docCharakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej
download 
Reklamacja Transkrypt
Charakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej
Charakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej na przykładzie Tadżykistanu mgr Marta Żakowska Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Charakter i skutki emigracji zarobkowej dla krajów Azji Centralnej na przykładzie Tadżykistanu Spośród krajów Azji Centralnej Tadżykistan jest tym, w którym kwestia emigracji zarobkowej zaznacza się najwyraźniej. Stanowi on najbiedniejszy kraj regionu, zaś odsetek obywateli emigrujących za pracą za granicę jest w nim najwyższy. Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Tadżykistan zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem stosunku wysokości sum pieniężnych przekazywanych przez migrantów do kraju do różnych zmiennych liczbowych charakteryzujących jego gospodarkę1. W 2005 r. stanowiły one ok. 30% tadżyckiego PKB, od 45 do 75% wartości importu i od 136 do 226% dochodów budżetowych (rozpiętości te są związane z trudnościami w dokładnym oszacowaniu ilości pieniędzy napływających do Tadżykistanu od pracujących za granicą jego obywateli)2. Jeżeli chodzi o zjawisko emigracji zarobkowej z innych krajów Azji Centralnej, Kirgistan zajmuje na wspomnianej ogólnoświatowej liście miejsce czwarte (pieniądze przekazywane przez migrantów to ok. 27% jego PKB). Uzbekistan jest bezwzględnie największym źródłem imigrantów spośród krajów regionu, co wynika ze znacznej przewagi nad sąsiadami pod względem liczby ludności, jednak wysokość środków pieniężnych napływających do Uzbekistanu od jego gastarbaiterów równa się jedynie 8% uzbekistańskiego PKB. Najniższy współczynnik migracji zarobkowych w Azji Centralnej – przynajmniej według oficjalnych danych udostępnianych przez to państwo – charakteryzuje Turkmenistan. Co tyczy się Kazachstanu, poziom rozwoju gospodarczego znacząco wyróżnia go na tle pozostałych krajów regionu i on sam raczej przyjmuje aniżeli wysyła migrantów zarobkowych3. Dlaczego właśnie Tadżykistan jest wśród krajów Azji Centralnej liderem, jeśli chodzi o liczbę emigrujących za pracą obywateli? Przede wszystkim dlatego, że sytuacja społecznogospodarcza w tym kraju jest najgorsza, a poziom ubóstwa porównywalny z tym, jaki cechuje 1 S. Tavernise, Cash Flow From Tajik Migrants Stalls, w: “New York Times”, 24.12.2008, http://www.nytimes.com/2008/12/25/world/asia/25tajikistan.html, [20.10.2009]. 2 S. Kurbanov, Labor Migration From Tajikistan And Its Economic Impact, w: “Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies”, nr 41, http://www.ca-c.org/online/2006/journal_eng/cac05/05.kureng.shtml, [18.10.2009]. Istnieją też dane mówiące o tym, że łączna suma pieniędzy przekazywanych przez emigrantów zarobkowych do Tadżykistanu może sięgać nawet 46% jego PKB – zob. E. Marat, Shrinking Remittances Increase Labor Migration From Central Asia, http://www.cacianalyst.org/?q=node/5035, [20.10.2009]. 3 Tamże. 2 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl kraje Czarnej Afryki (na liście najbiedniejszych państwa świata Tadżykistan na przestrzeni ostatnich lat był jedynym państwem nieafrykańskim). Z kolei można wskazać kilka przyczyn, które determinują fakt, iż właśnie w Tadżykistanie położenie ekonomiczne mieszkańców jest cięższe aniżeli w państwach sąsiednich. Już w czasach radzieckich Tadżykistan był republiką najsłabiej z grona całej piętnastki rozwiniętą, najbiedniejszą, utrzymywaną w dużej mierze dzięki dotacjom płynącym z centrum. Wynikało to z jego peryferyjności oraz niekorzystnych