Nr 617. Pomoc dla rolnictwa krajowego w okresie przedakcesyjnym

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Pomoc dla rolnictwa krajowego
w okresie przedakcesyjnym.
Przykład Portugalii.
Kwiecień 1998
Dorota Stankiewicz
Informacja
Nr 617
Pomoc przedakcesyjna jest formą bezpośredniego wsparcia dla państw
przystępujących do WE/UE. Pomoc ta jest przyznawana incydentalnie; w postac
bezpośredniej dotacji z budżetu Wspólnoty otrzymały ją Grecja i Portugalia.
W przypadku Portugalii pomoc ta była ukierunkowana na poprawę struktury agrarnej oraz modernizację rolnictwa i jego otoczenia w celu dostosowania
rolnictwa portugalskiego do standardów UE
BSE
1
Pomoc przedakcesyjna jest formą bezpośredniego wsparcia dla państw przystępujących do WE/UE. Pomoc ta jest przyznawana incydentalnie; w postaci bezpośredniej dotacji z
budżetu Wspólnoty otrzymały ją Grecja i Portugalia.
W przypadku Portugalii pomoc ta była ukierunkowana na poprawę struktury agrarnej
oraz modernizację rolnictwa i jego otoczenia w celu dostosowania rolnictwa portugalskiego
do standardów UE [1].
W roku 1978, czyli w rok po złożeniu przez Portugalię podania o przyjęcie do EWG,
rozpoczęły się negocjacje dotyczące wejścia Portugalii do Unii. Negocjacje te trwały do
czerwca 1985 r., ale już w grudniu 1980 r. Rada Europejska podjęła decyzję o bezzwrotnej
pomocy dla tego kraju, mającej na celu dostosowania strukturalne.
Portugalia stała się członkiem Wspólnoty Europejskiej z dniem 1 stycznia 1986 roku. Tak więc na kilka lat przed wejściem do WE kraj ten miał możliwość skorzystania z pomocy przedakcesyjnej.
Stan rolnictwa portugalskiego w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych
Przed przystąpieniem do Wspólnot Europejskich rolnictwo portugalskie charakteryzowało się niekorzystną strukturą agrarną, niską wydajnością, brakiem kapitałów i nowoczesnych technologii.
W roku 1976 udział rolnictwa w Produkcie Krajowym Brutto (PKB) wyniósł 13,1%,
przy odsetku osób zatrudnionych w rolnictwie na poziomie 29,0%.
Około 29% (2,6 mln ha) terytorium Portugalii oceniono, jako nadające się pod uprawę. Jednakże w roku 1985 powierzchnia uprawianych gruntów wynosiła 3,6 mln ha, czyli
około 1 mln ha upraw stanowiły grunty o bardzo niskiej jakości.
W roku 1980 struktura agrarna Portugalii przedstawiała się następująco:
- 82% gospodarstw stanowiły gospodarstwa o powierzchni 0-4 ha,
- 15% - gospodarstwa o powierzchni 4-20 ha,
- zaledwie 2% - gospodarstwa o powierzchni 20-50 ha,
- 1% - gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha [1]
Gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha stanowiące tylko 1% ogółu gospodarstw
skupiały aż 51% ziemi rolnej, natomiast w gospodarstwach najmniejszych (0-4 ha) znajdowało się zaledwie 15% ziemi [1].
Należy podkreślić, że ponad połowa rolników portugalskich była w wieku powyżej 55
lat, około 30% właścicieli gospodarstw było analfabetami, a kolejne 30% - samoukami [1].
Rozmiary i priorytety pomocy przedakcesyjnej dla Portugalii
Wysokość funduszy przedakcesyjnych, przekazanych w formie dwóch programów
pomocowych dla rolnictwa wynosiła 73 mln EAU (European Accountacy Unit).
Portugalia otrzymała też pożyczkę w wysokości 150 mln EAU z Europejskiego Banku
Rozwoju.
W latach 1980-1985 zrealizowano szereg projektów, które miały być finansowane w
ramach pomocy przedakcesyjnej do wysokości 50% kosztów przedsięwzięć.
