniczaj#cych j#, a wyznaczonych z góry zachowa& dyktowanych przez instynkt. Ludzie zmieniaj# działania w zale!no%ci od sytuacji, dokonuj# wyborów. Mimo !e kultura ma charakter restryktywny, cz"sto pozwala na wybór spo%ród wielu akceptowalnych opcji.
Kultura wyzwala człowieka od przymusu ci#głego odkrywania wszystkich niezb"dnych aspektów !ycia społecznego. Niezliczone czynno%ci rutynowe, jakie wykonuje codziennie, a tak!e liczne, potrzebne mu, wytwory
materialne s# produktami kultury, dzi"ki nim ma czas na rozwijanie kreatywno%ci i odkrywczo%ci50.
Według Mariana Golki najistotniejsze cechy socjologicznego pojmowania
kultury wyra!aj# si" w nast"puj#cych stwierdzeniach:
! kultura jest poj"ciem nader abstrakcyjnym (obejmuje wiele zjawisk,
cho' sama realnie nie istnieje); nie mo!na wskaza' !adnych faktów,
które byłyby jej desygnatami bez konwencji znaczeniowej, która definiuje kultur";
! kultura „składa si"” z wzorów zachowa& (idei, warto%ci, zasad), samych zachowa& i wytworów zachowa&;
47
M. F i l i p i a k. Socjologia kultury. Zarys zagadnie . Lublin: Wyd. UMCS 2000 s. 38-40.
Tam!e s. 40 -43.
49
G o o d m a n. Wst!p do socjologii s. 38.
50
Tam!e s. 38-39.
48
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
107
! kultura nie jest natur#, cho' jest zbudowana na naturze – wykorzystuj#c natur", zmienia j#;
! kultura posiada zdolno%' oderwania si" od swego bezpo%redniego wytwórcy, wynalazcy, pomysłodawcy, i mo!e zosta' przyj"ta przez innych ludzi i inne zbiorowo%ci;
! kultura jest nabywana od innych ludzi w procesie wychowywania
i współdziałania;
! kultura opiera si" na społecznym dziedziczeniu;
! kultura jest sfer# otaczaj#c# człowieka ze wszystkich stron i niemal
ka!de jego zachowanie jest wyznaczone albo współwyznaczone przez
wzory kulturowe, które s# obecne w danej zbiorowo%ci i jej kulturze;
! kultura jest zawsze wspólna pewnej liczbie ludzi, w której funkcjonuje, wi#!#c si" z jej cechami społecznymi;
! kultura obowi#zuje w danej zbiorowo%ci i jest zazwyczaj uznawana za
cenn#, po!#dan#;
! kultura posiada zdolno%' trwania w czasie, jednocze%nie posiada
wzgl"dn# zdolno%' przystosowania do zmieniaj#cych si" uwarunkowa&, do%wiadcze&, potrzeb, pokole&;
! kultura tworzy wzgl"dnie zintegrowan# cało%', która jest cz"sto naruszana i przekształcana51.
„Kultur# – według Golki – jest układ wzorów zachowa&, samych zachowa& i ich wytworów, które s# tworzone, nabywane, stosowane i przekształcane w procesie !ycia społecznego”52.
Na nieco inne aspekty kultury zwrócił uwag" Leon Dyczewski. Przyjmuj#c tez", !e zarówno w uj"ciu antropologicznym, jak i dystrybutywnym
kultura widziana jest jako swoista cało%', w swoich rozwa!aniach podj#ł
prób" odpowiedzi na nast"puj#ce pytania: „co rodzi ow# kulturow# cało%'
społecze&stwa, narodu, czy jakiejkolwiek grupy społecznej? Co jest istotne
dla ich kulturowej cało%ci? Co cało%' kulturow# jednej grupy, jednego społecze&stwa, jednego narodu odró!nia od cało%ci kulturowej innej grupy,
innego społecze&stwa, innego narodu? Odpowiedzi s# ró!ne, ale wszystkie
dadz# sprowadzi' si" do trzech grup. Jednocze%nie prezentuj# one odmienne
podej%cie badawcze do kultury grupy społecznej, społecze&stwa, narodu”53,
a mianowicie:
51
G o l k a. Socjologia kultury s. 54-55.
Tam!e s. 60.
53
D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian s. 35-41.
52
108
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
1. K u l t u r a j a k o z b i ó r o r y g i n a l n y c h e l e m e n t ó w – z takiego
sposobu pojmowania kultury wyrosły tzw. opisowe i wyliczaj#ce definicje kultury, m.in. Edwarda Tylora54.
