HOMILETYKA: Przygotowywanie i głoszenie kazań Richard L. Blake

HOMILETYKA: Przygotowywanie i głoszenie kazań
Richard L. Blake,
Xtend Ministries International
WSTĘP
Ten kurs został stworzony dla osób, które chcą nauczyć się jak efektywnie
przekazywać innym Boże Słowo - szczególnie w zgromadzeniach. Na początek,
dobrze jest zrozumieć parę kluczowych terminów. Homiletyka jest, mówiąc krótko,
retoryczną sztuką głoszenia kazań, która tyczy się trzech głównych elementów –
biblijnego tekstu, kaznodziei i jego odbiorców. Owa sztuka wiąże się z egzegezą oraz
hermeneutyką, lecz jednocześnie znacznie się od nich różni. Słowo hermeneutyka
pochodzi od greckiego hermeneutikos, czyli „interpretacja”, które zaś wywodzi się od
imienia mitologicznego posłańca greckich bogów - Hermesa, który to nosił
wiadomości do ludzi. Kiedy stosujemy pewne narzędzia/techniki, ażeby poprawnie
zrozumieć, co autor danej księgi biblijnej miał na myśli, sięgamy właśnie do
hermeneutyki. Ta z kolei ciągnie za sobą egzegezę, która jest interpretowaniem bądź
tłumaczeniem pisma. Pomimo tego, że niektórzy używają pojęć „hermeneutyki” oraz
„egzegezy” jak synonimów, trzeba zachować między nimi rozróżnienie. Bernard
Ramm opisuje owe różnice następująco:
„Hermeneutyka…stoi w tej samej zależności do egzegezy, co instrukcja do
gry…Zasady nie są same w sobie grą, a gra jest bez sensu bez zasad.
Hermeneutyka nie jest egzegezą, ale egzegeza jest zastosowaniem[zasad]
hermeneutyki.” (Protestant Biblical Interpretation, Baker, 1970, str. 11).
Musimy wspomnieć o zasadach hermeneutyki, jako że nauczanie/głoszenie jest
głęboko oparte na rzetelnej i właściwej interpretacji pisma. Zakłada ono przekonanie,
że Biblia jest autorytatywnym i zainspirowanym słowem Boga. Jest zapisem Jego
2
objawień, które jako takie muszą być odpowiednio zinterpretowane. Dlatego też
ważnym jest, aby pilnować następujących zasad podczas interpretowania Pisma:
A. Interpretuj Pismo według słów użytych w danym fragmencie.
B. Interpretuj Pismo zgodnie ze stylem, w jakim zostało napisane (poetycki, narracja,
apokalipsa, parabola, przenośnia, przysłowie, etc. ).
C. Interpretuj Pismo w świetle wydarzeń historycznych danego okresu.
D. Interpretuj Pismo w oparciu o kontekst.
E. Interpretuj trudniejsze fragmenty, odnosząc się do fragmentów mówiących na ten
sam temat w prostszy sposób.
F. Interpretuj Pismo w świetle całej Biblii.
G. Interpretuj Pismo biorąc pod uwagę miejsce/czas w procesie Bożego objawienia.
H. Interpretuj Pismo w odnosząc wszystko do osoby Jezusa Chrystusa.
Wszystkie te taktyki podchodzenia do tekstu mają na celu dążenie do
właściwego poznania tego, co autor miał na myśli przez konkretne słowa tekstu. Sam
proces zakłada, że owe słowa zostały napisane przez autora intencjonalnie i niosą za
sobą konkretnie znaczenie, które powinno być odnalezione poprzez pełne szacunku i
bogobojności poszukiwanie. Marcin Luter podkreślał: „Tylko jedno, właściwe i
oryginalnie zamierzone znacznie, czyni dobrych teologów. Duch Święty jest
najprostszym pisarzem i mówcą na niebie i na ziemi. Dlatego też jego słowa mogą
mieć nie więcej niż jedno proste znaczenie, które my nazywamy dosłownym sensem.”
Martin Luther’s Werke (Weimar: H. Böhlau, 1897).
W odróżnieniu od hermeneutyki, egzegeza (z gr. czasownik znaczący
„wyprowadzać”) jest umiejętnym zastosowaniem rzetelnych zasad hermeneutyki
podczas badania tekstu biblijnego, które ma na celu określenie przesłania autora,
intencjonalnie zakodowanego w tekście. Być może, terminami najlepiej oddającymi
3
charakter relacji między nimi, byłaby „hermeneutyka” i „metoda egzegetyczna”.