Głównymi priorytetami pomocy przedakcesyjnej były:
- organizacja systemów statystycznych, informacji o produkcji i cenach, badania naukowe, doradztwo i wyposażenie laboratoriów (13% środków pomocowych),
2
BSE
- poprawa struktury rolnej: modernizacja infrastruktury rynku, wsparcie grup producenckich i spółdzielni, oraz pomoc dla regionów o najbardziej zaniedbanej gospodarce (20%
środków),
- pomoc ogólna dla sektorów produkcji rolnej: produkcja roślinna (30% środków) i
produkcja zwierzęca (37% środków).
Wysokości dofinansowania poszczególnych sektorów produkcji rolnej były następujące:
- sektor produkcji mięsnej (wołowiny) - 17,9 mln ECU,
- sektor produkcji owoców i warzyw - 9,3 mln ECU,
- produkcja wina - 8,5 mln ECU,
- produkcja mleka - 6,6 mln ECU,
- rozwój sektora owczarskiego - 1,5 mln ECU,
- produkcja ryżu - 1 mln ECU.
Przewidziano też środki na zmianę kierunku użytkowania gruntów; na zalesianie przeznaczono 2,3 mln ECU.
Jednocześnie, w drodze negocjacji, ustalono, że Portugalia w chwili przystąpienia do
WE otrzyma wsparcie w ramach pomocy przyznanej z funduszów strukturalnych.
Ponadto, jako wzmocnienie pomocy przedakcesyjnej, przewidziano poza funduszami
strukturalnymi sfinansowanie dodatkowego programu wspomagającego rozwój rolnictwa na
ogólną sumę 700 mln ECU na okres 10 lat. Priorytetami, wskazanymi przez Portugalię odnośnie wykorzystania tej kwoty, były:
- doradztwo rolne,
- przetwórstwo i marketing produktów rolnych,
- rozbudowa infrastruktury rolnej, nawadnianie,
- komasacja gruntów (cel długoterminowy). [1]
Sytuacja w rolnictwie portugalskim po przystąpieniu do Unii Europejskiej
Jak wynika z danych Fundacji Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), w latach
1985-1993 w Portugalii o 20% zmniejszyła się liczba pracujących w rolnictwie i liczba gospodarstw rolnych, natomiast o 42% wzrosła wartość majątku zaangażowanego w rolnictwie.
Dochody rolnicze uległy silnemu obniżeniu, w wyniku spadku o 46% cen w ujęciu realnym, zwiększeniu kosztów produkcji i stagnacji produkcji. Przeciętna siła nabywcza dochodu rolnika portugalskiego zmniejszyła się z 30% średniej dla UE w roku 1985 do 24% w roku
1993.
Gwałtownie, bo o 166% wzrosły wydatki socjalne dla ludności rolniczej [1].
W roku 1987, czyli tuż po wstąpieniu Portugalii do WE, liczba gospodarstw rolnych
wynosiła ogółem 635,5 tysięcy, w tym 384 tys. gospodarstw miało powierzchnię UR wynoszącą 1 ha lub powyżej, ale aż 251,5 tys. czyli 39,6% stanowiły gospodarstwa bardzo małe o
powierzchni do 1 ha użytków rolnych (UR) [3].
W roku 1989/90 dały się już zauważyć pewne zmiany; ogólna liczba gospodarstw
spadła w porównaniu z rokiem 1987 o 5,8% - do poziomu 598,7 tys. gospodarstw, z czego
415,4 tys. gospodarstw miało powierzchnię UR wynoszącą 1 ha lub powyżej, a 183,3 tys.
czyli 30,6% stanowiły gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych poniżej 1 ha [4].
W roku 1993 w Portugalii było 487,7 tys. gospodarstw o powierzchni UR 1 ha lub
powyżej [5].
BSE
3
Widoczny jest więc trend wzrostowy w liczbie gospodarstw o powierzchni użytków
rolnych nie niższej niż 1 ha.