2. K u l t u r a j a k o s y s t e m e l e m e n t ó w i i c h p o w i # z a & – kultura
widziana jest tutaj nie tyle jako zbiór oryginalnych elementów (jak
w pierwszym uj"ciu kultury), ile przede wszystkim jako swoisty system
o sobie tylko wła%ciwej organizacji tych elementów. W ka!dym systemie
kultury wyró!nia si" cztery grupy elementów: materialno-techniczne,
społeczne, ideologiczne, psychologiczne (dotycz#ce uczu' i postaw).
Istotne s# nie same elementy, ale zwi#zki ł#czno%ci i zale!no%ci mi"dzy
nimi – zasada relacyjno%ci. O swoisto%ci i odr"bno%ci kultury społecze&stwa decyduje zatem nie mnogo%' elementów ani ich oryginalno%', ale
powi#zania mi"dzy nimi, ich ustrukturalizowanie, „ład kulturowy” czy
„ład aksjonormatywny”, jak to zjawisko okre%lał Florian Znaniecki.
„Ka!da kultura – pisał Clyde Kluckhohn – jest, mi"dzy innymi, zespołem
zale!no%ci, zbiorem uporz#dkowanych i powi#zanych ze sob# cz"%ci.
Cz"%ci te nie stanowi# przyczyn cało%ci, lecz składaj# si" na cało%' –
niekoniecznie w sensie doskonałej integracji, lecz jako daj#ce si" od niej
oddzieli' jedynie w drodze abstrakcji”55. Jest to systemowe lub strukturalne uj"cie kultury.
3. K u l t u r a j a k o s y s t e m z n a c z e & – trzecie podej%cie badawcze do
kultury doszukuje si" znacze&, czyli sensów kultury grupy, społecze&stwa. Tak!e ujmuje kultur" jako system powi#za& elementów, ale podkre%la, !e najistotniejszym zjawiskiem tych powi#za& jest to, !e nadaj#
one znaczenie poszczególnym elementom oraz ich zespołom. Wła%nie
powi#zania decyduj# o tym, ze cho' w wielu kulturach wyst"puj# identyczne elementy, to znacz# one co innego, wywołuj# odmienne prze!ycia,
pobudzaj# do odmiennych zachowa&. Powi#zania elementów tworz# swoiste kody znaczeniowe, tzn. poszczególne elementy i całe ich zespoły s#
zrozumiałe tylko dla tych, którzy nadaj# im znaczenie i nimi si" posługuj#. Tutaj systemowe rozumienie kultury wi#!e si" z komunikacj#
mi"dzyludzk#. Umberto Eco napisał: „Kultura to system znaków słu!#cych mi"dzyosobowej komunikacji” 56.
54
Tam!e s. 35-36.
Badanie kultury. W: W. D e r c z y & s k i, A. J a s i & s k a - K a n i a, J. S z a c k i (red.). Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: PWN 1975 s. 35. Cyt. za: D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian s. 37.
56
U. E c o. Pejza, semiotyczny. Tł. A. Weinsberg. Warszawa: PIW 1972 s. 29.
55
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
109
Jest to semiotyczne rozumienie kultury. Za jego prekursora mo!e by'
uwa!any Florian Znaniecki, który podkre%lał, !e nie nale!y bada' samych
elementów kultury czy nawet ich powi#za&, ale to, jak s# one rozumiane
i jak# rol" odgrywaj# w motywowaniu ludzkich działa&. Sam Znaniecki takiego podej%cia w badaniu kultury nie nazywał semiotycznym (czyli znaczeniowym), lecz humanistycznym. Kultura w takim rozumieniu stanowi dla
członków jakiegokolwiek społecze&stwa, grupy, swoiste uniwersum symboliczne. W nim wzrastaj# i poruszaj# si" wszyscy, którzy do tej grupy, społecze&stwa nale!#. Jest ono dziełem wszystkich jego członków, zarówno
najwi"kszych twórców artystycznych, jak i przeci"tnych jednostek57.
*
Reasumuj#c rozwa!ania na temat kultury jako przedmiotu bada& socjologów, nale!y podkre%li', !e w socjologii jest szereg ró!norodnych stanowisk i interpretacji terminu „kultura”. W toku dyskusji nie tylko poj"cie
kultury, ale i jej przedmiot bywaj# kwestionowane. Neguje si" wspólno%'
kultury w obr"bie społecze&stwa, systemowe powi#zanie jej elementów oraz
strukturalny charakter. Uogólniaj#c powy!sze rozwa!ania, nasuwaj# si" nast"puj#ce wnioski:
1. Kultura jako przedmiot bada& socjologicznych musi by' przede wszystkim wyodr"bniona, wyró!niona w całym układzie zjawisk analizowanych
metodami socjologicznymi. Jej wyodr"bnienie nie oznacza oddzielenia. Kultura powinna by' odnoszona do innych zjawisk społecznych (struktur i procesów społecznych) i psychospołecznych (osobowo%ci, to!samo%ci).