dla rozwoju gospodarki warunków geograficznych, przede wszystkim górzystego ukształtowania powierzchni. Pomoc finansowa Tadżyckiej SSR przekazywana była m.in. na uruchamianie zakładów przemysłowych i inwestycje infrastrukturalne, które ze względu na stopień trudności wymagały znacznych nakładów pieniędzy i pracy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego duża część fabryk została zamknięta. W efekcie pojawiło się bezrobocie – w 2003 r. według oficjalnych danych wynosiło ono 3,2%, ale biorąc pod uwagę, że tylko nieliczni bezrobotni się rejestrują, bywa ono szacowane nawet na 30%4. Infrastruktura zaczęła ulegać rozkładowi, ze względu na brak środków na jej konserwację. To z kolei odbiło się negatywnie na poziomie inwestycji, które mogłyby służyć powstaniu nowych miejsc pracy. Warto tu także zauważyć, że ponad 70% obywateli Tadżykistanu mieszka na wsi, zaś rolnictwo nie jest w stanie wszystkich tych osób wchłonąć, ponieważ możliwości jego rozwoju ograniczone są warunkami geograficznymi oraz brakiem ziemi (w okresie radzieckim większa była skala adaptacji pod uprawę nieużytków, obecnie proces ten ma ograniczony zasięg)5. Szczególnie istotnym czynnikiem, który zadecydował o pogorszeniu się sytuacji społeczno-ekonomicznej w Tadżykistanie, stała się wojna domowa w latach 906. Oprócz dokonania dodatkowych zniszczeń w infrastrukturze, w wysokim stopniu przyczyniła się ona do upadku systemu opieki socjalnej ze strony państwa i pogorszenia się warunków życia. Do listy czynników warunkujących permanentny kryzys społeczno-gospodarczy w Tadżykistanie należy dołączyć również złe stosunki z największym sąsiadem – Uzbekistanem, które negatywnie wpływają na klimat ekonomiczny i obrót handlowy między krajami. Wymienione powyżej okoliczności spowodowały, że poszukiwanie pracy poza granicami Tadżykistanu wielu jego obywateli uznało za jedyny sposób zapewnienia sobie 4 Wg danych Banku Światowego; С. Олимова, И. Боск Трудовая миграция из Таджикистана, Международная Организация по Миграции в сотрудничестве с Научно-исследовательским центром «ШАРК», 2003, s.16. 5 Tamże, s. 16. 6 L. Jones, R. Black R. Skeldon, Migration and Poverty Reduction in Tajikistan, Institute for Development Studies, Sussex Centre for Migration Research, 2007, s. 4-5. 3 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl źródła utrzymania. Nie bez znaczenia dla wysokości współczynnika emigracji zarobkowej jest też fakt, że w strukturze wiekowej Tadżykistanu dominują ludzie młodzi, w związku z czym na rynek pracy rokrocznie trafiają szerokie rzesze osób jej poszukujących 7. Młodzież zaczyna samodzielne życie pozbawiona perspektyw na znalezienie pracy, a w konsekwencji często także na założenie rodziny, co jest praktycznie niemożliwe do zaakceptowania wobec roli, jaką odgrywa rodzina w społeczeństwach środkowoazjatyckich. Młodzi ludzie (18-29 lat) stanowią ponad połowę wszystkich bezrobotnych8. Posiadanie pracy nie ratuje zresztą przed biedą – pensja minimalna wynosiła w 2002 r. nieco ponad dolar, a średnia pensja – 9 dolarów9. W takiej sytuacji nie zaskakuje, że 85% tadżyckich gastarbaiterów spośród przyczyn, które skłoniły ich do wyjazdu za granicę wskazuje konieczność zapewnienia rodzinie środków niezbędnych do przeżycia. Jako kolejne pod względem popularności motywy emigracji pojawiają się chęć zakupu mieszkania i zarobienia pieniędzy potrzebnych na cele dalszego kształcenia, jednak różnica pomiędzy tymi wariantami odpowiedzi a tą wybieraną najczęściej jest rzędu kilkudziesięciu procent. Interesującym jest fakt, że 28% badanych zadeklarowało