Dopóki kaznodzieja nie przebada tekstu zgodnie z tymi dwoma zasadami, nie może
być do końca pewny, że rozumie dany fragment na tyle dobrze, ażeby przejść do
następnego etapu.
Kiedy zastosujemy poznane narzędzia hermeneutyki oraz egzegetyczne metody i
dojdziemy do odpowiednich wniosków, przenosimy się z etapu pracy nad tekstem do
równie złożonego etapu pracy nad kazaniem. Vines i Allen wnikliwie wypowiadają
się na temat tego zadania następująco:
„Mówienie kazania jest odpowiednikiem egzegezy. Jednak most między
egzegezą, a głoszeniem nie jest taki łatwy do zbudowania. Wielu pastorów
wypełnia swoją egzegetyczną pracę, modelują ją w ładnie zorganizowane
kazanie, lecz później wchodzą za pulpit tylko po to, żeby zobaczyć jak ich
kazanie umiera w trakcie wygłaszania. Bez odpowiedniego przekazu, znaczna
część kazania – tak przesłanie jak i jego znaczenie/powaga – nie dotrą do
odbiorców.” (Jerry Vines and David Allen, Hermeneutics, Exegesis, and
Proclamation, Criswell Theological Review 1.2 (1987) 309-334)
Naszym pragnieniem jest, aby podczas tego kursu pomóc wykładowcy zbudować ten
most, aby Słowo Boga mogło efektywnie dotrzeć do słuchaczy. Proces przemieniania
tekstu w kazanie nazywamy „homiletyką.” Termin homiletyka pochodzi od Greckiego
rzeczownika homilia, czyli „konwersacja” (z łacińskiego sermo). Oznacza on
stosunkowo prostą, ustną interpretację tekstu biblijnego. Jeśli zostalibyśmy tylko przy
tym stwierdzeniu, mogłoby nam się to wydawać bardzo prostym zabiegiem – takim
niestety nie jest. Ten kurs jednak, w dużej mierze rozjaśni tajemnice tego procesu i
wyposaży w narzędzia, które będą pomocą w przekazywaniu Bożego Słowa
słuchaczom.
4
I. Formułowanie struktury kazania
Kazanie jest wiadomością od Boga, która ma być przekazana słuchaczom po
to, aby natychmiastowo/bezpośrednio na nich wpłynąć. Duch Święty będzie
przewodniczył mówcy podczas jego przygotowań, jak i podczas głoszenia. Niemniej
jednak, ten fakt nie zwalnia wykładowcy z potrzeby pilności i dyscypliny w
przygotowaniu kazania, jeśli ten chce, aby Duch mu rzeczywiście błogosławił. Ta
dyscyplina, w dużej mierze, polegać będzie na podążaniu za poniżej
wyszczególnionymi procedurami budowania struktury kazania. Proces opisany
poniżej jest specyficzny dla kazań ekspozycyjnych. Kazanie ekspozycyjne to takie, w
którym dłuższy lub krótszy fragment Pisma jest interpretowany w odniesieniu do
jednego tematu lub jakiejś głównej koncepcji. Większość materiału samego kazania
pochodzi z tego jednego fragmentu, a plan jest szeregiem logicznie następujących po
sobie myśli, skoncentrowanych na tej jednej przewodniej idei. Inne typy kazań będą
omawiane oddzielnie.
A. Zadawanie pytań do tekstu
Następujący graf może pomóc w zrozumieniu procesu przechodzenia z etapu
tekstu biblijnego do kazania poprzez zadawanie pytań do tekstu.
TEKST
PONADCZASOWOŚĆ
Co w tym fragmencie
jest zawsze prawdą?
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Co w tym tekście jest
prawdą teraz?
UNIWERSALNOŚĆ
Co w danym tekście jest
prawdą dla wszystkich ludzi?
PERSONALNOŚĆ
Co w tym tekście jest
prawdą dla ciebie?
PRAWO
Jaka zasada ukryta jest
w tym twierdzeniu?
INDYWIDUALNOŚĆ
Jak ta prawda w tekście
odnosi się do ciebie?
