Aksjologia biojurysprudencji a spór o wartości prawa

[w:] Biojurysprudencja. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Romanowi R.
Tokarczykowi, Księga życia i twórczości, t. III, red. Zbigniew Władek, Jerzy Stelmasiak,
Włodzimierz Gogłoza, Krzysztof Kukuryk, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2013, s.
229-237. ISBN 978-83-7847-096-0.
Jerzy Jaskiernia
Aksjologia biojurysprudencji a spór o wartości prawa
1. Uwagi wstępne
W bogatym dorobku naukowym Profesora Romana Andrzeja Tokarczyka szczególne
miejsce zajmuje teoria biojurysprudencji1. Nowe dyscypliny naukowe rozwijają się przez
dłuższy czas w postaci spontanicznej i przypadkowej, aż osiągną stan, gdy zdolne są ogłosić
swe „deklaracje niepodległości”. Biojurysprudencja powstała później niż bioetyka (prawo i
prawoznawstwo zawsze są pełniejsze od moralności i etyki). Wśród jej twórców w Polsce od
kilkunastu lat aktywny jest prof. R.A. Tokarczyk. Jego wykłady otwarte na UMCS w 1995
roku osiągnęły kulminację w tezie, iż biojurysprodencja stała się rzeczywistością, trafiając
do „centrum” dyscyplin prawniczych. W każdym razie ma już rację bytu wśród uznanych
dyscyplin i nurtów myślenia prawniczego2.
1
Por. m.in.: Prawo ochrony człowieka, „Forum Akademickie” 1995, nr 16; Biojurisprudence: New
Current in Jurisprudence, „Acta Juridica Hungarica” 1995/1996, nr 1-2; Biojurysprodencja – nowy nurt
jurysprudencji, „Nauka” 1996, nr 2; Zręby nowej jurysprudencji dla epoki nowego człowieka, „Wiadomości
Uniwersyteckie UMCS” 1999, nr 2;Tezy i hipotezy w przedmiocie biojurysprudencji i bioprawa, „Annales UMCS”,
sectio G, vol. 46, 1999; Biojurisprudence – le novoau courant de la jurisprudence [w:] Konstytucyjny ustrój
państwa. Księga jubileuszowa Profesora W. Skrzydło, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000; Biojurysprudencja
eksponentem życia w jurysprudencji [w:] Filozofia, dialog, uniwersalizm. Księga dedykowana Profesorowi
Januszowi Kuczyńskiemu, red. J.L. Krakowiak, W. Lorenc, A. Miś, Warszawa 2001; Biojurysprudencja i bioprawo
odpowiedzią na potrzeby ochrony życia w XXI wieku, „Doctrina” 2004, nr 1; Global Meaning Values and Norms
of Biojurisprudence [w:] Value and Norms in the Age of Globalization, eed. E. Czerwińska-Shupp, „Dia-Lagos”,
vol. 9, Peter Lang, Frankfurt AM Main-Berlin-Bruxelles-New York-Oxford-Wien 2006; Prawo do zycia I jakość
życia jako fundamenty biojurysprudencji [w:] Prawo do zycia a jakość życia w wielokulturowej Europie, red. B.
Sitek, G. Dammacco, M. Sitek, J.J. Szczerbowski, Olsztyn-Bari 2007.
2 Zob. S. Symotiuk, Wprowadzenie [w:] R.A. Tokarczyk, Biojurysprudencja. Postawy prawa dla XXI wieku,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008, s. 7.
1
Książka R.A. Tokarczyka Biojurysprudencja. Podstawy prawa dla XXI wieku, która ukazała
się równolegle – co warte jest szczególnego podkreślenia – w języku angielskim, stanowi
istotne źródło wiedzy w procesie poznania zasad, ontologii i aksjologii tej teorii 3. Spotkała się
ona z dużym zainteresowaniem polskiego i zagranicznego środowiska naukowego4.
Należy odnotować, że od połowy XX stulecia następuje przesunięcie zainteresowań w
aksjologii, polegające m.in. na przechodzeniu od badań metaetycznych do etyki normatywnej,
a w oparciu o jej założenia – do etyki stosowanej. Wyrazem tego są takie dyscypliny naukowe
jak bioetyka, biojurysprudencja, etyki zawodowe, etyka środowiska, etyka biznesu etyka
techniki i inne. Wszystkie te nowe dyscypliny nie poprzestają już tylko na wyjaśnianiu
abstrakcyjnych problemów metaetycznych, lecz poszukują rozwiązań realnych problemów.
