docInstytucjonalizacja zmian spontanicznych wbprocesie
download 
Reklamacja Transkrypt
Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wbprocesie
Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 4 (56): 82 – 100 ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw Nadesïany: 18.06.15 | Zaakceptowany do druku: 18.08.15 Zofia Patora-Wysocka* Artykuï jest próbÈ teoretycznej ib empirycznej analizy koncepcji instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw. W artykule proces instytucjonalizacji zmian jest postrzegany zb perspektywy procesualnej wb zarzÈdzaniu, gdzie waĝnym tïem poznawczym analizy sÈ codzienne dziaïania wb ramach rutynowo odtwarzanej praktyki. PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa jest opisywana wb literaturze wb kontekĂcie behawioralnym ib sytuacyjnym. UmiÚdzynaradawianie jest zb kolei opisywane wbliteraturze przedmiotu jako proces skokowy bÈdě ewolucyjny. Internacjonalizacja firmy moĝe byÊ wynikiem dziaïañ przedsiÚbiorczych obcharakterze intuicyjnym ibspontanicznym. Celem artykuïu jest ukazanie problematyki instytucjonalizacji zmian spontanicznych wbkontekĂcie internacjonalizacji przedsiÚbiorstw zb perspektywy procesualnej. Przeprowadzono porównawcze studium przypadku, które ilustruje tezÚ, ĝe dziaïania spontaniczne sÈ waĝnÈ kategoriÈ inicjowania ib utrwalania zmian wb ramach codziennie odtwarzanej praktyki wb procesie umiÚdzynaradawiania. Sïowa kluczowe: instytucjonalizacja, praktyka, rutyny, dziaïania spontaniczne, internacjonalizacja. Institutionalization of Spontaneous Changes in the Process ofb Internationalization of Enterprises Submitted: 18.06.15 | Accepted: 18.08.15 The article is an attempt of ab theoretical and empirical analysis of the concept of institutionalization of spontaneous actions in the process of internationalization of enterprises. In the article the process of institutionalization of changes is perceived from the processual perspective in management, where everyday actions within routinely repeated practice constitute an important cognitive background of the analysis. International entrepreneurship is described in the literature in both behavioral and situational contexts. Internationalization, in turn, is described in the literature on this subject as ab rapid or evolutionary process. Internationalization of the company can be ab result of entrepreneurial activities of intuitional and spontaneous nature. The aim of the article is to present the issue of institutionalization of spontaneous changes in the context of internationalization of enterprises from the processual perspective. A comparative case study was carried out which illustrates the thesis that spontaneous actions are an important category of initiating and consolidating changes within the practice which is repeated every day in the process of internationalization. Keywords: institutionalization, practice, routines, spontaneous actions, internationalization. JEL: L20, L21, L26 * Zofia Patora-Wysocka – dr, Spoïeczna Akademia Nauk, Katedra ZarzÈdzania. Adres do korespondencji: Spoïeczna Akademia Nauk, ul. Sienkiewicza 9, 90-113 ódě; e-mail: [email protected]. Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw 1. Wprowadzenie Artykuï stanowi teoretycznÈ ibempirycznÈ próbÚ mariaĝu koncepcji instytucjonalizacji ibumiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstwa1. W artykule podjÚto problematykÚ instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie podejmowania dziaïañ za granicÈ. Celem artykuïu jest ukazanie procesu inicjowania ibutrwalania zmian spontanicznych wb przedsiÚbiorstwie zb perspektywy procesualnej wb zarzÈdzaniu. Porównawcze studium przypadku przeprowadzone wb ramach badañ empirycznych ilustruje tezÚ, ĝe dziaïania spontaniczne sÈ waĝnÈ kategoriÈ inicjowania zmian wbprzedsiÚbiorstwie wbtoku codziennie odtwarzanej praktyki. Proces instytucjonalizacji zmian jest waĝny zb punktu widzenia nauk obzarzÈdzaniu. JednoczeĂnie jest to problem niedostatecznie eksplorowany empirycznie, abprzecieĝ wpïywajÈcy na zarzÈdzanie zmianÈ, okreĂlajÈcy kierunek ibjakoĂÊ zmian wborganizacji. Instytucjonalizacja moĝe zachodziÊ zarówno jako proces planowy, jak teĝ proces spontaniczny ibnaturalny. Róĝne kategorie inicjowania ibutrwalania zmian wbprzedsiÚbiorstwie moĝna eksplorowaÊ zb punktu widzenia perspektywy procesualnej wb zarzÈdzaniu. PodejĂcie to koncentruje siÚ obserwacji codziennych dziaïañ ibprocesów wbprzedsiÚbiorstwie wbtoku odtwarzanej praktyki. W duĝej mierze perspektywa ta czerpie zb prac A. Giddensa ib teorii strukturacji (1984). Internacjonalizacja przedsiÚbiorstwa moĝe byÊ analizowana zb co najmniej dwóch róĝnych punktów widzenia. Moĝe byÊ ujmowana jako proces przedsiÚbiorczy polegajÈcy na spontanicznym, nieplanowym, chociaĝ celowym wykorzystywaniu okazji. W tym teĝ znaczeniu kluczowa jest koncepcja przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej, wbktórej czÚsto kïadzie siÚ nacisk na sposób wykorzystywania okazji. Internacjonalizacja moĝe byÊ teĝ rozumiana jako proces zmiennego zaangaĝowania dziaïalnoĂci za granicÈ. UmiÚdzynarodowienie wiÈĝe siÚ wbtym sensie zb pewnego rodzaju novum wb aktywnoĂci przedsiÚbiorstwa. Co waĝne, moĝe tak byÊ bez wzglÚdu na to, czy umiÚdzynaradawianie przebiega ewolucyjnie, czy skokowo. Zgodnie zbzaïoĝeniami koncepcji przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej moĝna przypuszczaÊ, ĝe czynnikiem inicjujÈcym zmiany wbprocesie umiÚdzynaradawiania sÈ okazje ib „wyïaniajÈce siÚ” sytuacje. Pierwsza czÚĂÊ artykuïu stanowi analizÚ teoretycznÈ podjÚtych problemów poznawczych ibkorzysta wbduĝej mierze zbnurtu procesualnego wbzarzÈdzaniu. Druga czÚĂÊ artykuïu stanowi empiryczne studium problemu inicjowania ibinstytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw zb branĝy odzieĝowej. 2. Instytucjonalizacja dziaïañ spontanicznych wb przedsiÚbiorstwie – kluczowe zaïoĝenia poznawcze Proces inicjowania zmian wbprzedsiÚbiorstwie moĝe zachodziÊ wbsposób planowy bÈdě spontaniczny. Dziaïania spontaniczne podejmowane wb toku codziennie odtwarzanej praktyki mogÈ oddziaïywaÊ na zmianÚ systemów Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 83 Zofia Patora-Wysocka organizacyjnych, sposobu komunikacji ibinterakcji miÚdzy uczestnikami struktury organizacyjnej, abnawet mogÈ inicjowaÊ zmiany wbramach sytemu wartoĂci wspólnego dla danej organizacji. Tsoukas, okreĂlajÈc specyfikÚ dziaïañ spontanicznych, odwoïuje siÚ do dorobku Wittgensteina (1979) ib ïÈczy je zbprocesem uczenia siÚ. KorzystajÈc zbpracy Gawande (2002) nawiÈzuje do przykïadu pracy chirurga: „dziÚki partycypowaniu wbpraktyce (chirurg) stopniowo uczy siÚ odnosiÊ do danych okolicznoĂci spontanicznie (…): uĝywaÊ sprzÚt medyczny, rozpoznawaÊ okreĂlone symptomy, odnosiÊ siÚ do kolegów ib pacjentów” (Tsoukas, 2010, s. 50–51). Dziaïania spontaniczne sÈ uwikïane