Charakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej

Charakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej
na przykładzie Tadżykistanu
Spośród krajów Azji Centralnej Tadżykistan jest tym, w którym kwestia emigracji
zarobkowej zaznacza się najwyraźniej. Stanowi on najbiedniejszy kraj regionu, zaś odsetek
obywateli emigrujących za pracą za granicę jest w nim najwyższy. Według danych
Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Tadżykistan zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod
względem stosunku wysokości sum pieniężnych przekazywanych przez migrantów do kraju do
różnych zmiennych liczbowych charakteryzujących jego gospodarkę1. W 2005 r. stanowiły one ok.
30% tadżyckiego PKB, od 45 do 75% wartości importu i od 136 do 226% dochodów budżetowych
(rozpiętości te są związane z trudnościami w dokładnym oszacowaniu ilości pieniędzy
napływających do Tadżykistanu od pracujących za granicą jego obywateli)2.
Jeżeli chodzi o zjawisko emigracji zarobkowej z innych krajów Azji Centralnej, Kirgistan
zajmuje na wspomnianej ogólnoświatowej liście miejsce czwarte (pieniądze przekazywane przez
migrantów to ok. 27% jego PKB). Uzbekistan jest bezwzględnie największym źródłem imigrantów
spośród krajów regionu, co wynika ze znacznej przewagi nad sąsiadami pod względem liczby
ludności, jednak wysokość środków pieniężnych napływających do Uzbekistanu od jego
gastarbaiterów równa się jedynie 8% uzbekistańskiego PKB. Najniższy współczynnik migracji
zarobkowych w Azji Centralnej – przynajmniej według oficjalnych danych udostępnianych przez to
państwo – charakteryzuje Turkmenistan. Co tyczy się Kazachstanu, poziom rozwoju gospodarczego
znacząco wyróżnia go na tle pozostałych krajów regionu i on sam raczej przyjmuje aniżeli wysyła
migrantów zarobkowych3.
Dlaczego właśnie Tadżykistan jest wśród krajów Azji Centralnej liderem, jeśli chodzi o
liczbę emigrujących za pracą obywateli? Przede wszystkim dlatego, że sytuacja społecznogospodarcza w tym kraju jest najgorsza, a poziom ubóstwa porównywalny z tym, jaki cechuje kraje
1
2
3
S. Tavernise, Cash Flow From Tajik Migrants Stalls, w: “New York Times”, 24.12.2008,
http://www.nytimes.com/2008/12/25/world/asia/25tajikistan.html, [20.10.2009].
S. Kurbanov, Labor Migration From Tajikistan And Its Economic Impact, w: “Central Asia and the Caucasus:
Journal of Social and Political Studies”, nr 41, http://www.ca-c.org/online/2006/journal_eng/cac05/05.kureng.shtml, [18.10.2009]. Istnieją też dane mówiące o tym, że łączna suma pieniędzy przekazywanych
przez emigrantów zarobkowych do Tadżykistanu może sięgać nawet 46% jego PKB – zob. E. Marat, Shrinking
Remittances Increase Labor Migration From Central Asia, http://www.cacianalyst.org/?q=node/5035, [20.10.2009].
Tamże.
Czarnej Afryki (na liście najbiedniejszych państwa świata Tadżykistan na przestrzeni ostatnich lat
był jedynym państwem nieafrykańskim). Z kolei można wskazać kilka przyczyn, które determinują
fakt, iż właśnie w Tadżykistanie położenie ekonomiczne mieszkańców jest cięższe aniżeli w
państwach sąsiednich. Już w czasach radzieckich Tadżykistan był republiką najsłabiej z grona całej
piętnastki rozwiniętą, najbiedniejszą, utrzymywaną w dużej mierze dzięki dotacjom płynącym z
centrum. Wynikało to z jego peryferyjności oraz niekorzystnych dla rozwoju gospodarki warunków
geograficznych, przede wszystkim górzystego ukształtowania powierzchni. Pomoc finansowa
Tadżyckiej SSR przekazywana była m.in. na uruchamianie zakładów przemysłowych i inwestycje
infrastrukturalne, które ze względu na stopień trudności wymagały znacznych nakładów pieniędzy i
pracy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego duża część fabryk została zamknięta. W efekcie
pojawiło się bezrobocie – w 2003 r. według oficjalnych danych wynosiło ono 3,2%, ale biorąc pod
uwagę, że tylko nieliczni bezrobotni się rejestrują, bywa ono szacowane nawet na 30%4.