Wyjaśniają, że dociekanie istoty życia „ja” (the self) i tożsamości życia grupowego (collective
identity) jest możliwe dzięki uwzględnieniu przez nauki normatywne osiągnięć nauk
pozanormatywnych – biologii, medycyny, psychologii i innych. W tym kontekście kluczowe
pytania tych dyscyplin, mające fundamentalne znaczenie dla jurysprudencji, są następujące:
od kiedy rozpoczyna się życie człowieka?; od kiedy można mówić o człowieczości, a
kiedy już o człowieku i osobowości?; jakie są granice autonomii człowieka w kreowaniu
życia ludzkiego, utrzymywaniu własnego życia, ograniczaniu jego i decydowaniu o
własnej śmierci?; kiedy chronić matkę a kiedy embrion, płód, noworodka?; gdzie są
granice opiekuńczości i humanitaryzmu, w przeciwieństwie do nie zawsze humanitarnego
eksperymentowania leczniczego i badawczego?5
Spośród różnych aspektów, jakie można rozpatrywać w kontekście jurysprudencji, jest
kwestia jej aksjologii. Ma to istotne znaczenie dla odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu
biojurysprodencja stanowi nową, nowatorską koncepcję w sferze jurysprudencji, a jakim
jedynie powiela wartości, jakie już wcześniej występowały w prawoznawstwie.
3
Zob. R.A. Tokarczyk, Biojurysprudence. Foundations of Law for the Twenty-First Century, Maria CurieSkłodowska University Press, Lublin 2008.
4 Por. m.in. A. Mereżko, Biojurisprudencja – nowyj naprom w suszczastii naući prawa, „Juridiczeskij Żurnał”,
2008; J. Jaskiernia, Biojurysprudencja – nowe oblicze prawa? (artykuł recenzyjny), „Państwo i Prawo” 2008,
z. 11, s. 110-118; M. Godawa, Biojurisprudence as an original koncept of knowledge and information on the
Law [w:] Proceedings of the 8th International Conference on Human Rights. The Rights to Knowledge and
Information in a Heterogenic Society, red. B. Sitek, J.J. Szczerbowski, A.B. Bauknecht, A. Kaczyńska, Cambridge
Scholars Publishing, Cambridge 2009; J. Filip, Biojurisprudence – nový pohleb na právo nebo jen nový smér
právni védy”, “Časopis Popravni Védu a Praxi” 2009, Č 2; O. Nawrot, J. Zajadło, Dom zbudowany na piasku czy
na skale?, “Diametros” 2009, nr 22.
5 Zob. R. Tokarczyk, Biojurysprudencja jako podstawa dla jurysprudencji XXI wieku [w:] Księga jubileuszowa
z okazji 5-lecia Wydziału Prawa Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Legnicy, t. II, red. N. Szczęch, Wyższa Szkoła
Menedżerska w Legnicy, Legnica 2010, s. 384.
2
2. Pojęcie aksjologii prawa
Pojęcie aksjologii prawa wiąże się z systemem wartości, któremu ono służy6. Mówi się w
tym kontekście o „aksjomatyzacji teorii prawa”7. Może dotyczyć całych obszarów prawa, w
rozumieniu prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego8. W tym ostatnim kontekście
można badać systemy aksjologiczne organizacji międzynarodowych, np. Rady Europy, Unii
Europejskiej i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Można też pytać, jak
organizacje te oddziałują na systemy aksjologiczne państw członkowskich9.
Kontekst aksjologiczny występuje w odniesieniu do charakterystyki państw10, m.in.
prowadząc do wyodrębnienia państw „aksjologicznie neutralnych”11. Można zidentyfikować
aksjologię typów państw, np. państwa republikańskiego12. Można też określać przesłanki
aksjologiczne oceny funkcjonalności systemu politycznego13.
Aspekt aksjologiczny znajduje szerokie zastosowanie przy badaniu konstytucji jako ustawy
zasadniczej, gdzie może być podnoszony problem jej „aksjologicznej spójności” 14. Ma tu
zastosowanie aksjologii jako „systemu wartości”15. Wymiar aksjologiczny występuje w
6
Zob. T. Barankiewicz, Aksjologiczna problematyka prawa, „Roczniki Nauk Prawnych” 2004, t. 14, s. 45.