2. Kryterium wyodr"bnienia jest okre%lenie kultury jako sfery zjawisk
semiotycznych – symbolicznych, to jest symboli i warto%ci o charakterze
autotelicznym. „Kultura o charakterze autotelicznym słu!y' mo!e funkcjom
wspólnotowym tak!e poza sfer# swych czysto autotelicznych odniesie&. Ale
same wspólnoty mog# pełni' funkcje autoteliczne, nie słu!#ce praktycznym
celom. W konkluzji mo!na si" odwoła' do sformułowania St. Ossowskiego,
który uznawał, !e czyni#c co% tylko dla samej kultury autotelicznej, mo!na
wła%nie słu!y' nie tylko kulturze. I to jest wła%ciwe dla socjologii uj"cie
kultury”58.
57
58
D y c z e w s k i. Kultura polska w procesie przemian. s. 41.
K ł o s k o w s k a. Kultura s. 109.
110
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Według Antoniny Kłoskowskiej przedmiotem bada& socjologii kultury
jest kultura symboliczna59. Istotn# jej problematyk" stanowi zwi#zek kultury
symbolicznej z kultur# społeczn#60, z przejawami !ycia grupowego ludzi61.
Socjologia kultury „interesuje si" przede wszystkim dziedzinami, które mo!na okre%li' jako sfery przerostu procesów semiotycznych ponad ich praktycznie u!yteczne zastosowanie, jak hipertrofi" semiozy” 62.
Natomiast Marian Golka definiuje socjologi" kultury jako „nauk" zajmuj#c# si" badaniem zwi#zków pomi"dzy !yciem społecznym a kultur#, ich
wzajemnych uwarunkowa&, zró!nicowania oraz zmian, jakim podlegaj#,
a tak!e badaniem jednostek ludzkich pod k#tem tego, jak s# one warunkowane przez kultur" i jak w niej funkcjonuj#”63. Zakres bada& socjologii
kultury obejmuje:
! teoretyczn# refleksj" nad poj"ciem kultury i jej zwi#zkami z !yciem
społecznym;
! społeczn# genez" i procesy nabywania kultury;
! komunikacyjne aspekty kultury symbolicznej;
! zwi#zki kultury i osobowo%ci;
! uczestnictwo w kulturze: „bycie w kulturze”, „bycie z kultur#”;
! zró!nicowanie społeczne;
! ocen" i porównywanie kultur;
! dynamik" kultury;
! dziedziny i przejawy kultury oraz ich specyfik";
! wzajemne powi#zania w sferze kultury 64.
Na tle innych dyscyplin naukowych zajmuj#cych si" kultur# socjologia
kultury przejawia własne walory, ale te! pewne niedomagania. Do słabych
jej stron Golka zalicza m.in.: brak solidnych podstaw teoretycznych, brak
rzetelnych (solidnych) monografii szczegółowych, brak przekonuj#cych generalizacji i syntez; wiedza cz#stkowa, zazwyczaj tworzona na ró!nych podstawach metodologicznych nie jest łatwa do uogólnienia, trudno%ci w okre%leniu relacji mi"dzy zmian# a stało%ci# w kulturze oraz brak bardziej subtelnych technik i narz"dzi badawczych65.
59
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 104.
Tam!e s. 81.
61
F i l i p i a k. Socjologia kultury s. 52.
62
K ł o s k o w s k a. Socjologia kultury s. 105.
63
G o l k a. Socjologia kultury s. 13.
64
Tam!e s. 13-16.
65
Tam!e s. 19 -21.
60
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
111
Socjologia kultury ma tak!e interesuj#ce i wa!ne walory poznawcze. S#
to m.in.: dostrzeganie nierozerwalnego zwi#zku kultury z !yciem społecznym, definiowanie i badanie człowieka poprzez kultur", a kultury poprzez
człowieka oraz koncentracja uwagi na czynnikach oraz przejawach społecznego zró!nicowania kultury i jej zmian, a tak!e na współczesnych zjawiskach społeczno-kulturowych66. Trzeba tak!e pami"ta', !e do socjologii kultury nie mo!e odnosi' si" globalne, antropologiczne uj"cie kultury. Kultura,
przedmiot bada& socjologii, musi by' uj"ta selektywnie.