Infrastruktura zaczęła ulegać rozkładowi, ze względu na brak środków na jej konserwację. To z
kolei odbiło się negatywnie na poziomie inwestycji, które mogłyby służyć powstaniu nowych
miejsc pracy. Warto tu także zauważyć, że ponad 70% obywateli Tadżykistanu mieszka na wsi, zaś
rolnictwo nie jest w stanie wszystkich tych osób wchłonąć, ponieważ możliwości jego rozwoju
ograniczone są warunkami geograficznymi oraz brakiem ziemi (w okresie radzieckim większa była
skala adaptacji pod uprawę nieużytków, obecnie proces ten ma ograniczony zasięg)5. Szczególnie
istotnym czynnikiem, który zadecydował o pogorszeniu się sytuacji społeczno-ekonomicznej w
Tadżykistanie, stała się wojna domowa w latach 906. Oprócz dokonania dodatkowych zniszczeń w
infrastrukturze, w wysokim stopniu przyczyniła się ona do upadku systemu opieki socjalnej ze
strony państwa i pogorszenia się warunków życia. Do listy czynników warunkujących permanentny
kryzys społeczno-gospodarczy w Tadżykistanie należy dołączyć również złe stosunki z
największym sąsiadem – Uzbekistanem, które negatywnie wpływają na klimat ekonomiczny i obrót
handlowy między krajami.
Wymienione powyżej okoliczności spowodowały, że poszukiwanie pracy poza granicami
Tadżykistanu wielu jego obywateli uznało za jedyny sposób zapewnienia sobie źródła utrzymania.
Nie bez znaczenia dla wysokości współczynnika emigracji zarobkowej jest też fakt, że w strukturze
wiekowej Tadżykistanu dominują ludzie młodzi, w związku z czym na rynek pracy rokrocznie
trafiają szerokie rzesze osób jej poszukujących7. Młodzież zaczyna samodzielne życie pozbawiona
perspektyw na znalezienie pracy, a w konsekwencji często także na założenie rodziny, co jest
4
5
7
Wg danych Banku Światowego; С. Олимова, И. Боск Трудовая миграция из Таджикистана, Международная
Организация по Миграции в сотрудничестве с Научно-исследовательским центром «ШАРК», 2003, s.16.
Tamże, s. 16.
6
L. Jones, R. Black R. Skeldon, Migration and Poverty Reduction in Tajikistan, Institute for Development Studies,
Sussex Centre for Migration Research, 2007, s. 4-5.
Zob. Special report on labour migrants, United Nations, IRIN Report, 18.12. 2003, http://www.hartfordhwp.com/archives/53/157.html, [24.10.2009].
praktycznie niemożliwe do zaakceptowania wobec roli, jaką odgrywa rodzina w społeczeństwach
środkowoazjatyckich. Młodzi ludzie (18-29 lat) stanowią ponad połowę wszystkich bezrobotnych8.
Posiadanie pracy nie ratuje zresztą przed biedą – pensja minimalna wynosiła w 2002 r. nieco
ponad dolar, a średnia pensja – 9 dolarów9. W takiej sytuacji nie zaskakuje, że 85% tadżyckich
gastarbaiterów spośród przyczyn, które skłoniły ich do wyjazdu za granicę wskazuje konieczność
zapewnienia rodzinie środków niezbędnych do przeżycia. Jako kolejne pod względem popularności
motywy emigracji pojawiają się chęć zakupu mieszkania i zarobienia pieniędzy potrzebnych na cele
dalszego kształcenia, jednak różnica pomiędzy tymi wariantami odpowiedzi a tą wybieraną
najczęściej jest rzędu kilkudziesięciu procent. Interesującym jest fakt, że 28% badanych
zadeklarowało jako powód wyjazdu chęć zarobienia pieniędzy na wesele (uroczystość ta według
tadżyckiej tradycji musi być wystawna i liczna; od kilku lat obowiązują wręcz państwowe
ograniczenia dotyczące liczby gości, mające chronić rodziny nowożeńców przed finansową ruiną
spowodowaną ślubem). Młodzi emigranci często kierują się również pragnieniem zdobycia
samodzielności, uwolnienia się spod wpływów i opieki rodziców10.