Zob. J. Wróblewski, Aksjomatyzacja teorii prawa, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1971, t. 6, s. 234.
8 Zob. J. Zajadło, Aksjologia prawa międzynarodowego a filozofia prawa (uwagi na marginesie doktryny
Responsibility to Protect) [w:] Aksjologia współczesnego prawa międzynarodowego, red. A. WnukiewiczKozłowska, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2011, s. 308; R. Kwiecień, Aksjologia prawa międzynarodowego
a siła zbrojna w perspektywie historycznej [w:] Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i
polityki, red. J. Kranz, EuroPrawo, Warszawa 2009, s. 14; J. Menkes, O ewolucji aksjologicznej podstawy prawa
humanitarnego konfliktów zbrojnych, „Studia Prawnicze KUL” 2009, nr 1, s. 49..
9 Zob. J. Jaskiernia, Wpływ Rady Europy na jedność aksjologiczną systemu prawa w rozwijających się
państwach demokratycznych Europy [w:] Jedność aksjologiczna systemu prawa w rozwijających się państwach
demokratycznych Europy, red. S.L. Stadniczeńko, Uniwersytet Opolski, Opole 2011, s. 87.
10 Zob. W. Łączkowski, Czy państwo i prawo mogą być aksjologicznie neutralne? , „Prawo-AdministracjaKościół” 2000, nr 1-2, s. 64
11 Zob. S.L. Stadniczeńko, Państwa aksjologicznie neutralne czy oparte na demokracji wartości [w:] Jedność
aksjologiczna…, s. 10.
12 Zob. D. Dudek, Aksjologia państwa republikańskiego [w:] Jedność aksjologiczna…, s. 318.
13 Zob. J. Jaskiernia, Normalność czy kryzys – przesłanki aksjologiczne oceny funkcjonalności systemu
politycznego RP [w:] Normalność i kryzys. Jedność czy różnorodność. Refleksje filozoficzno-prawne i
ekonomiczno-społeczne w ujęciu aksjologicznym, red. J. Oniszczuk, SGH, Warszawa 2010, s. 188.
14 Zob. M. Piechowiak, W sprawie aksjologicznej spójności Konstytucji RP. Dobro wspólne czy godność
człowieka? [w:] Jednolitość aksjologiczna…, s. 111. Por. także zawarte w tej książce opracowania dotyczące
aksjologii konstytucji Ukrainy (W. Basaj, Aksiologija (sistema cennostej) Konstitucii Ukraini, s. 251), Rumunii (I.
Ganfalean, The Axiology of Romania’s Constitution, s. 271), Słowacji (S. Sagan, Aksjologia Konstytucji Republiki
Słowackiej, s. 288).
15 Zob. B.M. Lepeško, Aksjologia w prawe: k ponimanu ierarhii cennostiej [w:] Jednolitość aksjologiczna…, jw., s.
230.
7
3
odniesieniu do kreowania systemu źródeł prawa16.
Istotny kontekst aksjologiczny występuje w odniesieniu do systemu ochrony praw
człowieka17. Aksjologia może być odnoszona do równowagi praw i obowiązków człowieka18.
Standardy praw człowieka mogą być postrzegane w konsekwencji m.in. dywergencji
aksjologicznej19. Można tez identyfikować aksjologię polityki zagranicznej państwa w
odniesieniu do praw człowieka20.
Kontekst aksjologiczny może odnosić się do tworzenia prawa21, zwłaszcza w okresie
transformacji ustrojowej22. Mówi się tu o epistemologicznych i aksjologicznych
uwarunkowaniach tworzenia prawa23. Dotyczy także do procedur. Aspekt systemowy
procedur łączy się z pojęciem legitymizacji proceduralnej. Natomiast aspekt aksjologiczny
wiąże się ze sprawiedliwością proceduralną24. Dylematy aksjologiczne mogą być
identyfikowane w odniesieniu do prawa antykryzysowego25.
16
Zob. W. Gromski, Podstawowy aksjologiczny dylemat konstytucyjnej koncepcji źródeł prawa [w:] Prawo
w służbie państwu i społeczeństwu. Prace dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Działosze z okazji
osiemdziesiątych urodzin, red. B. Banaszak, M. Jabłoński, S. Jarosz-Żukowska, Uniwersytet Wrocławski,
Wrocław 2012, s. 224; J. Jaskiernia, Przesłanki aksjologiczne postulatów wprowadzenia do systemu ustrojowego
RP rozporządzeń z mocą ustawy [w:] Zasady naczelne Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., red. A. Bałaban, P.