wbcodziennie odtwarzanÈ praktykÚ, dlatego naleĝy sÈdziÊ, ĝe nawet jeĂli sÈ to dziaïania nieplanowe, to cechuje je pewna celowoĂÊ, zdeterminowana przez wczeĂniej realizowanÈ strategiÚ, podejmowane decyzje, odtwarzane rutyny, hierarchiÚ struktury organizacyjnej, wartoĂci ib normy kulturowe wspólne dla danego przedsiÚbiorstwa. SpontanicznoĂÊ wiÈĝe siÚ jednoczeĂnie zb pewnego rodzaju samorzutnym realizowaniem codziennej praktyki, dlatego moĝe byÊ utoĝsamiana zb kreatywnoĂciÈ ibpodejmowaniem dziaïañ wbrew utrwalonym schematom postÚpowania. Dziaïania spontaniczne majÈ wiÚc charakter dualny, co oznacza, ĝe moĝna je porównywaÊ zbczynnoĂciami odtwarzanymi niemal bezrefleksyjnie ib rutynowo, ale równieĝ moĝna je rozumieÊ jako szczególne, czynnoĂciowe kategorie inicjowania zmian wbprzedsiÚbiorstwie. Tego rodzaju zmiany majÈ charakter inkrementalny – ewoluujÈ wb toku realizowanej strategii. W literaturze polskiej moĝna odnaleěÊ wyraěne analogie do tej koncepcji wbpracy . Suïkowskiego, który przeciwstawia klasycznym zaïoĝeniom zarzÈdzania strategicznego interpretatywny nurt myĂlenia obstrategii organizacji. Strategia, wzorem konstruktywistycznych zaïoĝeñ teorii Weicka (1979), jest ustanawianiem rzeczywistoĂci organizacyjnej, bÚdÈc wïaĂciwie definiowana post factum (Suïkowski, 2012, s. 210–216; Weick, 2001). Proces instytucjonalizacji zmian wb organizacji jest rodzajem interakcji miÚdzy rutynowo odtwarzanymi czynnoĂciami ab dziaïaniami spontanicznymi, które stanowiÈ ob zmianie przyjÚtej praktyki. W literaturze przedmiotu problem ten jest rozwijany zb punktu widzenia nurtu procesualnego wb zarzÈdzaniu, który mimo obecnoĂci wb Ăwiatowym dyskursie naukowym, wciÈĝ nie jest popularny wb badaniach wb Polsce. PodejĂcie procesualne jest rodzajem mikroperspektywy poznawczej, wb której procesy zmiany organizacyjnej postrzegane sÈ wb ramach codziennych dziaïañ realizowanych wb przedsiÚbiorstwie, rutyn ib praktyk (Johnson, Melin ib Whittington, 2003; Becker, 2010; Jarzabkowski, 2005; Baran, 2013). Bardzo waĝnym odniesieniem teoretycznym wb nurcie procesualnym sÈ prace A. Giddensa (1984), zwïaszcza teoria strukturacji spoïecznej. KluczowÈ kategoriÈ poznawczÈ wbteorii strukturacji jest praktyka. Powstawanie ibzmiana systemów spoïecznych powstaje bowiem wbtoku odtwarzania dziaïañ ludzi. Praktyka jest reprodukowana wbramach codziennie odtwarzanych rutyn ibmoĝna jÈ definiowaÊ jako rodzaj wspólnego schematu odzwierciedlajÈcego 84 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw porzÈdek spoïeczny (legitymizacjÚ, autorytety, wartoĂci ibnormy) oraz narzÚdzia potrzebne do czynnoĂciowego wyraĝenia tych schematów (narzÚdzia, artefakty, procedury). Te zb praktyk, które tworzÈ wzglÚdnie najtrwalsze schematy dziaïañ, Giddens nazywa instytucjami (Giddens, 1984, s. 17, 25). Warto podkreĂliÊ, ĝe tego rodzaju procesowy kontekst instytucji jest takĝe popularny wbgïównym nurcie teorii instytucjonalnych. Olivier wysuwa bowiem koncepcjÚ zinstytucjonalizowanych zachowañ organizacyjnych, które definiuje jako „staïe, powtarzalne ib trwaïe czynnoĂci (…) okreĂlone przez konkretne wartoĂci, repetycyjne ib oporne na zmianÚ” (Olivier, 1992, s.b 563–588). W polskim dorobku badawczym bliska tego rodzaju perspektywie poznawczej jest praca B. StÚpieñ (2009), gdzie ukazano zïoĝonÈ rolÚ ib wpïyw instytucji otoczenia miÚdzynarodowego na sposób dziaïania oraz ksztaïtowania praktyk korporacji miÚdzynarodowych, ab takĝe okreĂlono praktyki najbardziej podatne na instytucjonalne oddziaïywanie otoczenia zewnÚtrznego. W literaturze przedmiotu wyraěny jest teĝ nurt badawczy zajmujÈcy siÚ koncepcjÈ menedĝera instytucjonalnego, który moĝe dziaïaÊ zarówno na rzecz utrwalania, jak iberozji instytucji (Lawrence ibSuddaby, 2006). PrzedsiÚbiorca instytucjonalny bywa definiowany jako ten, który „wyïamuje siÚ zbprzewidzianego scenariusza zachowania” (Dorado, 2005, s. 388) lub dÈĝy do rozwijania strategii ib ksztaïtowania instytucji (Leca ib Naccache, 2006, s.b627). Wedïug Hardy ibMaguire nadmierny nacisk na osobÚ indywidualnego menedĝera rodzi jednak ryzyko „celebrowania heroicznych przedsiÚbiorców ib wielkich liderów, którzy dokonujÈ zmian wb sposób celowy, strategicznie zamierzony ib twórczy” (Hardy ib Maguire, 2012, s. 213). Moĝna bowiem sÈdziÊ, ĝe zmiana wborganizacji moĝe teĝ przebiegaÊ wbtoku dziaïañ codziennych, spontanicznych, odbiegajÈcych od przyjÚtego sposobu dziaïania, które inicjujÈ zmianÚ rutyn, ab wb efekcie zmianÚ zinstytucjonalizowanej praktyki dziaïania. 3. PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa – wb kierunku perspektywy procesualnej Problematyka przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej ma charakter wieloparadygmatyczny ibkorzysta zbdorobku róĝnych nurtów poznawczych wbzarzÈdzaniu. K. Wach postuluje dwubiegunowe podejĂcie do przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej. KoncepcjÚ tÚ moĝna bowiem traktowaÊ albo jako czÈstkowy nurt poznawczy wbramach teorii przedsiÚbiorczoĂci lub internacjonalizacji przedsiÚbiorstw, albo teĝ jako autonomiczny obszar badawczy (Wach, 2015, s. 12). PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa ulokowana wbnurcie badañ nad przedsiÚbiorczoĂciÈ eksploruje problematykÚ podejmowania przedsiÚwziÚÊ oportunistycznych na rynkach zagranicznych (zob. Gaweï, 2013). Wb podejĂciu tym wyodrÚbniïa siÚ jednoczeĂnie bardzo wyraěna tendencja do prowadzenia miÚdzynarodowych studiów porównawczych (Wach, 2104). Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 85 Zofia Patora-Wysocka Drugi nurt poznawczy badañ nad przedsiÚbiorczoĂciÈ miÚdzynarodowÈ czerpie zb teorii internacjonalizacji ib wedïug K. Wacha to rodzaj wÚĝszego podejĂcia do problematyki umiÚdzynarodowienia przedsiÚbiorstw, zwïaszcza zb sektora M¥P (Wach, 2015, s. 13; Daszkiewicz, 2014, s. 212). Kwestia uznania przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej jako odrÚbnej subdyscypliny wb ramach nauk ob zarzÈdzaniu jest zb kolei rodzajem „problemu demarkacyjnego”, który wb polskiej literaturze szerzej podejmuje . Suïkowski (2012) ib który jest obecny we wspóïczesnym dyskursie naukowym (KraĂnicka, 2012; Freiling ib Schelhowe, 2014; Covin ib Miller, 2014; Wach, 2015). Covin ibMiller postulujÈ potrzebÚ ïÈczenia orientacji przedsiÚbiorczej ibprzedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej. W ten sposób wyïania siÚ koncepcja miÚdzynarodowej orientacji przedsiÚbiorczej, którÈ moĝna traktowaÊ jako waĝny przyczynek do wyodrÚbnienia siÚ nowej subdyscypliny (Covin ibMiller, 2014; Wach, 2015, s. 16–19). Wczesne koncepcje przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej byïy wb duĝej mierze zdominowane przez problematykÚ umiÚdzynaradawiania firm globalnych od urodzenia, tzw. born globals czy new ventures (Buckley, 2002; Oviatt ibMcDougall, 1994; Knight ibCavusgil, 1994; Rennie, 1993; Jarosiñski, 2013). Problematyka przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej zbczasem zostaïa poddana coraz mocniejszemu wpïywowi nauk obzarzÈdzaniu ibwspóïczeĂnie eksploruje wiele obszarów poznawczych. Przykïadem tego rodzaju róĝnorodnych nurtów badawczych sÈ prace podejmujÈce problem umiÚdzynaradawiania oraz innowacyjnoĂci maïych ib Ărednich przedsiÚbiorstw (Bell, McNaughton, Young ibCrick, 2003); przedsiÚbiorczoĂci rodzinnej na arenie miÚdzynarodowej (Segaro, 2012); internacjonalizacji wb ujÚciu zarzÈdzania strategicznego, sieci ib wspóïpracy przedsiÚbiorstw (Li ib Atuahene-Gima, 2001), deinternacjonalizacji przedsiÚbiorstw (Pauwels ib Matthyssens, 2001; Patora-Wysocka, 2015), zarzÈdzania miÚdzynarodowymi zespoïami ludzkimi (Reuber ibFischer, 1997), organizacyjnego uczenia siÚ oraz zmiany technologicznej wbprocesie umiÚdzynaradawiania (Kuemmerle, 2002; Zahra, Ireland ib Hitt, 2000; Patora-Wysocka, 2014). Oviatt ib McDougall wskazujÈ wb tym sensie na kontekst zaniku wyraěnej demarkacji problematyki umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw jako domeny duĝych lub maïych przedsiÚbiorstw (2000, s. 902–905). W literaturze anglojÚzycznej wyodrÚbniï siÚ bowiem doĂÊ mocno nurt biznesu miÚdzynarodowego (international business), który byï przez stosunkowo dïugi czas zorientowany na badanie problemów duĝych korporacji ib przyjmowaï makroperspektywÚ poznawczÈ, nawiÈzujÈcÈ czÚsto do dorobku ekonomii (Dunning, 1977). WspóïczeĂnie moĝna obserwowaÊ pewnego rodzaju odwrót wbkierunku eksplorowania problemów umiÚdzynaradawiania zbperspektywy organizacji ibzarzÈdzania. Dimitratos ibJones (2005) postulujÈ wbtym sensie celowoĂÊ rozciÈgania zagadnieñ poruszanych zb punktu widzenia przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej na specyfikÚ duĝych korporacji, dobrze ulokowanych wb miÚdzynarodowym Ărodowisku biznesowym. Granice przed86 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw siÚbiorczoĂci nie sÈ bowiem zdefiniowane przez wielkoĂÊ przedsiÚbiorstwa, ab kwestie odpowiedniego wykorzystania okazji sÈ waĝne bez wzglÚdu na branĝÚ, strukturÚ organizacyjnÈ oraz konfiguracjÚ ïañcucha wartoĂci. Zgodnie zb ogólnÈ tendencjÈ wb naukach ob zarzÈdzaniu problematyka przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej czerpie zbdorobku socjologii, antropologii, psychologii, ekonomii, finansów czy marketingu (Suïkowski, 2012; Oviatt ib McDougall, 2000; Perks ib Hughes, 2008). Koncepcja przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej wywodzi siÚ zb pojÚcia przedsiÚbiorczoĂci korporacyjnej zaproponowanej przez Stevensona ibJarillo (1990). PrzedsiÚbiorczoĂÊ korporacyjna jest rodzajem kolektywnego spojrzenia na zachowania przedsiÚbiorcze wborganizacji. Stevenson ibJarillo, odwoïujÈc siÚ do prac Schumpetera, wiÈĝÈ przedsiÚbiorczoĂÊ zbkoncepcjÈ innowacyjnoĂci iblokujÈ jÈ wbkontekĂcie wykorzystywania okazji. PrzedsiÚbiorczoĂÊ korporacyjna jest zatem definiowana jako „proces, dziÚki któremu ludzie – zarówno sami, jak ib wb ramach organizacji – starajÈ siÚ wykorzystywaÊ okazje bez wzglÚdu na aktualnie posiadane zasoby” (Stevenson ib Jarillo, 1990, s. 23). KluczowÈ kategoriÈ poznawczÈ wbramach tej koncepcji przedsiÚbiorczoĂci jest okazja rozumiana jako przyszïe zdarzenie uznane przez przedsiÚbiorcÚ za poĝÈdane. Jest to kategoria relatywistyczna, kaĝdorazowo inna wb danych uwarunkowaniach sytuacyjnych ibpodmiotowych (Stevenson ibJarillo, 1990). Koncepcja przedsiÚbiorczoĂci korporacyjnej ma charakter czynnoĂciowy, zwiÈzany zbdziaïaniem przedsiÚbiorstwa, jest nacechowana kontekstem behawioralnym ib sytuacyjnym, ma zwiÈzek zbdoĂwiadczeniem ibprocesem organizacyjnego uczenia siÚ. Koncepcja przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej odnosi siÚ do zachowania menedĝerów iborganizacji wbĂrodowisku wielokulturowym ibwielonarodowoĂciowym (Wright ibRicks, 1994). McDougall ibOviatt okreĂlajÈ jÈ zbkolei jako rodzaj mariaĝu zachowañ innowacyjnych, proaktywnych ibryzykownych, które majÈ miejsce wbprzestrzeni miÚdzynarodowej ibktórych celem jest tworzenie wartoĂci wb organizacji (McDougall ib Oviatt, 2000, s. 903). Tego rodzaju ujÚcie przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej wywodzi siÚ zbnurtu zarzÈdzania strategicznego ib nawiÈzuje m.in. do prac Covina ib Slevina (1989). Perks ib Hughes (2008) wb pracy dotyczÈcej problematyki podejmowania decyzji wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw wyróĝniajÈ dwa nurty teoretyczne wyjaĂniajÈce motywy internacjonalizacji. Pierwszy zb nich kïadzie nacisk na eksplorowanie roli czynników otoczenia zewnÚtrznego jako wiodÈcych determinantów internacjonalizacji ib ma nieco mniejsze znaczenie poznawcze zb punktu widzenia podejĂcia procesualnego adaptowanego wbramach niniejszej pracy. Perks ibHughes lokujÈ tu takie teorie ibkoncepcje, jak: teoria cyklu ĝycia produktu (Vernon, 1966); badania kultury organizacyjnej (Hofstede, 1980); modele etapowe (Johanson ibVahlne, 1977) ibinne. Drugi zb nurtów jest zwiÈzany zb eksploracjÈ tzw. czynników wewnÚtrznych, które mogÈ stanowiÊ pewnego rodzaju punkt wyjĂcia do obserwacji dziaïañ podejmowanych wb toku codziennie odtwarzanej praktyki przedsiÚbiorstwa wb procesie umiÚdzynaradawiania. Perks ib Hughes wyróĝniajÈ wb tym konProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 87 Zofia Patora-Wysocka tekĂcie cztery gïówne czynniki mogÈce wpïywaÊ na podejmowanie decyzji ob wyjĂciu na rynki zagraniczne: dostÚp do zasobów oraz moĝliwoĂÊ ich zastÈpienia na rynku rodzimym, rodzaj wczeĂniejszych decyzji wb procesie umiÚdzynaradawiania, wiedza przedsiÚbiorcy (tacit knowledge) oraz moĝliwoĂÊ wykorzystania nadarzajÈcych siÚ okazji (Perks ibHughes, 2008, s. 314). Opisanie tego rodzaju kategorii motywów internacjonalizacji przedsiÚbiorstwa nie wyjaĂnia jednak sposobu, wbjaki inicjowane sÈ decyzje obumiÚdzynaradawianiu. Aspekty te znajdujÈ odzwierciedlenie wb toku codziennych dziaïañ podejmowanych wbprzedsiÚbiorstwie ibmogÈ mieÊ wpïyw na to, jak wïaĂciwie przebiega proces internacjonalizacji. Internacjonalizacja przedsiÚbiorstwa ma bowiem co najmniej dwa wymiary. Po pierwsze jest procesem przedsiÚbiorczym, czÚsto opartym na nieplanowym, umiejÚtnym wykorzystaniu okazji, cechujÈcym siÚ spontanicznoĂciÈ decyzyjnÈ. Po drugie jest procesem czÚsto nielinearnego, zmiennego wb czasie zaangaĝowania dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstwa za granicÈ. Moĝna zaryzykowaÊ stwierdzenie, ĝe umiÚdzynarodowienie, przynajmniej na pierwszym etapie procesu, stanowi pewnego rodzaju novum dla przedsiÚbiorstwa. Ma to miejsce bez wzglÚdu na to, czy proces ten przebiega zgodnie zblogikÈ modeli skokowych czy etapowych. OdnoszÈc siÚ do zaïoĝeñ koncepcji przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej, moĝna stwierdziÊ, ĝe czynnikiem inicjujÈcym zmianÚ sÈ okazje ib nadarzajÈce siÚ sytuacje. Ich wykorzystanie opiera siÚ czÚsto na dziaïaniu spontanicznym, nieplanowym, choÊ czÚsto uzasadnionym zb punktu widzenia logiki modelu biznesowego adaptowanego przez dane przedsiÚbiorstwo. Dziaïania spontaniczne mogÈ mieÊ wiÚc kluczowe znaczenie dla przedsiÚbiorstwa zbpunktu widzenia jego rozwoju ibinicjowanych zmian. PodsumowujÈc, wb literaturze przedmiotu moĝna zidentyfikowaÊ szereg elementów czÈstkowych kluczowych dla zaproponowania modelu instytucjonalizacji zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw (rysunek 1). Najwaĝniejsze zb tych elementów to: 1. Rutyny ibprzyjÚty sposób dziaïania wbtoku codziennie odtwarzanej praktyki. 