jako powód wyjazdu chęć zarobienia pieniędzy na wesele (uroczystość ta według tadżyckiej tradycji musi być wystawna i liczna; od kilku lat obowiązują wręcz państwowe ograniczenia dotyczące liczby gości, mające chronić rodziny nowożeńców przed finansową ruiną spowodowaną ślubem). Młodzi emigranci często kierują się również pragnieniem zdobycia samodzielności, uwolnienia się spod wpływów i opieki rodziców10. Od momentu uzyskania państwowości przez Tadżykistan kraj ten dotknięty został trzema falami emigracji zarobkowej. Pierwsza, datująca się na pierwszą połowę lat 90., objęła głównie ludzie dobrze wyedukowanych, przedstawicieli miejskiej inteligencji z Duszanbe i okolic. Znaczące miejsce wśród nich zajmowali Rosjanie, Niemcy i Żydzi. Duża część reprezentantów tej fali zatrudniona była do momentu wyjazdu w sektorze publicznym, w sferze edukacji lub ochrony zdrowia, gdzie po 1991 r. zetknęli się z opóźnieniami w wypłacaniu pensji i pogorszeniem warunków pracy. Gros pozostałych stanowili specjaliści techniczni, inżynierowie; w obliczu załamania gospodarczego najczęściej podejmowali 7 Zob. Special report on labour migrants, United Nations, IRIN Report, 18.12. 2003, http://www.hartford-hwp.com/archives/53/157.html, [24.10.2009]. 8 Tamże. 9 Социально-экономическое положение Республики Таджикистан за январь-июль 2002, Госкомстат РТ, Душанбе 2002, с.52, za: С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s.17. 10 В. Назаров, Проблемы трудовых мигрантов в строительной отрасли: социологический аспект, w: «Вестник Челябинского государственного университета», nr 149, s. 158159. 4 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl decyzję o przeprowadzce do rokujących nadzieje na rozwój industrialnych regionów Rosji, w której rozpoczynał się wówczas okres boomu gospodarczego. Druga fala migracji przypadła na koniec lat 90. – migrowała przede wszystkim populacja wiejska ze zniszczonej wojną prowincji, wśród której dominowali ludzie w średnim wieku, ojcowie rodzin. Trzecią falę migracji obserwuje się współcześnie – przeważają w niej ludzie młodzi, przed ukończeniem 30. roku życia. Zazwyczaj opuszczają Tadżykistan zaraz po ukończeniu szkoły, bez żadnego specjalistycznego wykształcenia czy doświadczenia, ze słabą znajomością języków krajów, do których się udają. Częstokroć nie mają możliwości znalezienia zatrudnienia w pobliżu miejsca zamieszkania, są więc niejako skazani na wyjazd. Tym niemniej, szanse na znaczące polepszenie statusu materialnego, na wyjście ze stanu ubóstwa, są w ich przypadku niewielkie – nie posiadając żadnych konkretnych umiejętności, pracują oni w zasadzie wyłącznie fizycznie, za co otrzymują skąpe wynagrodzenie. Często też płacą za wyjazd wysoką cenę – są bardzo narażeni na wykorzystanie, oszukanie, itp., przez pracodawców, pośredników, milicję11. Najpopularniejszym kierunkiem migracji Tadżyków jest Rosja, zaś wewnątrz Rosji – Moskwa. Pewna część z nich preferuje Kazachstan, niektórzy wybierają Kirgistan lub Białoruś. Przybysze z Tadżykistanu pracują głównie w budownictwie, przemyśle, jako sprzedawcy, dozorcy, sprzątacze, kierowcy12. Według raportu Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji z 2003 r. w latach 2000-2003 18% dorosłej populacji Tadżykistanu pracowało za granicą13. Jednocześnie, według badań przeprowadzonych przy sporządzaniu raportu, w okresie tym 26,4% tadżyckich gospodarstw domowych utrzymywało się przy pomocy jednego lub kilku gastarbaiterów14. W niektórych regionach kraju odsetek ten znacznie wzrastał – takie regiony podczas podróży po Tadżykistanie poznać można