Mijal, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 375 .
17 Zob. M. Gliganič, Axiological Thinking and Freedom within the Context of Human Rights [w:] Prawa człowieka
i świat wartości, red. R. Moń, A. Kobyliński, UKSW, Warszawa 2011, s. 285.
18
Zob. J. Bartczak, Aksjologia równowagi praw i obowiązków człowieka [w:] Prawa człowieka i świat wartości,
jw., s. 323.
19 Zob. B. Liżewski, Standardy ochrony praw człowieka w Europie jako konsekwencja między innymi dywergencji
aksjologicznej [w:] Konwergencja czy dywergencja kultur i systemów prawnych?, red. O. Nawrot, S. Sykuna, J.
Zajadło, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 232.
20
Zob. P. Mazurkiewicz, Aksjologia polskiej polityki zagranicznej w sferze praw człowieka [w:] Prawa człowieka
w polskiej polityce zagranicznej, red. A. Bińczyk-Missala, R. Kuźniar, PISM, Warszawa 2007, s. 16.
21 Zob. R. Stefanicki, Racjonalne tworzenie prawa, „Prawo Spółek” 1998, nr 5, s. 47.
22 Zob. W. Lang, Aksjologia polskiego systemu prawa w okresie transformacji ustrojowej [w:] Zmiany społeczne
a zmiany w prawie. Aksjologia, konstytucja, integracja europejska, red. L. Leszczyński, UMCS, Lublin 1999, s. 48;
K. Pałecki, O aksjologicznych zmianach w prawie, tamże, s. 16.
23 Zob. J. Wróblewski, Epistemologiczne i aksjologiczne uwarunkowania tworzenia prawa, „Studia PrawnoEkonomiczne” 1979, t. 22, s. 9.
24 Zob. J. Helios, Aspekt systemowy i aksjologiczny „procedur”, „Przegląd Prawa i Administracji”, red. B.
Banaszak, t. LXXVII, s. 109.
25 Zob. H. Dębska, Tworzenie prawa antykryzysowego – dylematy aksjologiczne, Archiwum FPiFS, 2011, nr 2, s.
35.
4
Istotne dylematy aksjologiczne dotyczą też stosowania prawa26, zwłaszcza w okresie tranzycji
ustrojowej27.
Akty instrumentalizacji prawa mają też swój wymiar „kulturowy”, a nie tylko
wyłącznie „techniczny”. Kulturowy charakter aktów instrumentalizacji prawa wiąże się
przede wszystkim z tym, że działania składające się na takie akty regulowane są w trybie
subiektywno-racjonalnym określane przez przekonania normatywne i dyrektywalne, należące
do sfery kultury, w tym przypadku do sfery techniczno-użytkowej. Schemat aksjologicznego
wyznaczania granic prawa na podstawie aktów instrumentalizacji prawa ulega przy tym
licznym komplikacjom28.
Wreszcie aksjologię możemy analizować w odniesieniu do poszczególnych instytucji
prawnych29 i do systemów prawnych30, a także ich stosowania31, również w kontekście ich
ograniczeń32. Dotyczy to m.in. systemu prawa unijnego33, zjawiska europeizacji systemów
prawnych34 oraz zapewnienia aksjologicznej skuteczności stosowania prawa unijnego35.
Można to też dostrzegać w odniesieniu do zagadnienia konwergencji w prawie analizowanej
w związku ze zjawiskiem uniwersalizacji aksjologii prawnej36. Można też dostrzegać
partykularyzm i uniwersalizm wartości wyrażanych przez prawo w kontekście konwergencji i
26
Zob. W. Łączkowski, Aksjologiczne problemy stosowania prawa, „Roczniki Nauk Prawnych” 1993, nr 3, s. 63.
Zob. K. Palecki, Zmiany w aksjologicznych podstawach prawa jako wskaźnik jego tranzycji, Zeszyty Naukowe
UJ. Prace z Nauk Politycznych, 1994, nr 53, s. 11.