Od momentu uzyskania państwowości przez Tadżykistan kraj ten dotknięty został trzema
falami emigracji zarobkowej. Pierwsza, datująca się na pierwszą połowę lat 90., objęła głównie
ludzie dobrze wyedukowanych, przedstawicieli miejskiej inteligencji z Duszanbe i okolic. Znaczące
miejsce wśród nich zajmowali Rosjanie, Niemcy i Żydzi. Duża część reprezentantów tej fali
zatrudniona była do momentu wyjazdu w sektorze publicznym, w sferze edukacji lub ochrony
zdrowia, gdzie po 1991 r. zetknęli się z opóźnieniami w wypłacaniu pensji i pogorszeniem
warunków pracy. Gros pozostałych stanowili specjaliści techniczni, inżynierowie; w obliczu
załamania gospodarczego najczęściej podejmowali decyzję o przeprowadzce do rokujących
nadzieje na rozwój industrialnych regionów Rosji, w której rozpoczynał się wówczas okres boomu
gospodarczego. Druga fala migracji przypadła na koniec lat 90. – migrowała przede wszystkim
populacja wiejska ze zniszczonej wojną prowincji, wśród której dominowali ludzie w średnim
wieku, ojcowie rodzin. Trzecią falę migracji obserwuje się współcześnie – przeważają w niej ludzie
młodzi, przed ukończeniem 30. roku życia. Zazwyczaj opuszczają Tadżykistan zaraz po ukończeniu
szkoły, bez żadnego specjalistycznego wykształcenia czy doświadczenia, ze słabą znajomością
języków krajów, do których się udają. Częstokroć nie mają możliwości znalezienia zatrudnienia w
pobliżu miejsca zamieszkania, są więc niejako skazani na wyjazd. Tym niemniej, szanse na
znaczące polepszenie statusu materialnego, na wyjście ze stanu ubóstwa, są w ich przypadku
niewielkie – nie posiadając żadnych konkretnych umiejętności, pracują oni w zasadzie wyłącznie
8
9
10
Tamże.
Социально-экономическое положение Республики Таджикистан за январь-июль 2002, Госкомстат
РТ,
Душанбе 2002, с.52, za: С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s.17.
В. Назаров, Проблемы трудовых мигрантов в строительной отрасли:
социологический аспект, w: «Вестник Челябинского государственного университета», nr 149, s. 158-159.
fizycznie, za co otrzymują skąpe wynagrodzenie. Często też płacą za wyjazd wysoką cenę – są
bardzo narażeni na wykorzystanie, oszukanie, itp., przez pracodawców, pośredników, milicję11.
Najpopularniejszym kierunkiem migracji Tadżyków jest Rosja, zaś wewnątrz Rosji –
Moskwa. Pewna część z nich preferuje Kazachstan, niektórzy wybierają Kirgistan lub Białoruś.
Przybysze z Tadżykistanu pracują głównie w budownictwie, przemyśle, jako sprzedawcy, dozorcy,
sprzątacze, kierowcy12. Według raportu Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji z 2003 r.
w latach 2000-2003 18% dorosłej populacji Tadżykistanu pracowało za granicą13. Jednocześnie,
według badań przeprowadzonych przy sporządzaniu raportu, w okresie tym 26,4% tadżyckich
gospodarstw domowych utrzymywało się przy pomocy jednego lub kilku gastarbaiterów 14. W
niektórych regionach kraju odsetek ten znacznie wzrastał – takie regiony podczas podróży po
Tadżykistanie poznać można po tym, że ich mieszkańcy bardzo często opłacili ponowne
podłączenie zniszczonej przez wojnę sieci telefonicznej i w każdej wiosce ustanowili automaty
telefoniczne, by móc kontaktować się z bliskimi15.