po tym, że ich mieszkańcy bardzo często opłacili ponowne podłączenie zniszczonej przez wojnę sieci telefonicznej i w każdej wiosce ustanowili automaty telefoniczne, by móc kontaktować się z bliskimi15. Z biegiem czasu charakter migracji uległ znaczącej zmianie. Sukcesywnie zwiększa się liczba tych, dla których emigracja zarobkowa to jedyny znany sposób na życie i zarobkowanie. Ponad połowa badanych według raportu Międzynarodowej Organizacji do 11 12 13 14 15 L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 9. Special report on labour migrants, dz. cyt. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 8. С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s 23. Tamże, s. 43. 5 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl Spraw Migracji jeździ za pracą za granicę rokrocznie16. Wcześniej często miały miejsce przypadki, kiedy emigranci wyjeżdżając starali się jednocześnie zachować miejsce pracy w kraju, wykorzystując w tym celu różne metody – brali urlopy bezpłatne, delegacje, itp. Powszechnie sądzono bowiem, że kryzys, który zmusza ludzi do wyjazdów, ma charakter czasowy. Dziś sytuacja przedstawia się inaczej, osoby zdecydowane emigrować od kilku lat zwalniają się z pracy bardziej zdecydowanie17. Świadczy to o tym, że zmienia się profil aktywności zawodowej społeczeństwa jako całości – staje się ono niejako społeczeństwem gastarbaiterów. Ponadto zaczynają realizować się tendencje, prognozowane przez ekspertów jeszcze w latach 90. Rośnie liczba migrantów, którzy spędzają za granicą cały rok, nie wracając do domu w sezonie zimowym, co wcześniej było rozpowszechnioną praktyką. Coraz częstsze są ich formalne i nieformalne związki z kobietami w krajach, gdzie pracują, posiadanie przez nich więcej aniżeli jednej rodziny. W Rosji ma również miejsce jeszcze jedno interesujące zjawisko – wobec głodu ziemi w Azji Centralnej oraz depopulacji rosyjskiej prowincji, imigranci zaczynają wykazywać zainteresowanie opustoszałymi rosyjskimi wsiami i dzierżawą nieuprawianych gruntów18. Z powyższych zdań wynika konkluzja, iż migranci z Tadżykistanu coraz mocniej wpisują się w krajobraz krajów przyjmujących. Nie byłoby w tym nic niepokojącego, gdyby nie fakt, że w społeczeństwie kraju, który opuszczają, pozostaje po nich puste miejsce. Krótkookresowe skutki emigracji zarobkowej dla Tadżykistanu są wymierne i ukazują to zjawisko w korzystnym świetle. W latach migracyjnego boomu liczba mieszkańców kraju żyjąca poniżej granicy ubóstwa skurczyła się bowiem o jedną trzecią, do około 50%19. Pieniądze przekazywane przez gastarbeiterów są przy tym drugim najczęściej wymienianych w badaniach źródłem dochodów tadżyckich gospodarstw domowych – po pensjach wypłacanych w kraju, a przed pomocą socjalną ze strony państwa 20. Niepokój może budzić fakt, że ten sposób zarobkowania uzależniony jest od szeregu czynników rangi międzynarodowej, na które sami gastarbeiterzy nie mają żadnego wpływu – od klimatu w 16 Tamże, s. 37. Tamże, s. 38. 18 Трудовая миграция: повышенный спрос на внешние трудовые ресурсы отмечается не только в Москве и Санкт-Петербурге, http://www.hrmonitor.ru/index.php?pname=news&news_id=994, [17.10.2009]. 19 S. Tavernise, dz. cyt. 20 J. Falkingham, I. Klytchnikova, The Profile of Poverty in Tajikistan: An Update 1999 to 2003, Southampton Statistical Sciences Research Institute Applications & Policy Working Paper A06/02, 2006, za: L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 21. 