28 Zob. W. Gromski, Anatomia prawa i aksjologiczne uwarunkowania aktów jego instrumentalizacji [w:]
Problemy bezpieczeństwa prawnego z perspektywy teorii i filozofii prawa, red. J. Jabłońska-Bonca, „Gdańskie
Studia Prawnicze”, t. IV, 2002, s. 225 i 227.
29 Zob. A. Tęcza-Paciorek, Aksjologiczne podstawy obowiązywania zasad domniemania niewinności, „Ius
Novum” 2010, nr 2, s. 82.
30 Zob. M. Piechowiak, Aksjologiczne podstawy polskiego prawa [w:] Prawo polskie. Próba syntezy, red. T. Guz,
J. Głuchowski, M.R. Pałubska, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 86.
31 Zob. D. Szenkowski, Aksjologia stosowania prawa w kontekście dyferencjacji ocen (wartości) na przykładzie
mediacji (legalizm a skuteczność) [w:] Dobre prawo, złe prawo – w kregu myśli Gustawa Radbrucha, red. P.
Mochnaczewski, A. Kociołek-Pęksa, WSZiP im. H. Chodkowskiej, Warszawa 2009, s. 217.
32 Zob. W. Łączkowski, Aksjologiczne ograniczenia prawa stanowionego [w:] Prawo w XXI wieku. Księga
pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych PAN, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2006, s. 492
33 Zob. T.T. Koncewicz, Aksjologia unijnego kodeksu proceduralnego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010,
s. 34.
34 Zob. T. Biernat, Aksjologiczne podstawy europeizacji systemów prawnych [w:] Jednolitość aksjologiczna…, s.
341.
35 Zob. A. Kalisz, Orzekanie z udziałem zasad ogólnych jako droga do zapewnienia aksjologicznej skuteczności
stosowania prawa unijnego – uwagi teoretyczno prawne na tle wyroku Kücükdeveci [w:] Zapewnienie
efektywności orzeczeń sądów międzynarodowych w polskim porządku prawnym, red. A. Wróbel, Wolter
Kluwers, Warszawa 2011, s. 466.
36 Zob. L. Leszczyński, Konwergencja w prawie a uniwersalizacja aksjologii prawnej. Przykład recepcji prawa i
dialogu orzeczniczego [w:] Konwergencja czy dywergencja…, s. 104.
27
5
dywergencji kultur i systemów prawnych37.
3. Rekonstrukcja modelu aksjologii jurysprudencji
Jednym z zagadnień, które zachęca do debaty naukowej, jest kwestia aksjologii
biorurysprudencji. Zachodzi potrzeba, by – w oparciu o dzieła R.A. Tokarczyka – dokonać
rekonstrukcji rozumienia aksjologii biojurysprudencji38.
R.A. Tokarczyk dostrzega, jest ona elementem „składowym przedmiotu jurysprudencji,
wzbudzającym bodajże najpoważniejsze i trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia
spory dotyczące wartości prawa”39. Zarazem dodaje, że „Biojurysprudencja, zamierzając
do usunięcia owych sporów, chociażby na podstawie zrozumiałej dla każdego zasady
oczywistości, w życiu, a szczególnie w życiu człowieka upatruje wartość pierwotną,
najwyższą i podstawową. Życie, jako wartość pierwotna albo prewartość, stwarza naturalną
pierwszą normę (prenormę) dla innych wartości prawa – sprawiedliwości, słuszności,
porządku i innych, wyrażonych w normach prawnych. Życie, jako wartość najwyższa, jest
wartością samą w sobie, warunkującą powstawanie, istnienie i realizację wszystkich innych
wartości. Wreszcie, życie jest wartością podstawową dlatego, że z niego wynika cały świat
ludzi, zwierząt i przyrody. Z tych niekwestionowanych względów życie zasługuje na ochronę
normatywną ze strony wszystkich systemów normatywnych, szczególnie zaś prawa, religii i
moralności”40.
Istotne jest wskazanie, że „granice jurysprudencji przebiegają między skrajnością kultu życia
a destrukcyjną skrajnością kultu śmierci. Kult życia opiewały całe systemy filozoficzne,
zwłaszcza epikureizm czy hedonizm. Natomiast kult śmierci występuje w uzasadnieniach
poświęcenia życia dla bóstw, narodu, rodziny i desperackiego odrzucenia niskiej jego
jakości. Kult życia skłania do traktowania jako szczególnego daru, prawa, obowiązku, zaś
kult śmierci odwołuje się do wartości wyższych niż życie pojedynczego człowieka” 41. Tak
więc „człowiek żyje nie tylko mocą swojego ciała, nie tylko energią swego ducha, a przede
37
Zob. J. Maśnicki, Partykularyzm i uniwersalizm wartości wyrażanych przez prawo w kontekście konwergencji i
dywergencji kultur i systemów prawnych [w:] Konwergencja czy dywergencja…, s. 393.