2. Dziaïania spontaniczne, które mogÈ byÊ przyczynkiem gruntowej zmiany bÈdě modyfikacji rutyn. 3. Okazje ib zmiana swoista otoczenia zewnÚtrznego, wb jakim funkcjonuje przedsiÚbiorstwo. 4. Nowa praktyka ib proces instytucjonalizacji nowego sposobu dziaïania. Proces instytucjonalizacji jest rodzajem utrwalania nowych schematów dziaïania wb toku codziennie odtwarzanej praktyki. Wspóïczesne przedsiÚbiorstwa funkcjonujÈ wb warunkach turbulencji otoczenia zewnÚtrznego, co powoduje, ĝe zmiana wb organizacji przebiega czÚsto wb sposób niezaplanowany ib gwaïtowny. Kluczowe stajÈ siÚ umiejÚtnoĂci odpowiedniego wykorzystania okazji. Praktyka, przyjÚty sposób dziaïania ib logika modelu biznesowego stanowiÈ pewien rodzaj ram waĝnych zb punktu widzenia zachowania ciÈgïoĂci procesów wb organizacji. Instytucjonalizacja nowych 88 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw sposobów dziaïania ib zmian rutyn wb toku codziennie odtwarzanych czynnoĂci moĝe zachodziÊ wb wyniku podejmowania dziaïañ spontanicznych. CzÚsto jednak dziaïania te ulegajÈ procesom instytucjonalizacji, gdy sÈ one zgodne zb przyjÚtym modelem biznesowym oraz zb logikÈ dominujÈcÈ firmy (Obïój ib Shujun, 2011). W tym teĝ sensie dziaïania spontaniczne moĝna okreĂlaÊ jako nieplanowe, nie sÈ jednak one dziaïaniami niecelowymi. MajÈ zwiÈzek zb rutynowo odtwarzanymi czynnoĂciami wb przedsiÚbiorstwie, zb procesami organizacyjnego uczenia siÚ ib nabywania doĂwiadczenia zarówno przez ludzi tworzÈcych przedsiÚbiorstwo, jak ib przez samÈ organizacjÚ. Zmiana rutyn i przyjętego sposobu działania Instytucjonalizacja nowej praktyki w procesie umiędzynaradawiania Działania spontaniczne Okazje, zmiana swoista sektora Rys. 1. Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw. ½ródïo: opracowanie wïasne. W tym teĝ sensie pojÚcie dziaïañ spontanicznych moĝna odnieĂÊ do koncepcji przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej, której kluczowÈ kategoriÈ teoretycznÈ jest okazja oraz umiejÚtnoĂÊ odpowiedniego jej wykorzystania. InternacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstwa moĝna wiÚc odnieĂÊ do procesów instytucjonalizacji zmian spontanicznych wbprzedsiÚbiorstwie ibwidzieÊ jÈ zbjednej strony jako proces zmiany ib spontanicznego wykorzystania okazji wb toku codziennie odtwarzanej praktyki, ab zb drugiej strony jako proces majÈcy wymierne efekty dziaïania wb postaci wzrostu bÈdě zmniejszenia poziomu zaangaĝowania przedsiÚbiorstwa za granicÈ. 4. Instytucjonalizacja dziaïañ spontanicznych wb procesie internacjonalizacji przedsiÚbiorstw zb branĝy odzieĝowej W artykule zaprezentowano wyniki porównawczego studium przypadków przeprowadzonego zb wykorzystaniem metody wywiadu pogïÚbionego oraz metody obserwacji nieuczestniczÈcej. Badania przeprowadzono wb przedsiÚbiorstwach zb branĝy odzieĝowej. Branĝa ta cechuje siÚ Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 89 Zofia Patora-Wysocka sezonowoĂciÈ ibzmiennoĂciÈ trendów mody, co definuje potrzebÚ ciÈgïej pracy nad rozwojem produktu modowego wb przedsiÚbiorstwach, ab takĝe ciÈgïÈ potrzebÚ rozwoju. W kontekĂcie procesowym wiÈĝe siÚ to zb koniecznoĂciÈ dokonywania regularnych, drobnych zmian wbcodziennej praktyce dziaïania oraz gotowoĂÊ do wykorzystywania okazji na róĝnych poziomach dziaïania, wb tym wb zakresie internacjonalizacji. Dobór przypadków byï celowy, podparty znajomoĂciÈ badacza lokalnej specyfiki przedsiÚbiorstw funkcjonujÈcych wb województwie ïódzkim oraz wynikajÈcÈ zb tego moĝliwoĂciÈ doboru odpowiedniego przedsiÚbiorstwa. Do badania dobrano trzy przedsiÚbiorstwa znajdujÈce siÚ na róĝnych etapach umiÚdzynarodowienia: firma Alfa jest wbfazie preumiÚdzynarodowienia ib podejmuje pierwsze dziaïania majÈce na celu dziaïanie za granicÈ; firma Beta regularnie realizuje dziaïalnoĂÊ eksportowÈ, firma Gamma realizuje zaawansowanÈ formÚ umiÚdzynarodowienia (produkcja wb Chinach). W ramach badania przeprowadzono szeĂÊ semiustrukturalizowanych wywiadów swobodnych wbokresie roku. Wywiady zbudowane byïy zbpodobnych, luěnych dyspozycji ibpodzielone byïy na dwie czÚĂci. Celem pierwszej czÚĂÊ wywiadów byïo ustalenie charakterystyki badanych przedsiÚbiorstw, druga czÚĂÊ byïa zorientowana na eksploracjÚ nastÚpujÈcych obszarów badawczych: procesu rozwoju produktu wbcyklu sezonowym, procesu umiÚdzynaradawiania, sposobu wykorzystywania okazji. W ramach badañ zastosowano metodÚ obserwacji nieuczestniczÈcej, dokonano analizy dokumentów. Cztery wywiady zostaïy zarejestrowane na dyktafonie, na podstawie czego dokonano transkrypcji danych. Podczas dwóch wywiadów sporzÈdzano notatki, uzupeïnione zaraz po wywiadach. Alfa jest mïodÈ, mocno rozpoznawalnÈ markÈ modowÈ na rynku polskim, wywodzÈcÈ siÚ zbodzi. Firma realizuje strategiÚ marki inspirowanej kulturÈ polskÈ lat 60. ib80., którÈ interpretuje trochÚ zbprzymruĝeniem oka. Szybko staïa siÚ markÈ kultowÈ. Wb Ărodowisku branĝowym ob Alfie mówi siÚ, ĝe najpierw powstaïa marka, potem pojawiï siÚ produkt. Firma wywodzi siÚ zb bloga promujÈcego tematykÚ kultury polskiej oraz ze studia graficznego. PrzedsiÚbiorstwo zarejestrowano wb2009 r. Firma sprzedaje odzieĝ, dodatki do odzieĝy oraz róĝnego typu akcesoria inspirowane motywami wzornictwa polskiego. Produkcja jest zlecana na zewnÈtrz podwykonawcom zbwojewództwa ïódzkiego. GrupÈ docelowÈ marki sÈ mieszkañcy miast, wb przedziale wiekowym 18–34 lata. PrzedsiÚbiorstwo Beta dziaïa wb sektorze maïych ib Ărednich przedsiÚbiorstw na terenie odzi. Beta zajmuje siÚ przerobem uszlachetniajÈcym wb gïównej mierze dla znanych, zachodnioeuropejskich marek modowych typu premium. W Ărodowisku branĝowym Beta jest znanÈ ibcenionÈ markÈ. Firma dziaïa na rynku polskim stosunkowo dïugo, bo ponad dwadzieĂcia lat. W tym czasie zbudowaïa odpowiednie zaplecze zasobowe umoĝliwiajÈce realizacjÚ zleceñ. Podstawowa dziaïalnoĂÊ firmy ma charakter usïugowy ibjest oparta na szyciu konfekcji damskiej ib mïodzieĝowej. 