Należy też podkreślić, że w roku 1993 w porównaniu do roku 1980 (czyli do stanu
sprzed wejścia Portugalii do WE), o 39,5% wzrosła liczba portugalskich gospodarstw rolnych
o powierzchni użytków rolnych nie niższej niż 1 ha - z poziomu 349,5 tys. do 487,7 tys.
(prawdopodobnie w wyniku równoległego spadku liczby gospodarstw o powierzchni nie
przekraczającej 1 ha UR) [5].
Na przestrzeni trzynastu lat dokonał się więc w Portugalii widoczny postęp we
wzroście liczby gospodarstw o powierzchni użytków rolnych wynoszącej 1 ha lub powyżej.
Z danych Eurostatu wynika również, że średnia powierzchnia gospodarstwa portugalskiego (wyrażona w użytkach rolnych, przy czym wzięto pod uwagę gospodarstwa o UR 1
ha lub powyżej), wynosząca w roku 1987 8,3 ha, po sześciu latach czyli w roku 1993,
zmniejszyła się do 7,4 ha [5].
Dla porównania w Polsce średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosiła:
- w roku 1987: 6,9 ha (w tym użytki rolne - 6,1 ha),
- w roku 1993: 7,1 ha (w tym użytki rolne - 6,2 ha)
- w roku 1996: 7,9 ha ( w tym użytki rolne - 7,0 ha) [2], [8], [9].
Biorąc pod uwagę tylko gospodarstwa rolne o powierzchni 1 ha użytków rolnych lub
powyżej, struktura agrarna Portugalii przedstawia się następująco:
Kraj
Portugalia
Rok
Źródło
(z dniem
1.01.86
-członek
WE)
1980
1987
89/90
1993
5
3,5
4
5
Gospodarstwa (w % ogółu gospodarstw)
o powierzchni użytków rolnych:
1,0-4,9 5,0-9,9 10-19,9 20-49,9 50 ha i
ha
ha
ha
ha
ponad
77,9
12,6
5,2
2,5
1,8
72,5
15,0
7,2
3,4
1,9
74,4
13,5
6,6
3,3
2,2
78,1
11,1
5,9
3,0
1,9
Jak wynika z powyższej tabeli, w Portugalii od lat dominują gospodarstwa małe, o
powierzchni nie przekraczającej 5 ha UR, stanowiące w roku 1980 77,9% a w roku 1993 78,1% ogółu gospodarstw o powierzchni UR wynoszącej 1 ha lub powyżej. Najmniej jest
gospodarstw o powierzchni UR 50 ha lub więcej (1,8% w roku 1980 i 1,9% w roku 1993).
Strukturę agrarną Portugalii w latach 1980 i 1993 w porównaniu do struktury agrarnej
Polski (1996) przedstawiono na rysunku nr 1.
Podsumowanie
Pomimo dużej pomocy, jaką otrzymało rolnictwo portugalskie w okresie przedakcesyjnym, nie doszło tam do przełomowej poprawy sytuacji. Redukcji liczby zatrudnionych,
spadkowi liczby gospodarstw o powierzchni do 1 ha UR i podniesieniu poziomu środków
4
BSE
kapitałowych zaangażowanych w rolnictwo towarzyszył bowiem spadek dochodów rolniczych, stagnacja produkcji i konieczność zwiększenia wydatków socjalnych.
Należy zauważyć, że Portugalia przystępowała do WE przed reformą Wspólnej Polityki Rolnej. Druga połowa lat siedemdziesiątych i początek dekady lat osiemdziesiątych były
postrzegane jako okres recesji, co przy wzroście protekcjonizmu narodowego utrudniało procesy podejmowania decyzji we Wspólnotach. W tym też okresie wystąpiły wysokie nadwyżki
w produkcji rolnej. Dopiero od połowy lat osiemdziesiątych we Wspólnotach rozpoczął się
okres zmian. Po roku 1984 zaczęto wprowadzać zmiany polityki rolnej polegające na ograniczeniach kwotowych subsydiowanej produkcji mleka i bardziej restrykcyjnej polityce cen
rolnych dla wielu produktów.