5
KAZANIE
B. Tworzenie wstępnej struktury kazania
Szczegółowa analiza tekstu powinna prowadzić do prawidłowej interpretacji,
która umożliwi kaznodziei:
1) Zidentyfikować “podsumowujące twierdzenie tekstu”. Twierdzenie powinno być
skondensowane do jednego zdania, które oddaje główne przesłanie fragmentu.
Centralną ideą tekstu jest to, co już kiedyś zostało wypowiedziane przez autora
danego fragmentu biblijnego. Na przykład, podsumowanie 1 Piotra 1:3-5 mogłoby
brzmieć tak: „Piotr utwierdza rozproszonych uczniów w tym, że Bóg oferuje
nadzieję wiecznego dziedzictwa przez zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.”
2) Zidentyfikować „jednoczący i przewodni temat tekstu.” Temat stanie się tezą
kazania – klarownym twierdzeniem, wypowiedzianym w czasie teraźniejszym,
które wyraża przewodnią myśl kazania. Jest to stwierdzenie centralnego
przesłania tekstu NA DZIŚ. Na przykład, teza kazania z 1 Piotra 1:3-5 mogłaby
brzmieć: „Bóg oferuje Ci całkowite bezpieczeństwo w Chrystusie”. Oto kazanie w
zdaniu. Kazanie rozwija tę centralną myśl. Każde kazanie powinno rozwijać jedną
ideę, nie więcej, a teza jasno zarysuje słuchaczom kierunek rozwoju rozważania.
Jeśli postawiona teza została nieuważnie/niejasno ułożona, może to doprowadzić
do tego, że słuchający będą mieli duże trudności ze zrozumieniem, o czym jest
dane kazanie. Ponieważ jest to tak ważne, niżej dowiemy się jeszcze więcej na ten
temat.
3) Zidentyfikować „ważne punkty tekstu.” One też zasugerują najważniejsze punkty
kazania. Kaznodzieja musi wtedy zadecydować, co chce osiągnąć swoim
6
kazaniem, gdyż to wpłynie na to, jak rozwinie swoje przesłanie. Żeby to zrobić,
mówca musi ustalić dwie rzeczy:
a. Główny cel kazania. Bezpośredni cel kazania, który odnosi się do aktualnych
potrzeb ludzi. Odpowiada on na pytanie: „Po co głoszę to kazanie?”
i) ewangelizacyjne – aby ludzie mogli mieć życie wieczne
ii) pogłębiające relację – aby chrześcijanie mogli rosnąć w społeczności z
Bogiem
iii) doktrynalne – aby chrześcijanie mogli rosnąć teologicznie (poznawać Boga)
iv) etyczne – aby chrześcijanie wiedzieli jak „dobrze” żyć
v) dot. poświęcenia i zaangażowania – aby chrześcijanie mogli wzrastać w ich
służbie Bogu
vi) podtrzymujące – aby chrześcijanie mogli wzrastać w łasce i sile ku
osobistej wolności
b. Szczegółowy cel kazania. To jest jeden z aspektów celu ogólnego.
i) Jakie pragnienia wywoła to kazanie? “Chcę, aby moi słuchacze _______.”
ii) Główny czasownik użyty w opisie celu szczegółowego powinien
korespondować z celem ogólnym.
4) Określ kształt, jaki przybierze kazanie. Jeśli zostało wykonane już wszystko
opisane wyżej, pozostaje tylko jedno pytanie: co należy zrobić z „pomysłem na
kazanie”, aby właściwie zrealizować jego cel? Jaki kształt/charakter powinno przyjąć
to kazanie? Przy ustalaniu kształtu wykładu pomoże przed chwilą obrany cel oraz sam
tekst. Istnieją przy tym różne możliwości:
a) Myśl do wytłumaczenia – idea jest przedstawiona we wstępie; punkty kazania są
krokami ku wyjaśnieniu idei.
b) Założenie do sprawdzenia – założenie podane jest we wstępie, jako propozycja
7
debaty. Punkty są dowodami danego twierdzenia.
c) Zasada do zastosowania – zasada podana jest we wstępie lub w punkcie
pierwszym, jako zasada wiary lub życia. Pozostała część kazania odnosi tę zasadę do
codziennego doświadczenia.
d) Temat do omówienia – Temat kazania podany jest we wstępie. Główne punkty
kazania są uzupełnieniem tego tematu.
e) Historia do opowiedzenia – historia biblijna, opowiedziana w taki sposób, aby
bezpośrednio lub drogą dedukcji wynikał z niej jasny „morał”.