90 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw Firma Gamma zb siedzibÈ wb odzi do niedawna byïa najwiÚkszym producentem krawatów wb centralnej Europie. Zajmuje siÚ równieĝ produkcjÈ tkanin liturgicznych: ornatowych ibrexorowych. Gamma zostaïa zaïoĝona na bazie dawnych zakïadów przemysïu jedwabniczego. Produkcja tkanin krawatowych oparta jest na przÚdzach poliestrowych orazbszczÈtkowo na jedwabiu. Podobnie wbprodukcji tkanin liturgicznych wykorzystywane sÈ przÚdzebpoliestrowe,bzbnitkÈ metalizowanÈ oraz zbdomieszkÈ przÚdz naturalnych. W ofercie firmy sÈ wzory wïasne oraz wzory wykonywane pod zamówienie. W wyniku badania zidentyfikowano cztery kluczowe kategorie czÈstkowe procesu instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie internacjonalizacji przedsiÚbiorstw zbbranĝy odzieĝowej (rysunek 1, tabela 1, 2 ib3). SÈ to: dziaïania spontaniczne inicjujÈce zmianÚ codziennie odtwarzanej praktyki; okazje ibzmiana swoista sektora; zmiana rutyn ibprzyjÚtego sposobu dziaïania wbcyklu sezonowym oraz instytucjonalizacja nowych praktyk wb procesie umiÚdzynaradawiania. Odpowiada to zaïoĝeniom zaproponowanego wczeĂniej modelu instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wb procesie internacjonalizacji. Firma Alfa jest przypadkiem przedsiÚbiorstwa zbudowanego na wyraěnie okreĂlonej toĝsamoĂci marki, którÈ zdefiniowano wczeĂniej niĝ zaïoĝono firmÚ. Ta jasno okreĂlona toĝsamoĂÊ wpïywa na sposób codziennie podejmowanych dziaïañ. JednoczeĂnie firma ulokowana jest wbokreĂlonym kontekĂcie sytuacyjnym ibspoïeczno-gospodarczym. Wbprzypadku umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstwa zmienia siÚ zewnÚtrzne otoczenie rynkowe, zmienia siÚ zatem kontekst ib zmienia siÚ tym samym profil produktu. Alfa zbudowaïa swojÈ markÚ wbPolsce na przywiÈzaniu do jÚzyka, kultury Polski lat 60. ib80. W procesie internacjonalizacji nastÚpuje czÚĂciowy odwrót od tych wartoĂci. Wb produktach, poza skrótem nazwy, nie bÚdzie siÚ uĝywaÊ kluczowych dotÈd motywów. NastÈpi pewnego rodzaju instytucjonalizacja spontanicznie wyodrÚbnionego produktu skierowanego na rynek zagraniczny, co moĝe otworzyÊ nowy etap wbrozwoju firmy. W Alfie zmiany te sÈ naturalne ibnie sÈ drobiazgowo zaplanowane. SÈ jednoczeĂnie mocno zwiÈzane zb tempem zmian na rynku ib naturalnie lansowanym modelem strategii trendsettera. Proces umiÚdzynaradawiania przypomina zaïoĝenia klasycznego modelu etapowego (Johanson ib Vahnle, 1977), przy czym tu wb pierwszym etapie nie ma jeszcze eksportu, jest raczej badanie rynku oparte na bezpoĂrednim doĂwiadczeniu wïaĂcicieli przedsiÚbiorstwa, uczestnictwie wb targach branĝowych dla mïodych marek oraz budowaniu bezpoĂrednich kontaktów na bliskich geograficznie rynkach zachodnich. Lansowane dotÈd podejĂcie do produktu ulega przeformuïowaniu pod wpïywem krytycznej oceny moĝliwoĂci rozwoju za granicÈ. Zmienia siÚ sposób odtwarzanych rutyn wb pracy nad produktem. Spontaniczne mechanizmy dziaïania wyraěnie wpïywajÈ na instytucjonalizacjÚ strategii umiÚdzynaradawiania – wïaĂciwie widaÊ moment jej konstytuowania. Nie jest jeszcze okreĂlony rynek docelowy. Redefiniowany jest produkt. Wczesne plany internacjonalizacji inicjowane sÈ pomysïem na produkt modowy, który wb razie potrzeby bÚdzie siÚ zmieniaï. Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 91 92 Kategorie czÈstkowe Opinia respondenta Dziaïania spontaniczne (wykorzystywanie okazji, jakimi sÈ targi, nawiÈzanie wspóïpracy zb osobÈ fizycznÈ, wykorzystanie Internetu – dziaïania sÈ spontaniczne, nieokreĂlone planem; nie wiadomo nawet, jakie rynki bÚdÈ podlegaïy ekspansji) „Jakie rynki? No, tego jeszcze nie wiem. Zobaczymy. (…) Tak, ale jakaĂ tam dystrybucja moĝe by siÚ teĝ… na pewno wïaĂnie taka dystrybucja fizyczna, no bo przez Internet to... Czy wb zaprzyjaěnionych sklepach? Nie, nie, nie. To nie na takiej zasadzie. Na razie na zasadzie zbudowania kolekcji: takich ibtakich rzeczy, które by po prostu nadawaïy siÚ na rynek zachodni. Póěniej to trzeba pojechaÊ na jedne targi, drugie targi. PokazaÊ siÚ ib ewentualnie, ib ewentualnie póěniej jakieĂ tam zamówienia bÚdÈ, by spïywaïy. (…) targi Bread and Butter, Bright. Tego typu” „My wszystko robimy sami tak naprawdÚ, tak wiesz, próbujemy. Jak siÚ uda, to siÚ uda. Jak siÚ nie uda, to siÚ nie uda” „Na obecnÈ chwilÚ musimy po prostu wyprodukowaÊ takie rzeczy, które bÚdÈ bardziej uniwersalne, no ale to jest, to wszystko jest do wykonania, jak typu na przykïad teraz mamy takie tank-topy – takie t-shirty, takie koszulki zb wïoszczyznÈ, czy tam zb ogórkami, na których nie ma po prostu polskich napisów” DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Zmiana swoista otoczenia zewnÚtrznego (firma funkcjonuje stosunko„Nie robimy jakichĂ tam biznesplanów, nie robimy, no, jakichĂ tam analiz, po wo krótko wbbranĝy mocno dynamicznej ibnie moĝna wbtym wypadku prostu robimy to na czuja (…). Wiesz co, to jest dopiero jakiĂ tam plan. To wskazaÊ na konkretne zdarzenia, które zainicjowaïy proces internie jest tak, ĝe, ĝe…To jest plan taki wbperspektywie, powiedzmy, dwóch lat” nacjonalizacji; firma zmienia siÚ tak szybko, jak zmienia siÚ rynek) Instytucjonalizacja nowej praktyki (zmiana sposobu pracy nad „Nazwa zostaje – skrót ALFA. Nie bÚdzie wersji angielskiej, nic na siïÚ. To produktem zostaïa utrwalona wb ramach procesu produkcyjnego; musi byÊ szczere ib nie wychodziÊ zb kalkulacji biznesowej. Moĝe tak: musi nastÈpiï rodzaj zdefiniowania nowego typu produktu pod nowego byÊ szczere ib wb zgodzie zb naszym sercem” typu dziaïania zwiÈzane zb umiÚdzynaradawianiem) „(…) Ale to sÈ takie elementy nasze, ale wbmiarÚ uniwersalne. Takĝe musi byÊ przygotowany produkt tak, aby nadawaï siÚ na rynek zagraniczny” Tab. 1. Kategorie czÈstkowe modelu instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie internacjonalizacji na przykïadzie przedsiÚbiorstwa zbAlfa. ½ródïo: opracowanie wïasne. Zofia Patora-Wysocka Zmiana rutyn ib przyjÚtego sposobu dziaïania wb codziennie realizowanej praktyce (zdefiniowano sposób przygotowania produktu wb zakresie projektowania; produkty sprzedawane za granicÚ charakteryzujÈ inne cechy graficzne, nastÚpuje odejĂcie od wykorzystywania motywu jÚzyka polskiego – fundamentalnego aspektu, na którym zbudowano markÚ wb Polsce) Opinia respondenta Dziaïania spontaniczne (inicjowanie wspóïpracy zb kluczowymi partnerami zagranicznymi, projektantami, zachodnioeuropejskimi markami typu premium jest czÚsto nieplanowe ib polega na wykorzystywaniu okazji; jednoczeĂnie odpowiada to logice modelu biznesowego zorientowanego na realizacjÚ takiej wspóïpracy; bywa bowiem ĝe wïaĂciciel aktywnie poszukuje partnerów na targach) „Tak, oni sami, oni siÚ do mnie tutaj zwrócili, najpierw drogÈ mailowÈ, ab póěniej juĝ kontakt, juĝ byï telefoniczny ib póěniej osobisty (…). Sami, mailowo. Mailowo mnie tutaj namierzyli (…)” Dotyczy innego partnera: „Teĝ jakoĂ przez Internet. Ja juĝ wb tej chwili nie pamiÚtam, jak to, ale, ale teĝ dziÚki Internetowi. JakoĂ to on szukaï, nie wiem, firmy wb Polsce wtedy (…). Tak. I on poszukiwaï… I on przyjechaï, sprawdziï jakby, co potrafiÚ. I wtedy powiedziaï: OK. Robimy. CaïÈ kolekcjÚ zrobimy” Zmiana rutyn ibprzyjÚtego