Z biegiem czasu charakter migracji uległ znaczącej zmianie. Sukcesywnie zwiększa się
liczba tych, dla których emigracja zarobkowa to jedyny znany sposób na życie i zarobkowanie.
Ponad połowa badanych według raportu Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji jeździ za
pracą za granicę rokrocznie16. Wcześniej często miały miejsce przypadki, kiedy emigranci
wyjeżdżając starali się jednocześnie zachować miejsce pracy w kraju, wykorzystując w tym celu
różne metody – brali urlopy bezpłatne, delegacje, itp. Powszechnie sądzono bowiem, że kryzys,
który zmusza ludzi do wyjazdów, ma charakter czasowy. Dziś sytuacja przedstawia się inaczej,
osoby zdecydowane emigrować od kilku lat zwalniają się z pracy bardziej zdecydowanie 17.
Świadczy to o tym, że zmienia się profil aktywności zawodowej społeczeństwa jako całości – staje
się ono niejako społeczeństwem gastarbaiterów.
Ponadto zaczynają realizować się tendencje, prognozowane przez ekspertów jeszcze w
latach 90. Rośnie liczba migrantów, którzy spędzają za granicą cały rok, nie wracając do domu w
sezonie zimowym, co wcześniej było rozpowszechnioną praktyką. Coraz częstsze są ich formalne i
nieformalne związki z kobietami w krajach, gdzie pracują, posiadanie przez nich więcej aniżeli
jednej rodziny. W Rosji ma również miejsce jeszcze jedno interesujące zjawisko – wobec głodu
ziemi w Azji Centralnej oraz depopulacji rosyjskiej prowincji, imigranci zaczynają wykazywać
zainteresowanie opustoszałymi rosyjskimi wsiami i dzierżawą nieuprawianych gruntów18.
11
12
13
14
15
16
17
18
L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 9.
Special report on labour migrants, dz. cyt.
L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 8.
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s 23.
Tamże, s. 43.
Tamże, s. 37.
Tamże, s. 38.
Трудовая миграция: повышенный спрос на внешние трудовые ресурсы отмечается не только в Москве и
Z powyższych zdań wynika konkluzja, iż migranci z Tadżykistanu coraz mocniej wpisują
się w krajobraz krajów przyjmujących. Nie byłoby w tym nic niepokojącego, gdyby nie fakt, że w
społeczeństwie kraju, który opuszczają, pozostaje po nich puste miejsce.
Krótkookresowe skutki emigracji zarobkowej dla Tadżykistanu są wymierne i ukazują to
zjawisko w korzystnym świetle. W latach migracyjnego boomu liczba mieszkańców kraju żyjąca
poniżej granicy ubóstwa skurczyła się bowiem o jedną trzecią, do około 50%19. Pieniądze
przekazywane przez gastarbeiterów są przy tym drugim najczęściej wymienianych w badaniach
źródłem dochodów tadżyckich gospodarstw domowych – po pensjach wypłacanych w kraju, a
przed pomocą socjalną ze strony państwa20. Niepokój może budzić fakt, że ten sposób
zarobkowania uzależniony jest od szeregu czynników rangi międzynarodowej, na które sami
gastarbeiterzy nie mają żadnego wpływu – od klimatu w relacjach poszczególnych państw, także od
stabilności politycznej i ekonomicznej w kraju przyjmującym i w krajach tranzytowych21. Jako
przykład może tu posłużyć casus emigracji z Tadżykistanu do Uzbekistanu – we wcześniejszym
okresie jej natężenie było stosunkowo duże, ale wskutek pogorszenia się relacji między krajami i
wprowadzenia przez Uzbekistan wiz dla Tadżyków ten kierunek wyjazdów zarobkowych uległ
praktycznie zablokowaniu. Z kolei we wrześniu 2001 r. władze Kazachstanu na kilka miesięcy
wstrzymały przejazd przez jego terytorium pociągu relacji Duszanbe-Moskwa, motywując to obawą
przed napływem uchodźców z Afganistanu i tym samym silnie utrudniając tysiącom Tadżyków
podróż do miejsc poszukiwania zatrudnienia22.