C. Konspekt Kazania
Kiedy zdecydujemy już jak idea naszego przesłania musi się rozwinąć, trzeba
stworzyć szkielet kazania.
1) Szkielet/plan rozdziela tezę kazania na mniejsze części, które razem tworzą
przesłanie kazania.
2) Każdy większy punkt planu powinien wynikać bezpośrednio z tekstu – zgodnie z
tym, co uwypukla dany fragment. Każdy z punktów powinien być zdaniem/hasłem
postawionym w czasie teraźniejszym, wyrażającym jakąś ponadczasową prawdę.
Punkty powinny być zapisane w formie jasnych zdań, w taki sposób, aby tytuł
kazania był w nich zawarty, lub bezpośrednio doń nawiązywał. W swojej konstrukcji
powinny być do siebie zbliżone, układając się w sekwencję zdań zbudowanych na
wybranym wzorze. Na przykład dla kazania z 1 Piotra 1:3-5, moglibyśmy wybrać
tytuł: „Co otrzymuje każdy wierzący w Chrystusie,” a punkty mogą brzmieć tak:
I. Każdy wierzący otrzymuje pewną nadzieję w Chrystusie.
II. Każdy wierzący otrzymuje trwałe dziedzictwo w Chrystusie.
III. Każdy wierzący otrzymuje Bożą opiekę w Chrystusie.
8
3) Rozwinięcie podpunktów. Podpunkty nie są uniwersalnymi prawdami tak jak
główne punkty, ale raczej podsumowaniem biblijnych dowodów lub zagadnień, które
popierają dany aspekt omawianego punktu. Podpunkty ułatwiają zorganizowanie/
poparcie głównego przesłania punkty. Nie wszystkie punkty będą potrzebowały
uzupełnienia podpunktami, ani też nie ma jakiejś szczególnej liczby podpunktów
wymaganej przy punktach. Jeśli mówimy o podpunktach, nie musimy tego w naszym
kazaniu „ogłaszać”, owszem, mogą one byś omawiane w formie zwykłych
podpunktów, ale mogą też mieć formę „pytanie-odpowiedź”.
4) Przygotowanie praktycznych elementów. Trzy rzeczy muszą być zrobione przy
każdym z głównych punktów kazania: wytłumaczyć tekst, zilustrować prawdę,
wskazać zastosowanie dla słuchaczy.
a) Wytłumacz wszystko, co zawarte jest w wersetach i wzmocnij znaczenie punktu,
którego słuchacze mogą sami nie wychwycić. To tyczy się imion, miejsc, nazw, myśli
czy pojedynczych wyrazów. Staraj się mówić prosto i wyraźnie, a nie
skomplikowanie.
b) Zilustruj punkty używając żywych i konkretnych przykładów (obrazów). One
staną się jasnym poświadczeniem danej prawdy i sprawią, że będzie łatwiejsza do
zapamiętania. Przykłady sprawiają, że kazanie staje się przejrzyste i interesujące.
c) Wskaż zastosowanie przesłania danego punktu, odpowiadając na pytanie, kiedy,
gdzie, dlaczego i jak słuchający powinni zareagować na to, co mówi tekst. Celem
może być zmiana nastawienia człowieka, pchnięcie do podjęcia jakiejś decyzji, lub
zachęta do przyjęcia prawdy.