38 Zob. R. Tokarczyk, Biojurysprudencja w świetle ocen i polemik [w:] Myśl i polityka. Księga pamiątkowa
dedykowana Profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu, red. B. Szlachta, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków
2011, s. 483
39 R.A. Tokarczyka: Biojurysprudencja. Podstawy prawa…, s. 25.
40 Tamże, s. 25-26.
41 Tamże, s. 27.
6
wszystkim sposobem oddania wartościom”42.
Wartości więc, nolens volens, przenikają całe życie człowieka, toteż nie sposób uciec od
zagadnień aksjologicznych. Przenikają też całą myśl prawną i całe prawo, co dostrzega i
podkreśla aksjologia biojurysprudencji. Życie człowieka jest wprawdzie wartością samą w
sobie, ale poddawane jest wartościowaniu przez różne koncepcje jego jakości. Do najbardziej
dojrzałych koncepcji należą wskaźniki jakości życia (Quality of Life), opublikowane
przez „The Economist”. Wskaźniki, które nadają aksjologii jurysprudencji cech realistycznej
mierzalności, to: sytuacja materialna, wyrażona produktem krajowym brutto (PKB) w
przeliczeniu na jedna osobę w USD; zdrowie wraz z oczekiwana długością życia; ocena
stabilności politycznej i bezpieczeństwa; życie rodzinne, oceniane wskaźnikiem rozwodów na
1000 mieszkańców; życie wspólnotowe, opisywane wskaźnikami częstotliwości uczęszczania
do kościoła i członkostwa w związkach zawodowych; klimat i geografia przy rozróżnieniu
klimatu gorącego od klimatu zimnego; bezpieczeństwo zatrudnienia, mierzone procentową
stopą bezrobocia; wolność polityczna, skalowana od 1 do 7 między całkowitą wolnością a
całkowitym jej pozbawieniem; równość płci, obliczana proporcją przeciętnych zarobków
mężczyzn i kobiet. Aksjologia biojurysprodencji uznaje jakość życia za ”bardzo istotną cechę
jego wartości, należącą do zakresów normowania nie tylko prawnego”43.
Aksjologia biojurysprudencji wspiera się na credo44 aksjologii bioetyki, złożonej z
następujących powinności: warunkiem przeżycia ludzkości i warunkującej to przeżycie
przyrody w świecie gnębionym kryzysami jest konieczność szerokiej współpracy
międzynarodowej o zasięgu globalnym. Każdy człowiek powinien troszczyć się nie
tylko o polepszenie jakości swego życia, ale również o przetrwanie niezgorszego życia
przyszłych pokoleń. Należy akceptować racje i emocje każdego człowieka do przejawiania
swej niepowtarzalności, bez godzenia jednak w dobro grupy społecznej. Nieuchronność
występowania cierpienia w przyrodzie stwarza dla człowieka powinność jego łagodzenia i
usuwania. Akceptacja świadomości dotyczącej usuwania konieczności śmierci nie powinna
kłócić się z szacunkiem dla życia, braterstwa między ludźmi i odpowiedzialnością wobec
przyszłych pokoleń, zwierząt i przyrody. Są to „powinności etyki globalnej, sprzyjające
aspirowaniu biojuryspridencji do takiego zasięgu” (s. 27).
42
A. Siemianowski, Człowiek a świat wartości, Gniezno 1993.
R.A. Tokarczyk, Biojurysprudencja. Podstawy prawa…, s. 26-27.
44 Jest to nawiązanie do credo, które przedstawił V.R. Porter: Bioethics. Bridge to the Future, New Jersey 1971,
s. 196.