Środki finansowe przekazywane przez emigrantów do kraju nie tylko poprawiają sytuację
materialną poszczególnych gospodarstw domowych, ale ze względu na swe rozmiary wywierają
także istotny wpływ na gospodarkę kraju jako całości. W ostatnich latach doprowadziły one do
zwiększenia importu dóbr konsumpcyjnych, popytu wewnętrznego, dochodów budżetowych, a w
konsekwencji – przyczyniły się do pojawienia i umocnienia trendów wzrostu w tadżyckiej
gospodarce23. Dzięki emigracji zarobkowej udało się zatrzymać postępującą pauperyzację
społeczeństwa i zapobiec masowemu głodowi. Pełni ona rolę swoistego stabilizatora sytuacji
socjoekonomicznej, a w konsekwencji także i politycznej w Tadżykistanie24.
19
20
21
22
23
24
Санкт-Петербурге, http://www.hrmonitor.ru/index.php?pname=news&news_id=994, [17.10.2009].
S. Tavernise, dz. cyt.
J. Falkingham, I. Klytchnikova, The Profile of Poverty in Tajikistan: An Update 1999 to 2003,
Southampton Statistical Sciences Research Institute Applications & Policy Working Paper A06/02,
2006, za: L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 21.
Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 22.
K.
Parshin,
Tajikistan
Gains
Global
Prominence,
Yet
Fights
Regional
Isolation,
http://www.eurasianet.org/departments/business/articles/eav111401.shtml, [21.10.2009].
S. Kurbanov, dz. cyt.
A. Korobkov, Z.Zaionchkovskaia, The Post-Soviet Labor Migrations: The Socio-Economic, Legal, and
Financial
Aspects,
http://www.allacademic.com//meta/p_mla_apa_research_citation/0/7/4/2/5/pages74259/p74259-9.php,
[21.10.2009];
tamże,
http://www.allacademic.com//meta/p_mla_apa_research_citation/0/7/4/2/5/pages74259/p74259-24.php,
Tym niemniej, długookresowy wpływ emigracji zarobkowej na ten kraj nie jest bynajmniej
jednoznacznie pozytywny. Pozbywając się rzesz osób w wieku produkcyjnym, Tadżykistan
redukuje swój potencjał rozwojowy i kapitał społeczny. Republikę dotyka proces drenażu mózgów,
jako że osoby wyjeżdżające reprezentują z jednej strony najbardziej mobilną i przedsiębiorczą, z
drugiej – najlepiej wykształconą grupę społeczeństwa. Emigranci częściej niż pozostający w kraju
posiadają pełne lub niepełne wyższe wykształcenie (17% w stosunku do 9% ogółu
społeczeństwa)25. Wysoka jest w ich gronie nich również liczba osób z wykształceniem
zawodowym – wśród emigrantów stanowią one odsetek czterokrotnie wyższy niż wśród ogółu
społeczeństwa. Wynika to przede wszystkim z obecnego upadku przemysłu w Tadżykistanie, jak
również faktu, że na międzynarodowym rynku pracy specjaliści z dobrym wykształceniem
zawodowym mogą liczyć na wysokie uposażenia26.
Eksport problemów swojej gospodarki poza własne granice przyczynia się do zmniejszenia
w kraju nacisku na przeprowadzenie szeregu reform strukturalnych oraz na tworzenie nowych
miejsc pracy. Emigracja odgrywa ponadto rolę wentyla bezpieczeństwa dla klasy rządzących
republiką, oddalając niebezpieczeństwo wybuchu masowego niezadowolenia społecznego. Sprzyja
ona również uzależnieniu politycznemu Tadżykistanu od krajów przyjmujących migrantów27.