5) Opracowanie tezy. Na tym etapie układamy główną tezę kazania, co było już
poruszone wyżej w B. 2) Wiele instruktorów homiletyki radzi, aby sformułować to
twierdzenie na końcu procesu tworzenia kazania – nawet, jeśli już w trakcie
9
zanotowaliśmy już jakie pomysły. Czy podejdziemy do tego wcześniej, czy też
dopiero w tym momencie, utworzenie tej tezy jest kluczowe, gdyż spoi ona kazanie w
jedną logiczną całość o konkretnym przesłaniu. To może nieraz okazać się najbardziej
trudnym elementem procesu tworzenia kazania. Wybitny brytyjski kaznodzieja John
Henry Jowett napisał:
„Mam przekonanie, że żadne kazanie nie jest gotowym do wygłoszenia, ani nawet
do napisania, jeśli jego temat nie może zostać wyrażony w jednym, krótkim i
przekonywającym zdaniu, czystym jak kryształ. Uważam, że znalezienie tego
zdania jest najtrudniejszą, najbardziej wymagają i jednocześnie najbardziej
owocną pracą do wykonania podczas mojego badania. Zmusić się do
wymodelowania tego zdania; pozbyć się wszelkich słów, które są mgliste,
niestarannie dobrane czy dwuznaczne; przemyśleć je gruntownie, tak, ażeby dojść
do postaci słów, które określają temat ze skrupulatną dokładnością - to jest z
pewnością jedno z najważniejszych i niezbędnych czynników w tworzeniu kazania.
Uważam też, że żadne kazanie nie powinno zostać wygłoszone, czy nawet
napisane dopóki to jedno zdanie się nie ujawni – klarowne i jasne jak księżyc na
bezchmurnym niebie.” (J. H. Jowett, The Preacher: His Life and Work, Yale
Lectures, [New York: Harper & Brothers, 1912], 133).
Bądź zdyscyplinowany w tej kwestii. Jest to konieczne do owocnej
komunikacji. Ta teza, na podstawie tekstu biblijnego, przedstawia uniwersalną
prawdę oraz jej zastosowanie. Powinna ona być tak skonstruowana, że jej główne
punkty będą odpowiadały kolejnym argumentom/rozdziałom przewodniej myśli.
Podczas gdy istnieje wiele sposobów na rozwinięcie tezy, najbardziej podstawowymi
są twierdzenia konsekwencji i warunku.
a) Forma konsekwencji stwierdza, że coś musi być zrobione, jako konsekwencja
jakiejś prawdy. Pojawia się (lub pojawia się domyślnie) słowo ponieważ. Np.,
„Ponieważ Jezus umarł za bezbożnych, my musimy pokazywać Jezusa
grzesznikom”.
b) Forma warunku opisuje stan, który gwarantuje jakąś konsekwencję. Często
używane są słowa „jeśli” lub „gdy”. Np., „Jeśli wszyscy zgrzeszyli i wszystkim
brakuje chwały Bożej, to i my musimy uznać naszą grzeszność”
10
Użycie tych form pozwala Ci zbadać to, czy teza rzeczywiście zawiera uniwersalną
prawdę. Po pierwszym członie musi nastąpić część skutku lub zastosowania, która
najczęściej zaczyna się zwrotami takimi jak, musimy, możemy, powinniśmy, etc.
6) Opracowanie wstępu. Jest to proces, w którym kaznodzieja stara się przygotować
umysły słuchaczy i zainteresować ich tym, co ma do przekazania.
a) Wstęp powinien zostać napisany dopiero po tym, kiedy powstanie już
rozwinięcie kazania. Nie można przecież przedstawiać swoich zamiarów, zanim nie
będą one sprecyzowane.
b) Wstęp powinien zaczynać się od zaakcentowania aspektu, który wzbudza
zainteresowanie wśród współczesnego społeczeństwa i przykuje uwagę słuchaczy. To
może być cokolwiek – jakaś informacja z ostatnich wiadomości, szokujący cytat,
jakieś wydarzenie, czy odwołanie się do wydarzeń historycznych.
c) Wstęp powinien wprowadzać w tekst i zarysować jego kontekst. Powinieneś
omówić ów kontekst i na głos przeczytać tekst.
d) Wstęp powinien kończyć się nieśpiesznym i dobitnym wypowiedzeniem
przemyślanej tezy kazania. Z tego punktu przechodzimy bezpośrednio dalej do
rozwinięcia wykładu.
7) Opracowanie podsumowania i wniosków.
a) Wniosek powinien w całości zostać napisany po tym, jak skończymy nasze
rozwinięcie kazania – nigdy nie zostawiaj tego dla natchnienia chwili. Wniosek nie
jest tylko dodatkiem do wykładu, albo serią losowo rzuconych morałów,
niezwiązanych z kazaniem.
b) Wniosek może podsumować wcześniej poruszone punkty, przedstawić ciekawy
obraz, nawoływać do podjęcia decyzji, opowiedzieć anegdotę, zacytować adekwatny
fragment poezji lub pieśni lub pokazać zastosowanie przesłania wykładu. W tej części
11
zawsze nawołujemy do zmiany w zachowaniu zgromadzonych ludzi. Tym jednym
kluczowym elementem jest rzucenie wyzwania słuchaczom, na które muszą
odpowiedzieć sobie tu i teraz. Zupełnie jak prawnik przed sędzią, kaznodzieja pyta o
werdykt.
c) Ostateczna konkluzja powinna być powiedziana z mocą i zapałem, w momencie
“emocjonalnej kulminacji” kazania.