Wraz z przystąpieniem do WE Hiszpanii i Portugalii wprowadzono szereg
specyficznych przedsięwzięć regionalnych w celu wzmocnienia nowych struktur rolnych na
południu Europy. W roku 1992 przyjęto propozycje reformy Wspólnej Polityki Rolnej czyli
"Plan Mac Sharry'ego", mający na celu przesunięcie punktu ciężkości z subwencjonowania
cen rolnych na bezpośrednie subwencjonowanie dochodów.[7], [11].
Doświadczenia portugalskie w wykorzystaniu pomocy przedakcesyjnej mogą jednak
okazać się pomocne dla Polski. Polskie przygotowania do rozpoczęcia negocjacji z UE w
sprawie członkostwa weszły obecnie w końcową fazę, a zgodnie z Narodową Strategią
Integracji jednym z warunków przyspieszenia procesu dostosowań do członkostwa w UE jest
uzyskanie dostępu do przedakcesyjnych funduszy strukturalnych.
Mając na względzie doświadczenia portugalskie korzystne byłoby np. uwzględnienie
w programach wykorzystania funduszy przedakcesyjnych stopnia gotowości administracji do
gospodarowania tymi funduszami. Sposób administrowania funduszami przedakcesyjnymi w
Portugalii nie był bowiem najwłaściwszy. Z doświadczeń portugalskich wynika także, że
zwłaszcza w I okresie korzystania z programu przedakcesyjnego w kraju uzyskującym to
wsparcie występuje małą zdolność absorpcji środków [10].
Należy podkreślić, że wniosek o fundusze przedakcesyjne został opracowany w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej i przyjęty przez rząd polski 15 lipca 1997 r.
We wniosku zawarto trzy priorytety na które miały być przeznaczone fundusze przedakcesyjne. Priorytetemi tymi były:
- dofinansowanie poprawy technologii w przemyśle rolno-spożywczym związane z
poprawą jakości produkcji w gospodarstwach rolniczych i z ochroną środowiska,
- zintegrowany rozwój wsi (między innymi wspieranie budowy infrastruktury),
- wsparcie procesu przygotowania struktur i systemów administracyjnych do wdrażania w Polsce dorobku prawnego Unii Europejskiej (np. budowa systemu identyfikacji zwierząt, systemu rejestracji i identyfikacji gruntów i ewidencji gospodarstw).
Jednakże zgodnie z ogłoszoną 16 lipca "Agendą 2000" okazało się, że środki przedakcesyjne będą mniejsze niż wnioskowano i dostępne dopiero po roku 2000. [12].
Źródła:
1. K. Romanowska, Wł. Piskorz: Ocena funkcjonowania Funduszy Strukturalnych w
Unii Europejskiej. Wkład w rozwój wsi i rolnictwa, FAPA-SAEPR, Warszawa, wrzesień 1996
r.
2. Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 1991.
3. Eurostat: Basic statistics, 30 th edition.(dane dla roku 1987)
4. Eurostat: Basic statistics, 32nd edition. (dane dla roku 1989/90)
BSE
5
5. European Commision: The Agricultural situation in the European Union. 1995 Report, Brussels, Luxembourg 1996.
6. Powszechny Spis Rolny 1996 r. Użytkowanie gruntów i powierzchnia zasiewów,
GUS, Warszawa, 1997 r.
7. A. Jurcewicz, B. Kozłowska, E. Tomkiewicz: Polityka rolna Wspólnoty Europejskiej w świetle ustawodawstwa i orzecznictwa, W.N. SCHOLAR, Warszawa 1995 r.
8. Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 1994 r.
9. Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa, 1997 r.
10. Komitet Integracji Europejskiej: Narodowa Strategia Integracji przyjęta przez Radę Ministrów 28 stycznia 1997 r.
11. W. Piskorz: Unia Europejska i jej polityka rolna. Problemy integracji polskiego
rolnictwa, FAPA, Warszawa, marzec 1995 r.
12. Cz. Siekierski: Finansowanie inwestycji, Nowe Życie Gospodarcze, nr 44, 2 listopada 1997 r.