43
7
Biujorusprudencja wyraża poszanowanie dla godności człowieka jako wartości normatywnej,
a ponadto postuluje rozszerzenie jej zakresu na inne gatunki istot ożywionych. To poznawanie
i rozszerzenie uznaje się za obowiązek prawodawców i władz państwowych. Uznaje się przy
tym, ze głównym źródłem zagrożeń dla godności ludzi i zwierząt jest w czasach obecnych
technika oraz eksperymenty naukowe i medyczne. W świetle biujurysprodencji także
myślistwo i łowiectwo uprawiane tylko dla przyjemności i wyczynu jawi się współcześnie
jako przejaw okrucieństwa wobec zwierząt, otępiałej wraz lwiości, irracjonalnego sadyzmu
łączącego w sobie cechy kata, rzeźnika i grabarza. Biojurysprudencja wyraża też nadzieje,
by przeciwstawiane wielkim zagrożeniom wynikającym z szybkiego rozwoju technik
biotechnologicznych i biomedycznych, umożliwiających prokreację człowieka poza
organizmem kobiety, ingerowanie w informację genetyczną wskazującą tożsamość jednostki,
dokonywanie selekcji genetycznej, niszczenie gatunków, klonowanie, sztuczne przedłużanie
funkcjonowania żywych organizmów. Podtrzymuje też zasadę antropocentryzmu, ale
uzgodnionego duchu nieortodoksyjnego humanitaryzmu z zasadą biocentryzmu45.
Biojurysprudencja zmierza do uzgodnienia zasad antropocentryzmu i humanitaryzmu z
zasadą biocentryzmu głoszącą hasło przyrodzonej równej wartości różnych gatunków
istot ożywionych ze względu właśnie na posiadaną przez nie cechę życia. W tej sytuacji
różnym składnikom biosfery należałoby przyznać nie tylko równe prawo do życia,
rozwoju, samorealizacji, ale i zapewnić ochronę normatywną. Biojuryspridencja odrzuca
zasadę gatunkowemu, apodyktyczne wynoszenie wartości gatunku ludzkiego ponad
inne gatunki istot żywych ze względu tylko na ich użyteczność dla człowieka. Hasłem
biojurysprudencji jest ekologizacja jurysprudencji, przezwyciężająca jej antropoizację,
przede wszystkim przez kształtowanie świadomości zrównoważonego rozwoju bezpiecznego
dla środowiska (sustainable development) i obnażania impotencji regulacji prawa ochrony
środowiska. Według bowiem tego prawa przyroda to jedynie „środowisko” (environment)
dla egocentrycznego człowieka, a nie równoprawny z nim element systemu biologicznego.
Biojurysprodencja, poprzez zasadę biocentryzmu, nakłania do reorientacji systemów
normatywnych świata, zwłaszcza kulturowego Zachodu, w kierunku ochrony wszelkiego
życia, jeśli to jest możliwe. W razie jednak konfliktu wartości elementów biosfery kieruje się
najpierw ku ochronie życia ludzkiego, zgodnie z zasadą In dubio pro vita humana46.
45
46
Zob. R. Tokarczyk, Biojuryspridencja jako podstawa…, js. 385.
Tamże, s. 385-386.
8
Biojurysprudencja skłania się ku zasadzie permisywizmu – tolerancji opisów, norm i wartości
odbiegających od ich utrwalonych wzroków. Jest to bowiem niezbędny warunek wszelkiego
rozwoju i postępu społecznego. To, co stare, musi, naturalna koleją rzeczy, ustępować
miejsca temu, co nowe, a to, co już przeżyte, temu co dopiero rozpoczyna swój żywot. Zasada
permisywizmu na gruncie jurysprudencji nie jest wszakże zasadą bezgranicznej wolności i
tolerancji. Jej granice wyznacza bowiem dążenie do ochrony życia i podnoszenia poziomu
jego jakości. Niekiedy jednak ten permisywizm przybierać może kontrowersyjne oblicza, jak
to ma miejsce na przykład w odniesieniu do aprobowanej niekiedy eutanazji, altruistycznego
samobójstwa czy też utrzymywania obowiązywania kary śmierci47.
Biojurysprudencja stawia nie tylko na ochronę życia, ale i na podnoszenie jego
poziomu. Jakość życia (hiality of life) ma trojaki sens: medyczny, socjalny i etyczny.