17 6 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl relacjach poszczególnych państw, także od stabilności politycznej i ekonomicznej w kraju przyjmującym i w krajach tranzytowych21. Jako przykład może tu posłużyć casus emigracji z Tadżykistanu do Uzbekistanu – we wcześniejszym okresie jej natężenie było stosunkowo duże, ale wskutek pogorszenia się relacji między krajami i wprowadzenia przez Uzbekistan wiz dla Tadżyków ten kierunek wyjazdów zarobkowych uległ praktycznie zablokowaniu. Z kolei we wrześniu 2001 r. władze Kazachstanu na kilka miesięcy wstrzymały przejazd przez jego terytorium pociągu relacji Duszanbe-Moskwa, motywując to obawą przed napływem uchodźców z Afganistanu i tym samym silnie utrudniając tysiącom Tadżyków podróż do miejsc poszukiwania zatrudnienia22. Środki finansowe przekazywane przez emigrantów do kraju nie tylko poprawiają sytuację materialną poszczególnych gospodarstw domowych, ale ze względu na swe rozmiary wywierają także istotny wpływ na gospodarkę kraju jako całości. W ostatnich latach doprowadziły one do zwiększenia importu dóbr konsumpcyjnych, popytu wewnętrznego, dochodów budżetowych, a w konsekwencji – przyczyniły się do pojawienia i umocnienia trendów wzrostu w tadżyckiej gospodarce23. Dzięki emigracji zarobkowej udało się zatrzymać postępującą pauperyzację społeczeństwa i zapobiec masowemu głodowi. Pełni ona rolę swoistego stabilizatora sytuacji socjoekonomicznej, a w konsekwencji także i politycznej w Tadżykistanie24. Tym niemniej, długookresowy wpływ emigracji zarobkowej na ten kraj nie jest bynajmniej jednoznacznie pozytywny. Pozbywając się rzesz osób w wieku produkcyjnym, Tadżykistan redukuje swój potencjał rozwojowy i kapitał społeczny. Republikę dotyka proces drenażu mózgów, jako że osoby wyjeżdżające reprezentują z jednej strony najbardziej mobilną i przedsiębiorczą, z drugiej – najlepiej wykształconą grupę społeczeństwa. Emigranci częściej niż pozostający w kraju posiadają pełne lub niepełne wyższe wykształcenie (17% w stosunku do 9% ogółu społeczeństwa)25. Wysoka jest w ich gronie nich również liczba osób z wykształceniem zawodowym – wśród emigrantów stanowią one odsetek czterokrotnie 21 22 23 24 25 Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 22. K. Parshin, Tajikistan Gains Global Prominence, Yet Fights Regional Isolation, http://www.eurasianet.org/departments/business/articles/eav111401.shtml, [21.10.2009]. S. Kurbanov, dz. cyt. A. Korobkov, Z.Zaionchkovskaia, The Post-Soviet Labor Migrations: The Socio-Economic, Legal, and Financial Aspects, http://www.allacademic.com//meta/p_mla_apa_research_citation/0/7/4/2/5/pages74259/p74259-9.php, [21.10.2009]; tamże, http://www.allacademic.com//meta/p_mla_apa_research_citation/0/7/4/2/5/pages74259/p74259-24.php, [21.10.2009]. Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 10, С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 31. 7 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl wyższy niż wśród ogółu społeczeństwa. Wynika to przede wszystkim z obecnego upadku przemysłu w Tadżykistanie, jak również faktu, że na międzynarodowym rynku pracy specjaliści z dobrym wykształceniem zawodowym mogą liczyć na wysokie uposażenia26. Eksport problemów swojej gospodarki poza własne granice przyczynia się do zmniejszenia w kraju nacisku na przeprowadzenie szeregu reform strukturalnych oraz na tworzenie nowych miejsc pracy. Emigracja odgrywa ponadto rolę wentyla bezpieczeństwa dla klasy rządzących republiką, oddalając niebezpieczeństwo wybuchu masowego niezadowolenia społecznego. Sprzyja ona również uzależnieniu politycznemu Tadżykistanu od krajów przyjmujących migrantów27. Co charakterystyczne, stopień inwestycji zarobionych przez