Co charakterystyczne, stopień inwestycji zarobionych przez gastarbeiterów pieniędzy w
gospodarkę Tadżykistanu jest niski. Gros środków przeznaczane jest na konsumpcję, na
zaspokajanie bieżących potrzeb życiowych. Powodowane może być to zarówno tym, że owych
środków na akumulację nie wystarcza, ponieważ stanowią one np. jedyne albo główne źródło
utrzymania wielu rodzin, jak i tym, że założenie biznesu jest w Tadżykistanie niełatwe ze względu
na funkcjonowanie wielu czynników odstręczających – skomplikowane przepisy prawne, szeroko
rozpowszechniona korupcja, niedostateczna lub zniszczona infrastruktura28. Analizując przyczyny
niskiego poziomu inwestycji, warto uwzględnić również ten aspekt, że niemal każda rodzina
gastarbeitera jest wpisana w pewne struktury rodowe, które generują określone zobowiązania.
Ponad połowa z nich udziela więc pomocy finansowej i wsparcia materialnego innym
gospodarstwom domowym. Stąd na emigracji zarobkowej w Tadżykistanie korzystają nie tyle
poszczególne rodziny, co społeczeństwo jako całość; prawie nie odbija się ona na stopniu jego
zróżnicowania pod względem materialnym29.
Wyjazd najmłodszej, najbardziej mobilnej, najmniej konserwatywnej części społeczeństwa
[21.10.2009].
Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 10, С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 31.
26
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 29.
27
S. Kurbanov, dz. cyt.
28
Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 23, s. Kurbanov, dz. cyt.
29
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 105;
Tabela 33: Czy Wasze gospodarstwo domowe okazuje ciągłą pomoc materialną krewnym, żyjącym oddzielnie?
25
pogłębia postępujący od momentu upadku ZSRR proces jego archaizacji. Zauważalna jest
rewitalizacja tradycyjnych instytucji społecznych, rośnie rola wspólnot rodowych. Przyczyny tych
zjawisk są oczywiście złożone i mają na nie wpływ różnorakie czynniki, jak m.in. fakt, że w wielu
regionach Tadżykistanu po wojnie domowej nastąpił powrót do gospodarki naturalnej, jako strategii
przeżycia i metody przystosowania się do nowej, często ekstremalnej sytuacji społecznoekonomicznej. To pociągnęło za sobą odrodzenie się tradycyjnych stosunków produkcji, a wraz z
nimi – tradycyjnych stosunków społecznych. W związku z upadkiem państwa i jego instytucji
socjalnych wspólnoty rodowe zmuszone były wziąć na siebie ich zadania. Emigracja zarobkowa
wspomniane zjawiska w znaczącym stopniu wzmacnia i petryfikuje30.
Pomimo że duże, patriarchalne gospodarstwa domowe tradycyjnie stanowią w Tadżykistanie
najbardziej rozpowszechniony ich typ, w związku m.in. z emigracją za pracą ich liczba stale
wzrasta, natomiast ilość rodzin nuklearnych, złożonych z rodziców i dzieci, ciągle się kurczy31. W
regionach wiejskich, w których poziom emigracji jest najwyższy, zdecydowanie dominują takie
właśnie wielopokoleniowe rodziny patriarchalne, składające się z rodziców-staruszków i synowych
z dziećmi. Funkcjonują także trzy-, czteropokoleniowe gospodarstwa domowe, w których pozostały
wyłącznie kobiety i dzieci32 podczas gdy wszyscy mężczyźni w rodzinie wyjechali za pracą. Wielu
gastarbeiterów wskazuje na problemy rodzinne, generowane ich długotrwałym pobytem poza
domem, wymieniając wśród nich przede wszystkim utratę kontroli nad wychowaniem dzieci.
Zapewnienie im opieki i dbałość o ich wykształcenie w wielu przypadkach spoczęły całkowicie na
barkach kobiet33. Małżeństwa emigrantów często się rozpadają; niejednokrotnie zakładają oni
równoległe rodziny tam, gdzie pracują. Wyjazd tak wielu młodych mężczyzn za granicę skutkuje
również upowszechnianiem się instytucji wielożeństwa, która pozwala częściowo zaradzić
powstawaniu rzesz samotnych kobiet wskutek dysproporcji płciowej na rynku małżeńskim34.