WNIOSKI
Za Janem Szczepa&skim mo!na przyj#', !e kultura „to ogół wytworów
działalno%ci ludzkiej, materialnych i niematerialnych, warto%ci i uznawanych
sposobów post"powania, zobiektywizowanych i przyj"tych w dowolnych
zbiorowo%ciach, przekazywanych innym zbiorowo%ciom i nast"pnym pokoleniom”67. Wyró!nia si" dwa uj"cia kultury: atrybutywne i dystrybutywne.
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zawarte jest
w publikacji Antoniny Kłoskowskiej Socjologia kultury. Autorka wymienia
sze%' sposobów definiowania kultury: opisowo-wyliczaj#ce, historyczne,
normatywne, psychologiczne, strukturalne i genetyczne.
W socjologicznej teorii kultury panuje zmieszanie ró!norodnych stanowisk i interpretacji. Na gruncie polskim głównym przedmiotem zainteresowa& socjologii jest kultura symboliczna i jej zwi#zki z !yciem zbiorowym
ludzi. Socjologiczne definicje ł#czy kilka wspólnych elementów. Kultura jest
cech# społecze&stwa, a nie jednostki. Kształtuje !ycie społeczne i nadaje mu
odpowiedni# struktur". Społecze&stwo jest nierozł#czne z kultur#, a wszelka
kultura jest konstytuowana przez ludzi, czyli jest genetycznie, aktualnie lub
potencjalnie, społeczna. (ycie społeczne realizuje si" w interakcjach, których kształt okre%la kultura i które wyra!aj# kultur".
Jedn# z podstawowych dziedzin socjologii, zajmuj#c# si" przede wszystkim sfer# kultury symbolicznej, jest socjologia kultury. Niejednoznaczno%'
samego poj"cia kultury, szeroki i niejednorodny zakres, nasilenie postaw
warto%ciuj#cych odnosz#cych si" do zjawisk obj"tych tym poj"ciem oraz
ró!norodno%' tych postaw utrudniaj# zdefiniowanie socjologii kultury. W jej
66
67
Tam!e s. 21.
S z c z e p a & s k i. Elementarne poj!cia socjologii s. 47.
112
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
polu zainteresowa& znajduj# si" takie zagadnienia jak warto%ci i symbole,
a tak!e typologie kultury symbolicznej: kultura ludowa, kultura popularna,
kultura elitarna (wysoka) oraz zagadnienia zwi#zane z przekazem tre%ci
kulturowych (tzw. układy). Problemem badawczym szeroko omawianym
przez socjologów kultury s# tak!e relacje mi"dzy systemem społecznym,
zbiorowo%ciami a systemem kulturowym, dziełami sztuki, kryteria rozró!niania sfery zjawisk społecznych od kulturowych oraz okre%lenie wzajemnych zwi#zków tych dwóch sfer.
Wpływ kultury na !ycie społeczne jednostek i zbiorowo%ci dokonuje si"
ró!nymi drogami, „głównie za% – jak pisze Jan Szczepa&ski – przez socjalizacj" i kształtowanie osobowo%ci jednostki, przez tworzenie i ustanawianie
warto%ci, przez wzory działania i wzory post"powania, przez stworzenie
modeli instytucji i systemów społecznych”68.
Główn# rol" w integracji jednostek z okre%lon# kultur# odgrywa socjalizacja. Jest to „ogół procesów nabywania pod wpływem otoczenia społecznego
dyspozycji psychicznych czyni#cych jednostk" zdoln# do !ycia w społecze&stwie cywilizowanym [...]. Kształtuje osobowo%' człowieka i przystosowuje
go do !ycia w zbiorowo%ci, umo!liwia porozumiewanie si" i inteligentne
działanie w jej ramach, uczy, jak si" zachowa', by osi#gn#' cele !yciowe”69.
Przykłady dzieci od najmłodszych lat opuszczonych przez rodziców i wychowywanych przez zwierz"ta pokazuj#, !e w przypadku braku socjalizacji jednostka b"dzie miała du!e trudno%ci z przystosowaniem si" i !yciem w społecze&stwie, gdy! nie posiada wła%ciwych kodów (zachowa&, j"zyka, zdolno%ci intelektualnych, zmysłu moralnego). Zako&czona sukcesem socjalizacja
przyczynia si" nie tylko do uspołecznienia jednostki i jej integracji ze społecze&stwem, ale równie!, na nieco ogólniejszym poziomie, do jednolito%ci
norm i warto%ci koniecznych dla spójno%ci całego społecze&stwa70.