gastarbeiterów pieniędzy w gospodarkę Tadżykistanu jest niski. Gros środków przeznaczane jest na konsumpcję, na zaspokajanie bieżących potrzeb życiowych. Powodowane może być to zarówno tym, że owych środków na akumulację nie wystarcza, ponieważ stanowią one np. jedyne albo główne źródło utrzymania wielu rodzin, jak i tym, że założenie biznesu jest w Tadżykistanie niełatwe ze względu na funkcjonowanie wielu czynników odstręczających – skomplikowane przepisy prawne, szeroko rozpowszechniona korupcja, niedostateczna lub zniszczona infrastruktura28. Analizując przyczyny niskiego poziomu inwestycji, warto uwzględnić również ten aspekt, że niemal każda rodzina gastarbeitera jest wpisana w pewne struktury rodowe, które generują określone zobowiązania. Ponad połowa z nich udziela więc pomocy finansowej i wsparcia materialnego innym gospodarstwom domowym. Stąd na emigracji zarobkowej w Tadżykistanie korzystają nie tyle poszczególne rodziny, co społeczeństwo jako całość; prawie nie odbija się ona na stopniu jego zróżnicowania pod względem materialnym29. Wyjazd najmłodszej, najbardziej mobilnej, najmniej konserwatywnej części społeczeństwa pogłębia postępujący od momentu upadku ZSRR proces jego archaizacji. Zauważalna jest rewitalizacja tradycyjnych instytucji społecznych, rośnie rola wspólnot rodowych. Przyczyny tych zjawisk są oczywiście złożone i mają na nie wpływ różnorakie czynniki, jak m.in. fakt, że w wielu regionach Tadżykistanu po wojnie domowej nastąpił powrót do gospodarki naturalnej, jako strategii przeżycia i metody przystosowania się do 26 27 28 29 С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 29. S. Kurbanov, dz. cyt. Por. L. Jones, R. Black R. Skeldon, dz. cyt., s. 23, s. Kurbanov, dz. cyt. С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 105; Tabela 33: Czy Wasze gospodarstwo domowe okazuje ciągłą pomoc materialną krewnym, żyjącym oddzielnie? Nie 45% Tak, pomagamy epizodycznie 26% Tak, regularnie udzielamy pomocy 16% Tak, praktycznie ich utrzymujemy 13% - tamże, s. 115. 8 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl nowej, często ekstremalnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. To pociągnęło za sobą odrodzenie się tradycyjnych stosunków produkcji, a wraz z nimi – tradycyjnych stosunków społecznych. W związku z upadkiem państwa i jego instytucji socjalnych wspólnoty rodowe zmuszone były wziąć na siebie ich zadania. Emigracja zarobkowa wspomniane zjawiska w znaczącym stopniu wzmacnia i petryfikuje30. Pomimo że duże, patriarchalne gospodarstwa domowe tradycyjnie stanowią w Tadżykistanie najbardziej rozpowszechniony ich typ, w związku m.in. z emigracją za pracą ich liczba stale wzrasta, natomiast ilość rodzin nuklearnych, złożonych z rodziców i dzieci, ciągle się kurczy31. W regionach wiejskich, w których poziom emigracji jest najwyższy, zdecydowanie dominują takie właśnie wielopokoleniowe rodziny patriarchalne, składające się z rodziców-staruszków i synowych z dziećmi. Funkcjonują także trzy-, czteropokoleniowe gospodarstwa domowe, w których pozostały wyłącznie kobiety i dzieci 32 podczas gdy wszyscy mężczyźni w rodzinie wyjechali za pracą. Wielu gastarbeiterów wskazuje na problemy rodzinne, generowane ich długotrwałym pobytem poza domem, wymieniając wśród nich przede wszystkim utratę kontroli nad wychowaniem dzieci. Zapewnienie im opieki i dbałość o ich wykształcenie w wielu przypadkach spoczęły całkowicie na barkach kobiet 33. Małżeństwa emigrantów często się rozpadają; niejednokrotnie zakładają oni równoległe rodziny tam, gdzie pracują. Wyjazd tak wielu młodych