sposobu dziaïania wbcodziennie realizowanej praktyce (spontaniczne podjÚcie wspóïpracy zbpartnerami zagranicznymi zrodziïo potrzebÚ nowego wykorzystania umiejÚtnoĂci ib rutyn) „(…) I to sÈ tkaniny zb aplikacjami albo tam inne rozwiÈzania sÈ dodawane. WïaĂnie, bo bardzo duĝo elementów Swarovskiego… Jeszcze wtedy Swarovski nie byï tak znany, jak teraz. Teraz wszyscy na tym punkcie szalejÈ, ab wtedy jeszcze nie byïo to popularne. To byïo wyzwanie. Tak. ¿e, no mówiÚ, moĝna zrobiÊ coĂ innego. Szczerze mówiÈc, spodobaïo mi siÚ to. No bo to jest coĂ innego. Moĝna siÚ wykazaÊ (…) ib zauwaĝyïem, ĝe moim pracownikom siÚ to zaczÚïo podobaÊ teĝ. Bo oni lubiÈ nawet szyÊ coĂ innego ib siÚ pochwaliÊ, ĝe udaïo siÚ rozwiÈzaÊ to, ĝe udaïo siÚ coĂ wykonaÊ takiego niebanalnego, coĂ bardzo ekskluzywnego” Zmiana swoista otoczenia zewnÚtrznegob (wczeĂniejsza pozycja Polski jako kraju niskich kosztów pracy zainicjowaïa pozyskanie pierwszych partnerów zagranicznych) „(…) Bo Polska zaczynaïa byÊ wtedy modna, jeĂli chodzi obkoszty pracy (…). ZresztÈ wiele firm siÚ przeprowadzaïo, wb Hiszpanii, wb Portugalii. On (Beta) teĝ miÚdzy innymi. I wb Hiszpanii, ib wb Portugalii, wb Maroku… No ib póěniej przenoszÈ produkcjÚ, przenosili produkcjÚ do Polski. Bo wiele firm, zb którymi wïaĂnie wspóïpracowaïem, to na tej zasadzie” Instytucjonalizacja nowej praktyki (zmiana sposobu pracy nad produktem zostaïa zinstytucjonalizowana wb codziennych dziaïaniach ibzdefiniowaïa model biznesowy zorientowany na wspóïpracÚ zbzagranicznymi markami typu premium) „Maïo tego, nawet dÈĝyïem do tego typu wspóïpracy zb projektantami. Chodziïem nawet teĝ na targi, nawet tam szukaïem kontaktów (…). Teraz bardziej mnie znajdujÈ” „Mówi siÚ, ĝe szycie jest… no… Szycie to szycie. Wcale nie. SÈ wb szyciu teĝ stosowane nowe technologie, nowe rozwiÈzania” 93 Dotyczy obcinania nitek: „Jest bardzo waĝne. Oni zwracajÈ, sÈ wrÚcz wyczuleni na to, ale ja myĂlÚ, ĝe to pod wpïywem tego, ĝe… Bo u nas juĝ wbtej chwili jest to standardem, myĂmy byli na poczÈtku teĝ zaskoczeni, jak to moĝna siÚ doczepiaÊ, ĝe tam jedna malutka niteczka gdzieĂ tam wisi, której nawet nie widaÊ, bo ona jest tam schowana gdzieĂ, ab teraz… ByliĂmy zaskoczeni. Natomiast wb tej Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 Kategorie czÈstkowe 94 Cd. tab. 2 Kategorie czÈstkowe Opinia respondenta chwili dla nas jest to standardem. Bo my wiemy, ĝe ĝaden kawaïeczek niteczki nie moĝe siÚ nigdzie pojawiÊ, na ĝadnym szwie, nawet wewnÚtrznym ani ukrytym gdzieĂ tam pod podszewkÈ nawet, bo siÚ mogÈ dopatrzeÊ. I to wb tej chwili jest juĝ standard, tak?” „(…) Natomiast u mnie siÚ uszyje wszystko, od bluzki do pïaszcza. Tylko, no, wiadomo, jest to zwiÈzane zb cenami, bo wiadomo, im mniejsza iloĂÊ czegoĂ, no to to droĝej kosztuje. No ale ja po prostu wybraïem takÈ drogÚ. UznajÚ, ĝe bardziej mi siÚ opïaca wykonaÊ coĂ mniej, ale za wyĝszÈ cenÚ, ale coĂ bardziej wyjÈtkowego” Zofia Patora-Wysocka Tab. 2. Kategorie czÈstkowe modelu instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie internacjonalizacji na przykïadzie przedsiÚbiorstwa zbBeta. ½ródïo: opracowanie wïasne. DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Opinia respondenta Dziaïania spontaniczne (nastÈpiï swoisty zwrot wb sposobie prowadzenia biznesu ib wïaĂciciel wb ramach ratowania firmy podjÈï wspóïpracÚ zb chiñskim partnerem; dziaïanie to byïo wczeĂniej nieplanowane, ab wyniknÚïo zb problemów firmy) „Wiesz co, musieliĂmy zabezpieczaÊ siÚ ib zaczÚliĂmy czÚĂÊ robiÊ wb Chinach. Na poczÈtku byïy problemy, ale wbtej chwili widzimy, ĝe siÚ uczÈ. To jest taka wstÚpna wspóïpraca, bo oni jednoczeĂnie zapewniÈ nam surowce do produkcji naszej tkaniny. DziÚki kontaktowi zb nimi mamy tañszy surowiec. Zlecamy im jakÈĂ tam maïÈ czÚĂÊ produkcji” G: „Non stop sÈ problemy. Trzeba im takÈ sprawÚ trzy, cztery razy tïumaczyÊ. Ostatnio na przykïad wyprodukowali nam tkaniny. Tkaniny dobrze wyszïy. ZamówiliĂmy. Przysïali wzorniki Zmiana rutyn ibsposobu dziaïania wbcodziennie na nastÚpne tkaniny. ZamówiliĂmy zb wzorników tkaniny. My zamawiamy tylko biaïo-zïote realizowanej praktyce (zmiana sposobu dziaïania tkaniny, ab oni nam chcieli wyprodukowaÊ tkaninÚ czerwono-zïotÈ ib jest to zagadkÈ przyrodwiÈĝe siÚ zb procesem uczenia siÚ ib komunikacji niczÈ, skÈd taki pomysï mieli” zb partnerem odmiennym kulturowo) ZP: „I mimo wszystko chcecie dalej zb nimi wspóïpracowaÊ?” G: „Nie ma wyjĂcia” Zmiana swoista otoczenia zewnÚtrznego (lib- „Teraz, ĝyjemy gïównie zbwynajmu. Przykre, jak tu tak stanÚ (w tkalni), zobacz tutaj 20 groszy, eralizacja handlu zb UE ib rynkami Dalekiego 20 groszy, 20 groszy ib tak wiesz, 24 godziny na dobÚ mi tak chodziïo” Wschodu, ab takĝe zmiany wb modzie – coraz bardziej jest popularne nienoszenie krawatów – przyczyniïy siÚ do rezygnacji zb duĝej czÚĂci dziaïalnoĂci wb Polsce) Instytucjonalizacja nowej praktyki (nastÚpuje proces instytucjonalizacji dziaïania na nowym rynku zagranicznym; nie jest to proces dokonany; bardzo waĝnym elementem instytucjonalizacji nowego sposobu dziaïania jest zdolnoĂÊ akceptacji odmiennych wartoĂci kulturowych, co juĝ nastÈpiïo wb przypadku firmy) Fragment wywiadu przeprowadzonego po roku od pierwszego spotkania: ZP: „Mimo wszystko ïatwiej byïo ci siÚ dogadaÊ zb tamtym parterem? Mimo tego, ĝe robiï takie kardynalne bïÚdy?” G: „Ale te jego bïÚdy byïy troszeczkÚ mniejsze niĝ… CzÚĂÊ tych bïÚdów to nie sÈ jak gdyby bïÚdy, tylko to jest takie lekkie handlowe oszustwo, bo ma nadwyĝkÚ jakiegoĂ towaru. I wiesz, ibpo prostu udaje, ĝe coĂ tam, coĂ tam ibpo prostu pozbywa siÚ towaru troszeczkÚ (…). Teraz, jak gdyby zaczÚliĂmy (…), bo to siÚ staïo dwa, trzy miesiÈce temu” 95 Tab. 3. Kategorie czÈstkowe modelu instytucjonalizacji dziaïañ spontanicznych wbprocesie internacjonalizacji na przykïadzie przedsiÚbiorstwa Gamma. ½ródïo: opracowanie wïasne. Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 Kategorie czÈstkowe Zofia Patora-Wysocka Dziaïania spontaniczne wb firmie Beta majÈ kluczowe znaczenie wb procesie zainicjowania procesu umiÚdzynarodowienia oraz dla profilu podejmowanej wspóïpracy zb partnerami zagranicznymi. Firma dobrze wykorzystaïa okazjÚ, jakÈ byïo zlecenie od wymagajÈcego partnera zagranicznego. Z biegiem czasu podobne zlecenia stawaïy siÚ czÚstsze, chociaĝ wïaĂciciel Beta teĝ aktywnie dÈĝyï do tego rodzaju wspóïpracy. W aspekcie czynnoĂciowym, na poziomie realizowanej praktyki nastÈpiïo przeorientowanie sposobu pracy nad produktem polegajÈce na przywiÈzaniu do jakoĂci, dbaïoĂci obszczegóï, abczÚsto nawet rÚcznym wykañczaniu produktów. Dziaïania ludzi, którzy odtwarzajÈ rutynowe czynnoĂci wbramach codziennej praktyki, wiÈĝÈ okreĂlone wartoĂci ib interakcje. WïaĂciciel podkreĂla, ĝe jego pracownicy, podobnie jak on, podejmujÈ wyzwania: „lubiÈ wykonaÊ coĂ takiego niebanalnego, coĂ bardzo ekskluzywnego”. NastÈpiïa instytucjonalizacja lansowanego modelu biznesowego ibugruntowanie marki Beta wbĂrodowisku branĝowym jako szczególnego rodzaju podwykonawcy. Dziaïania spontaniczne ulegïy utrwaleniu wb procesie internacjonalizacji, która ma formÚ regularnej dziaïalnoĂci eksportowej. Firma Gamma znajduje siÚ wb trudnym momencie kryzysowym ib spontanicznie podjÚta decyzja ob mocnym zwrocie wb kierunku rynków Dalekiego Wschodu jest wïaĂciwie próbÈ ratowania firmy. WïaĂciciel wielokrotnie zwraca uwagÚ na to, ĝe wspóïpraca zb nowymi partnerami jest trudna, nowa ib zdecydowanie róĝniÈca siÚ od dotychczasowego sposobu dziaïania. Gamma próbuje przenieĂÊ produkcjÚ do Chin. Wyïania siÚ nowa praktyka dziaïania. Proces ten ma ogromny zwiÈzek zb kontekstem organizacyjnego uczenia siÚ. WïaĂciciel godzi siÚ na trudne, czÚsto niekorzystne warunki wspóïpracy, co wskazuje na jego otwartoĂÊ ibelastycznoĂÊ. Z przedsiÚbiorcÈ tym badacz utrzymuje regularne kontakty. Podczas jednego zb wywiadów, przeprowadzonego po roku od pierwszego badania, moĝna byïo zauwaĝyÊ zdecydowanie ïagodniejszy sposób oceny partnerów niĝ miaïo to miejsce na poczÈtku wspóïpracy zb Chinami. Nadal nie zakoñczyï siÚ proces instytucjonalizacji praktyki, moĝna jednak juĝ wskazaÊ na pewne jego waĝne elementy czÈstkowe, takie jak akceptacja odmiennych wartoĂci. 5. Dyskusja ib konkluzje W wyniku analizy literatury ib przeprowadzonego porównawczego studium przypadków moĝna stwierdziÊ, ĝe dziaïania wb organizacji ob charakterze spontanicznym sÈ waĝnymi czynnikami mogÈcymi inicjowaÊ, poprzez zmianÚ praktyki, gïÚbsze zmiany wbformie umiÚdzynaradawiania. Dziaïania spontaniczne sÈ wb tym sensie kategoriami czynnoĂciowymi, ulokowanymi wb codziennych procesach. PrzedsiÚbiorstwa funkcjonujÈce wb branĝy mody dziaïajÈ na podstawie cyklicznie odtwarzanych procesów, zgodne zb cyklem sezonowym. Podstawowym obszarem zmian jest produkt. JednoczeĂnie utrzymanie ciÈgïoĂci 96 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw rutynowych dziaïañ wbtego typu zmiennych warunkach jest waĝne zbpunktu widzenia swoistoĂci branĝy, która narzuca regularnÈ potrzebÚ wprowadzania nowego produktu. Jest to zwiÈzane zbumiejÚtnoĂciÈ nowego wykorzystywania doĂwiadczenia ibtransformacji rutyn wbdziaïaniach codziennych. Instytucjonalizacja dziaïañ spontanicznych moĝe byÊ wiÚc waĝnym elementem utrzymania ciÈgïoĂci funkcjonowania przedsiÚbiorstw. Odpowiedni sposób wykorzystania okazji wbprocesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw moĝe stanowiÊ waĝny element rozwoju przedsiÚbiorstw. Praktyka jest bowiem rodzajem zïoĝonej kategorii zapewniajÈcej wzglÚdnÈ staïoĂÊ wb burzliwym otoczeniu. Podlega ona procesom zmiany i, nawet jeĂli sÈ to zmiany spontaniczne, majÈ one czÚsto okreĂlonÈ celowoĂÊ. InicjujÈ one nowe kierunki dziaïania, nowy sposób wykorzystywania rutyn. W badaniu braïy udziaï przedsiÚbiorstwa obróĝnym poziomie zaangaĝowania wbdziaïania za granicÈ. Mimo tych róĝnic, kaĝdy zbukazanych przypadków ilustruje tezÚ, ĝe dziaïania spontaniczne sÈ kluczowÈ kategoriÈ inicjowania zmian wbprzedsiÚbiorstwie ibmogÈ stanowiÊ grunt do utrwalania nowych schematów dziaïania. Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb zarzÈdzaniu jest wiÚc waĝnym problemem poznawczym. Ukazanie procesu wbkontekĂcie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw moĝe stanowiÊ ciekawy rodzaj egzemplifikacji przypadków. Wskazane sÈ dalsze badania eksplorujÈce problematykÚ instytucjonalizacji zmian spontanicznych wbprzedsiÚbiorstwach wbinnych obszarach funkcjonalnych zarzÈdzania. Moĝna sÈdziÊ, ĝe celowÈ metodÈ badañ sÈ pogïÚbione, porównawcze badania jakoĂciowe. Przypisy 1 Artykuï przygotowano wbramach projektu, który zostaï sfinansowany ze Ărodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/ HS4/01651. Bibliografia Baran, G. (2013). Marketing wspóïtworzenia wartoĂci zb klientem spoïecznotwórcza rola marketingu wb procesie strukturacji interakcyjnego Ărodowiska doĂwiadczeñ. Kraków: Uniwersytet Jagielloñski, Instytut Spraw Publicznych. Becker, M.C. (red.). (2010). Handbook of Organizational Routines. Northampton: Cheltenham, Edward Elgar, http://dx.doi.org/10.4337/9781848442702. Bell, J., McNaughton, R., Young, S. ibCrick, D. (2003). Towards an integrative model of small firm internationalisation. Journal of International Entrepreneurship, (1). Bourdieu, P. (2005). The Social Structures of the Economy. Cambridge: Polity Press. Buckley, P.J. (2002). Is the international business research agenda running out of steam? Journal of International Business Studies, 33 (2), 365–374, http://dx.doi.org/10.1057/ palgrave.jibs.8491021. Covin, J.G. ibSlevin, D. (1989). Strategic management of small firms in hostile and benign environments. Strategic Management Journal, (10), 75–87, http://dx.doi.org/10.1002/ smj.4250100107. Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 97 Zofia Patora-Wysocka Covin, J.G. ib Miller, D. (2014). International entrepreneurial orientation: conceptual considerations, research themes, measurement issues, and future research directions. Entrepreneurship Theory and Practice, 38 (1), 11–44, http://dx.doi.org/10.1111/ etap.12027. Daszkiewicz, N. (2014). PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa jako nowy obszar badañ wb teorii internacjonalizacji. W: A. Budnikowski ib A. Kuěnar (red.), Nowe procesy wb gospodarce Ăwiatowej: wnioski dla Polski (s. 207–219). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoïy Gïównej Handlowej. Dimitratos, P. ib Jones, M.V. (2005). Future directions for international entrepreneurship research. International Business Review, 14, 119–128, http://dx.doi.org/10.1016/j. ibusrev.2004.06.003. Dorado, S. (2005). Institutional entrepreneurship, partaking, and convening. Organization Studies, 26 (3), 385–414, http://dx.doi.org/10.1177/0170840605050873. Dunning, J.H. (1977). Trade, location of economic activity and the multinational enterprise: ab search for an eclectic approach. W: B. Ohlin ib P.O. Hesselborn (red.), The International Allocation of Economic Activity. London: Macmillan, http://dx.doi.org/ 10.4337/9781843767053.00007. Freiling, J. ib Schelhowe C.L. (2014). The impact of entrepreneurial orientation on the performance and speed of internationalization. Journal of Entrepreneurship, Management and Innovation, 10 (4), 169–199, http://dx.doi.org/10.7341/20141047. Gawande, A. (2002). Complications: A Surgeon’s Notes on an Imperfect Science. New York: Henry Holt and Company, http://dx.doi.org/10.1136/jramc-153-03-20. Gaweï, A. (2013). Proces przedsiÚbiorczy: tworzenie nowych przedsiÚbiorstw. Warszawa: Difin. Giddens, A. (1984). The Constitution of Society: Outline of the theory of structuration. Berkeley: California University Press. Hardy, C. ibMaguire, S. (2012). Institutional entrepreneurship. W: R. Greenwood et al. (red.), The SAGE Handbook of Organizational