Kultura ustanawia tak!e systemy warto%ci i kryteria okre%laj#ce hierarchie warto%ci, ustala tak!e, jakie wzory post"powania powinny stanowi' dla
jednostki i zbiorowo%ci przedmiot aspiracji, a jakie wzory nale!y odrzuci'
czy pot"pi'. Wpływa na !ycie społeczne przez ustalenie modeli zachowa&
instytucji, przedmiotów, dzieł sztuki itp. Społeczne funkcje kultury to propozycja tematu osobnego artykułu.
68
Tam!e s. 54.
Tam!e s. 94, 96.
70
A. B r é m o n d, J.F. C o u e t, A. D a v i e. Kompendium wiedzy o socjologii. Tł. K. Malaga.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007 s. 79.
69
KULTURA W UJ CIU SOCJOLOGICZNYM
113
BIBLIOGRAFIA
Badanie kultury. W: W. D e r c z y & s k i, A. J a s i & s k a - K a n i a, J. S z a c k i. Elementy teorii
socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1975 s. 30-42.
B r é m o n d A., C o u e t J.F., D a v i e A.: Kompendium wiedzy o socjologii. Tł. K. Malaga.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007.
C a r r i t h e r s M.: Dlaczego ludzie maj# kultury. Tł. A. Tanalska-Dul"ba. Warszawa: PIW 1992.
C z a r n o w s k i S.: Kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie (ak 2005.
D y c z e w s k i L.: Kultura polska w procesie przemian. Lublin: TN KUL 1995.
E c o U.: Pejza! semiotyczny. Tł. A. Weinsberg. Warszawa: PIW 1972.
F i l i p i a k M.: Socjologia kultury. Zarys zagadnie&. Lublin: Wyd. UMCS 2000.
— Wprowadzenie do socjologii kultury. Lublin: Wyd. UMCS 2009.
G o l k a M.: Socjologia kultury. Warszawa: Wyd. Naukowe „Scholar” 2008.
G o o d m a n N., M a r x G.T.: Society Today. New York: Random Haus 1982.
G o o d m a n N.: Wst"p do socjologii. Tł. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zieli&ska. Pozna&: Wydawnictwo Zysk i S-ka 1997.
K l u c k h o h n C.: Mirror for Man. New York: Whittlesey House 1949.
K ł o s k o w s k a A.: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2005.
— Kultura narodowa. W: t a ! (red.). Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Poj"cia i problemy wiedzy o kulturze. Wrocław: Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze” s. 51-54.
— Kultura. W: K u b i a k H. (red.). Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa
2002 s. s. 97-110.
— Socjologia kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1983, 2007.
K r o e b e r A., K l u c k h o h n C.: Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions.
Cambridge: Papers of Peabody Museum 1952.
K r o e b e r A.L.: Istota kultury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002.
K r o e b e r A.L., P a r s o n s T.: The Concepts of Culture and of Social Systems. „American
Sociological Review” 1958 No. 3 s. 41-60.
K u b i a k H. (red.): Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa 2002.
L i n t o n R.: Kulturowe podstawy osobowo%ci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1975.
M c Q u a i l D.: Mass Communication Theory. An Introduction. London: Sage 1994.
O s s o w s k i S.: Z zagadnie& psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
2000.
P o d e d w o r n a H.: Kultura i jej rola w !yciu społecznym. W: A. P o l a k o w s k a - K u j a w a
(red.). Socjologia ogólna. Wybrane problemy. Warszawa: PWN 1995 s. 20-36.
S z a c k a B. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa 2003.
S z c z e p a & s k i J.: Elementarne poj"cia socjologii. Warszawa: PWN 1963.
T a y l o r F.: Principles of Scientific Management. New York, London: Harper & Brothers 1911.
T y l o r E.B.: Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki
i zwyczajów. Warszawa: Drukarnia F. Csernaka 1896.
W e b e r A.: Ideen zur Staats und Kultursoziologie. Karlsruhe: Braun 1927.
W h i t e L.: The Science of Culture. New York: Farrar, Straus 1949.
114
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
CULTURE IN SOCIOLOGICAL DEPICTION
Summary
The goal of the publication is to analyse the definition and the conception of the culture in the
area of sociology. The subject of the detailed consideration includes the following research
issues: definitions of culture (nominal, historical, normative, psychological, structural, genetic),
culture vs nature, culture as a subject interesting for sociology (types, categories, kinds of culture,
message arrangement), culture as the research subject for culture sociology (symbolic culture,
criteria for differentiation of the sphere of social and cultural phenomena, determination of
mutual relations of these two spheres). The article is summarized with conclusions.
Summarized and translated by Małgorzata Gruchoła
Słowa kluczowe: kultura, socjologia, socjologia kultury.
Key words: culture, sociology, culture sociology.