mężczyzn za granicę skutkuje również upowszechnianiem się instytucji wielożeństwa, która pozwala częściowo zaradzić powstawaniu rzesz samotnych kobiet wskutek dysproporcji płciowej na rynku małżeńskim34. Kolejnym efektem emigracji są zachodzące w Tadżykistanie zmiany w kulturze seksualnej i we wzorcach życia seksualnego. Coraz popularniejszym zjawiskiem staje się prostytucja; rozpowszechnia się także instytucja utrzymanek. Ze względu na sytuację materialną i niepewność jutra, młodzi mężczyźni nie mogą sobie pozwolić na małżeństwo, a dla ich ubogich rówieśniczek ten nieformalny sposób „zarobkowania” to często również sposób jedyny. Z uwagi na wspomniane zaburzenie proporcji płci, wiele kobiet traci szansę wyjścia za mąż. Tym samym stają się one brzemieniem dla swoich niezamożnych rodzin i częstokroć są zmuszone do wyboru statusu utrzymanki. Zwykle ich „sponsorami” zostają młodzi gastarbaiterzy, powracający do kraju w sezonie zimowym. Zdarza się, że tego rodzaju 30 С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s.114. Tamże, s. 114. 32 Tamże, s. 115. 33 Tamże, s. 115. 34 Трудовая миграция: повышенный спрос на внешние трудовые ресурсы отмечается не только в Москве и Санкт-Петербурге, dz. cyt. 31 9 Globalny rozwój w kontekście społeczno-gospodarczych wyzwań Azji Środkowej i Kaukazu Południowego Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach programu POLSKA POMOC www.iw.amu.edu.pl www.polskapomoc.gov.pl związki trwają po kilka lat, częściej jednak kobieta na przestrzeni tego okresu czasu trafia na utrzymanie do różnych mężczyzn, „wędrując” od jednego do drugiego. Proceder ten, jak i uczestniczące w nim kobiety, jest bardzo źle postrzegany przez społeczeństwo i traktowany jako analogiczny do prostytucji, tym niemniej jego zasięg jest coraz szerszy35. Z drugiej strony, migracje w naturalny sposób przyczyniają się do wzrostu roli kobiet w społeczeństwie. Zaczynają one podejmować samodzielnie coraz więcej decyzji i przejawiać aktywność w takich sferach życia, które wcześniej pozostawały niemal wyłącznie domeną mężczyzn. Niekiedy wywołuje to sprzeciw i protest ze strony mężczyzn i generuje sytuacje konfliktowe. Ich źródłem bywają np. kwestie prawa do rozporządzania majątkiem, o które spierają się mężczyźni – głowy wspólnot rodowych, którzy niejako sprawuje pieczę nad żonami i dziećmi swoich synów i braci w okresie ich nieobecności, oraz te właśnie żony. Kobiety, choć zajmują się uprawą zbóż czy hodowlą bydła, nie mogą ich samodzielnie sprzedać – według zwyczaju sprzedaje je będący ich opiekunem mężczyzna, co wywołuje spory zarówno przy samej procedurze sprzedaży, jak i przy podziale otrzymanych za nią pieniędzy36. Konsekwencje nasilonej emigracji zarobkowej z Tadżykistanu mają zatem wymiar nie tylko ekonomiczny. Proces ów stymuluje i wzmacnia istotne zmiany we wzorcach funkcjonowania tadżyckiego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę liczbę osób, które wyemigrowały za pracą, oraz cechy więzi społecznych w Tadżykistanie, należy stwierdzić, że praktycznie wszystkich jego członków dotyczy ono w sposób bezpośredni – każdy z nich posiada kogoś bliskiego, kto przebywa na zarobotkach za granicą. Trwający kryzys ekonomiczny, który szczególnie mocno odbił się gospodarce Rosji – kraju najczęściej wybieranego przez emigrujących Tadżyków jako kraj docelowy – spowoduje zapewne znaczące zmiany w odniesieniu do tego zjawiska. Na dokładniejsze analizy tego zagadnienia należy jednak jeszcze poczekać. 35 36 С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 117-118. С. Олимова, И. Боск, dz. cyt., s. 119. 10