8) Stwórz „zdania przejściowe”. Wspomniane wcześniej elementy kazania mogą
wyglądać jak „patchwork” (czyli kołdra pozszywana z kawałków różnych
materiałów, przyp.tł.), jeśli coś ich nie złączy w jedną całość. To „coś” to zdania
łączące poszczególne element i etapy kazania, dodają one płynności i estetyczności,
napędzają wykład. Dzięki tym „przejściowym zdaniom”, kaznodzieja pokazuje
związek między wstępem, a rozwinięciem kazania, a jego zakończeniem i wnioskami.
Te łączenia nie tylko pokazują związek między poszczególnymi paragrafami, ale
również sygnalizują, w którym kierunku kazanie się rozwija. Wskazują też, które
myśli są bardziej, a które mniej ważne i jak one się ze sobą łączą. Brak dobrych
przejść uczyni dobrze przemyślane kazanie prawie niezrozumiałym.
9) NA KONIEC, kroki opisane wyżej nadadzą kazaniu jedność, która będzie
widoczna w samym głoszeniu oraz zaowocuje zrozumieniem przekazu, który
zapadnie w pamięć słuchaczy. Niemniej jednak, główny nacisk głoszonego kazania
nie powinien być położony na sam schemat i rozplanowanie wykładu, ale na
przesłanie, które ma przekazać. Odkryj tylko tyle szczegółów, dotyczących planu
kazania, ile jest rzeczywiście potrzebnych słuchaczowi do niezakłóconego śledzenia
wątku.
II. Przygotowania przed wygłoszeniem kazania
A. Modlitwa
12
Nie istnieje żaden zamiennik modlitwy, niezależnie od etapu przygotowywania
kazania. Módl się o to, aby Duch Święty dał Ci mądrość i intuicję przy wyborze
tematu, zrozumieniu tekstu i pisaniu kazania. Módl się o Jego namaszczenie i moc
w trakcie głoszenia. Módl się też o swoich odbiorców, aby mieli czułe serca i
właściwie zareagowali na przesłanie kazania. Bez modlitwy nie osiągniemy
niczego, co przyniesie głębszą zmianę w życiu ludzi.
B. Przejrzyj i przećwicz
Powiedz swoje kazanie kilka razy na głos sam do siebie zanim wejdziesz za
kazalnicę. To pomaga w pełnym opanowaniu materiału kazania.
C. Przemyśl swój styl mówienia
Mów tak, jak mówisz zazwyczaj = naturalnie, lecz z entuzjazmem i dobitnością,
właściwą kazaniu. Nie próbuj też brzmieć jak mistrzowie ambony minionej
epoki. Bóg uzdolnił Cię i powołał na dzień dzisiejszy. Owszem, ucz się od
innych, ale nie staraj się ich imitować. Twój sposób mówienia powinien
odzwierciedlać treść i jego charakter. Uważaj na błędy gramatyczne, niewyraźną
wymowę albo maniery mówienia, które będą przeszkadzać w przekazie
przesłania. Dostojność i powaga tego zadania wymaga od Ciebie, abyś wydobył z
siebie to, co najlepsze. Bądź klarowny i prawdziwy, unikając mówienia do ludzi z
wyższością, albo mówienia „ponad ich głowami.” Bądź odważny i śmiały, ale nie
agresywny i autorytatywny. Nie wahaj się i nie bądź nieśmiały czy wylękniony.
Reprezentujesz przecież Króla królów! Zawsze powiedz słuchaczom o Bożej
miłości do nich. Na koniec, pamiętaj, że Twoim ostatecznym celem nie jest
zadowalanie ludzi, ale podobanie się Bogu, a to wiąże się z tym, żeby zawsze
dążyć do tego, co On chce, żebyś powiedział i w jaki sposób masz to przekazać.