Institutionalism (s. 198–217). London: Sage, http://dx.doi.org/10.4135/9781849200387.n8. Hofstede, G. (1980). Culture’s Consequences: International Differences in Work-related Values. Beverly Hills: Sage. Jarosiñski, M. (2013). Procesy ib modele internacjonalizacji polskich przedsiÚbiorstw. Warszawa: Szkoïa Gïówna Handlowa. Jarzabkowski, P. (2005). Strategy as Practice. An Activity Based Approach. London: Sage. Johanson, J. ib Vahlne, J. (1977). The internationalization process of the firm: A model ofb knowledge development and increasing foreign market commitments. Journal of International Business Studies, (8/1), 23–32, http://dx.doi.org/10.1057/palgrave. jibs.8490676. Johnson, G., Melin, L. ib Whittington, R. (2003). Guest Editor’s Introduction. Micro strategy and strategizing: Towards an activity based view. Journal of Management Studies, 40 (1), 3–22. Knight, G.A. ib Cavusgil, S.T. (1996). The born global firm. International Marketing, (8). KraĂnicka, T. (2012). PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa jako odrÚbny obszar badañ. W:bT. KraĂnicka (red.), PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa. Aspekty teoretyczne ibpraktyczne. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej wb Katowicach. Kuemmerle, W. (2002). Home base and knowledge management in international ventures. Journal of Business Venturing, 17, 99–122, http://dx.doi.org/10.1016/S08839026(00)00054-9 Lawrence, T. ibSuddaby, R. (2006). Institutions and institutional work. W: S. Clegg et al. (red.). Handbook of Organization Studies (s. 215–254). London: Sage, http://dx.doi. org/10.4135/9781848608030.n7. Leca, B. ibNaccache, P. (2006). A critical realist approach to institutional entrepreneurship. Organization, 13 (5), 627–651, http://dx.doi.org/10.1177/1350508406067007. 98 DOI 10.7172/1644-9584.56.5 Instytucjonalizacja zmian spontanicznych wb procesie umiÚdzynaradawiania przedsiÚbiorstw Li, H. ibAtuahene-Gima, K. (2001). Product innovation strategy and the performance of new technology ventures in China. Academy of Management Journal, 44, 1123–1134, http://dx.doi.org/10.2307/3069392. Obïój, K. ib Shujun, Z. (2011). Przekraczaj rzekÚ po kamieniach: analiza dominujÈcej logiki chiñskich przedsiÚbiorców. MBA, (2), 43–53. Oliver, C. (1992). The Antecedents of Deinstitutionalization. Organization Studies, 13 (4), 563–588, http://dx.doi.org/10.1177/017084069201300403. Oviatt, B.M. ibMcDougall, P.P. (1994). Toward abtheory of international new ventures. Journal of International Business Studies, 25 (1), http://dx.doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490193. Oviatt, B.M. ib McDougall, P.P. (2000). International entrepreneurship: The intersection of two research paths. The Academy of Management Journal, 43 (5), 902–906. Patora-Wysocka, Z. (2014). The institutionalization of spontaneous changes in enterprises: abprocessual perspective. International Journal of Contemporary Management, 13 (3), 41–52, http://dx.doi.org/10.5604/16435494.1139857. Patora-Wysocka, Z. (2015). Spontaneous action and everyday practice in the fashion business. Fibres and Textiles in Eastern Europe, 112 (4), 8–13, http://dx.doi. org/10.5604/12303666.1152700. Patora-Wysocka, Z. (2015). Technologia ib zmiana organizacyjna zb perspektywy procesualnej wb zarzÈdzaniu. Opracowanie niepublikowane (zïoĝone do: Prace naukowe UE we Wrocïawiu). Patora-Wysocka, Z. (przyjÚte do druku). Deinstitutionalization of practice – ab trigger of organizational change in the internationalization process of companies. Social Sciences. Pauwels, P. ib Matthyssens, P. (2001). Toward ab (more) dynamic theory of internationalization: International market withdrawal as empirical extreme. W: C.N. Axinn ib P.b Matthyssens (red.), Reassessing the Internationalization of the Firm (Advances in International Marketing, Volume 11). Emerald Group Publishing Limited, http://dx.doi.org/10.1016/S1474-7979(01)11023-9. Perks, K. ib Hughes, M. (2008). Entrepreneurial decision-making in internationalization: Propositions from mid-size firms. International Business Review, 17, 310–330, http://dx.doi.org/10.1016/j.ibusrev.2007.10.001. Rennie, M.W. (1993). Global Competitiveness: Born Global. The McKinsey Quarterly, (4). Reuber, A.R. ibFischer, E. (1997). The influence of the management team’s international experience on the internationalization behavior of SMEs. Journal of International Business Studies, 28 (4), 807–825. Segaro, E. (2012). Internationalization of family SMEs. The impact of ownership, governance, and top management team. J. Manag. Gov., 16, http://dx.doi.org/10.1007/ s10997-010-9145-2. Stevenson, H.H. ibJarillo, J.C. (1990). A paradigm of entrepreneurship: Entrepreneurial management. Strategic Management Journal, 11 (Summer Special Issue), 17–27. StÚpieñ, B. (2009). Instytucjonalne uwarunkowania dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstw miÚdzynarodowych. Poznañ: Wydawnictwo UE wb Poznaniu. Suïkowski, . (2012). Epistemologia ibmetodologia zarzÈdzania. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Tsoukas, H. (2010). Practice, strategy making and intentionality: A Heideggerian ontoepistemology for strategy as practice. W: D. Golsorkhi et al., Cambridge Handbook of Strategy as Practice (s. 47–62). Cambridge: Cambridge University Press, http:// dx.doi.org/10.1017/CBO9780511777882.004. Vernon, R. (1966). International investment and international trade in the product life cycle. Quarterly Journal of Economics, 80, 190–207. Wach, K. (2015). Entrepreneurial orientation and business internationalisation process: The theoretical foundations of international entrepreneurship. Entrepreneurial Business and Economics Review, 3 (2), 9–24, http://dx.doi.org/10.15678/EBER.2015.030202. Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015 99 Zofia Patora-Wysocka Wach, K. (2014). PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa jako nowy kierunek badañ wbobrÚbie teorii internacjonalizacji przedsiÚbiorstwa. W: S. Wydymus ib M. Maciejewski (red.), Tradycyjne ib nowe kierunki rozwoju handlu miÚdzynarodowego (s. 433–446). Warszawa: CeDeWu. Weick, K. (1979). The Social Psychology of Organizing. Reading: Addison-Wesley. Weick, K. (2001). Making Sense of the Organization. Oxford: Blackwell Publishing. Wittgenstein, L. (1975). On Certainty. Oxford: Basil Blackwell. Wright, R.W. ib Ricks, D.A. (1994). Trends in international business research: Twentyfive years later. Journal of International Business Studies, 25, 687–701, http://dx.doi. org/10.1057/palgrave.jibs.8490219. Zahra, S.A., Ireland, R.D. ib Hitt, M.A. (2000). International expansion by new venture firms: International diversity, mode of market entry, technological learning and performance. Academy of Management Journal, 43, 925–950, http://dx.doi. org/10.2307/1556420. 100 DOI 10.7172/1644-9584.56.5