Kolejnym efektem emigracji są zachodzące w Tadżykistanie zmiany w kulturze seksualnej i
we wzorcach życia seksualnego. Coraz popularniejszym zjawiskiem staje się prostytucja;
rozpowszechnia się także instytucja utrzymanek. Ze względu na sytuację materialną i niepewność
jutra, młodzi mężczyźni nie mogą sobie pozwolić na małżeństwo, a dla ich ubogich rówieśniczek
ten nieformalny sposób „zarobkowania” to często również sposób jedyny. Z uwagi na wspomniane
zaburzenie proporcji płci, wiele kobiet traci szansę wyjścia za mąż. Tym samym stają się one
brzemieniem dla swoich niezamożnych rodzin i częstokroć są zmuszone do wyboru statusu
Nie 45% Tak, pomagamy epizodycznie 26% Tak, regularnie udzielamy pomocy 16% Tak, praktycznie ich
utrzymujemy 13% - tamże, s. 115.
30
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s.114.
31
Tamże, s. 114.
32
Tamże, s. 115.
33
Tamże, s. 115.
34
Трудовая миграция: повышенный спрос на внешние трудовые ресурсы отмечается не только в Москве и
Санкт-Петербурге, dz. cyt.
utrzymanki. Zwykle ich „sponsorami” zostają młodzi gastarbaiterzy, powracający do kraju w
sezonie zimowym. Zdarza się, że tego rodzaju związki trwają po kilka lat, częściej jednak kobieta
na przestrzeni tego okresu czasu trafia na utrzymanie do różnych mężczyzn, „wędrując” od jednego
do drugiego. Proceder ten, jak i uczestniczące w nim kobiety, jest bardzo źle postrzegany przez
społeczeństwo i traktowany jako analogiczny do prostytucji, tym niemniej jego zasięg jest coraz
szerszy35.
Z drugiej strony, migracje w naturalny sposób przyczyniają się do wzrostu roli kobiet w
społeczeństwie. Zaczynają one podejmować samodzielnie coraz więcej decyzji i przejawiać
aktywność w takich sferach życia, które wcześniej pozostawały niemal wyłącznie domeną
mężczyzn. Niekiedy wywołuje to sprzeciw i protest ze strony mężczyzn i generuje sytuacje
konfliktowe. Ich źródłem bywają np. kwestie prawa do rozporządzania majątkiem, o które spierają
się mężczyźni – głowy wspólnot rodowych, którzy niejako sprawuje pieczę nad żonami i dziećmi
swoich synów i braci w okresie ich nieobecności, oraz te właśnie żony. Kobiety, choć zajmują się
uprawą zbóż czy hodowlą bydła, nie mogą ich samodzielnie sprzedać – według zwyczaju sprzedaje
je będący ich opiekunem mężczyzna, co wywołuje spory zarówno przy samej procedurze
sprzedaży, jak i przy podziale otrzymanych za nią pieniędzy36.
Konsekwencje nasilonej emigracji zarobkowej z Tadżykistanu mają zatem wymiar nie tylko
ekonomiczny. Proces ów stymuluje i wzmacnia istotne zmiany we wzorcach funkcjonowania
tadżyckiego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę liczbę osób, które wyemigrowały za pracą, oraz
cechy więzi społecznych w Tadżykistanie, należy stwierdzić, że praktycznie wszystkich jego
członków dotyczy ono w sposób bezpośredni – każdy z nich posiada kogoś bliskiego, kto przebywa
na zarobotkach za granicą. Trwający kryzys ekonomiczny, który szczególnie mocno odbił się
gospodarce Rosji – kraju najczęściej wybieranego przez emigrujących Tadżyków jako kraj
docelowy – spowoduje zapewne znaczące zmiany w odniesieniu do tego zjawiska. Na
dokładniejsze analizy tego zagadnienia należy jednak jeszcze poczekać.
35
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 117-118.
С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 119.
36