Biojuryspriodencja lączy w swoim przedmiocie opisowy, poddawany weryfikacji charakter
nauki, z preskryptywnym, powinnościowym charakterem etyki, szczególnie bioetyki, a
więc wymagającym uzasadnienia. Nasuwa się przeto wniosek, ze sama nauka jest etycznie
neutralna, natomiast zastosowanie jej rezultatów takimi nie są. Tylko tak zwana czysta
nauka może zachowywać neutralność etyczną, którą traci zwykle jednak, gdy staje się nauką
stosowaną. Nauki o życiu, jako podstawa jurysprudencji, nie mogą być w pełni neutralne,
gdyż ze swej istoty uwikłane są w fundamentalne spory o wartości. Biojurysprudencja,
dostrzegając ten brak neutralności, stwarza jednak swoim trans dyscyplinarnym i
komparatystycznym charakterem płaszczyznę nie tylko dla rzeczowego dyskursu o
wartościach zycia, ale i znajdowania porozumienia w spornych kwestiach, stwarzających
duze trudności w podejmowaniu decyzji przez jednostki ludzkie, prawodawców i władze
państwowe. Jakość życia rozważana jest w kontekstach medycyny i ochrony zdrowia,
gdzie wpływy choroby mogą obniżać „jakość życia związaną ze zdrowiem” (health-related
quality of life)48. Sens medyczny jakości życia nabiera sensu socjalnego jakości życia, gdy
podejmowane są decyzje ekonomiczne dotyczące zasad dostępu do medycyny prewencyjnej i
medycyny terapeutycznej, zapobiegającej chorobom i leczącej choroby. Sens socjalny jakości
życia jest często konsekwencją określonej koncepcji sprawiedliwości, ściśle łącząc się z
przedmiotem biojurysprudencji49.
47
Tamże, s. 386.
Tamże, s. 386.
49 Tamże, s. 387
48
9
Sens etyczny jakości życia odnosi się do zasad etycznych wykorzystywanych do ocen
jakości życia, której doświadcza osoba, lub ma nadzieję doświadczyć, jako podstawy
do podejmowania dotyczących kontynuacji lub ograniczenia długości życia. Zwykle
tak pojmowany etyczny sens życia jest pojmowany jako przeciwieństwo lub w opozycji
do etyki świętości życia50. R. Tokarczyk uznaje, że między koncepcją świętości życia a
koncepcją jakości życia rysuje się antynomia, której nie można przezwyciężyć. Stanowisko to
aprobuje Barbara Ślęzak-Czakon. Ta pierwsza, typowa dla systemów religijnych (zwłaszcza
katolicyzmu) domaga się objęcia ochroną moralną i prawną całego życia ludzkiego (od
poczęcia do naturalnej śmierci) i cechuje ją rygoryzm. Natomiast świecka koncepcja jakości
życia podtrzymuje zakaz zabijania, ale zakres ochrony życia ludzkiego jest mniejszy i nie tak
rygorystyczny, dopuszcza się bowiem wiele wyjątków51.
Biojurysprodencja nie utożsamia bezwarunkowo każdego życia człowieka z życiem świętym.
Zamiast statycznego określenia „świętość życia”, za bardziej odpowiednie uważa określenie
dynamiczne – „uświęcanie życia”. To pierwsze bowiem sugeruje błędnie, że każdy człowiek
jest święty i nie skłania do moralnego doskonalenia się52.
Uwarunkowania jakości życia, jako kluczowej wartości – prewartości jurysprudencji,
są wielorakie – naturalne i socjalizacyjne. Czynnikami naturalnymi są: płeć człowieka i
wysokim stopniu cechy jego osobowości. Są to czynniki: chromosomalne, gonadalne i
fototypiczne. „Błędy” naturalne w zróżnicowaniu płci mogą się objawiać hermafrodytyzmem,
obojnactwem, pseudohermafrodytyzmem, transpłciowością, transseksualizmem, mającym
duży wpływ na jakość życia człowieka. Charakter socjalizacji człowieka w rodzinie,
szkole, świątyni, grupie społecznej ma również wpływ na jakość życia człowieka. Obniżają
bez wątpienia jakość życia takie czynniki jak niewłaściwy tryb życia rodziców, mogący
powodować wrodzoną niepełnosprawność dzieci (inwalidztwo, kalectwo, upośledzenie
umysłowe), warunkowaną rozwojem w okresie embrionalnym pod wpływem toksyczności
ciąży i w jej trakcie na jakość życia płodu, warunkowaną zażywaniem różnych trucizn –
nikotyny, palenia biernego, alkoholu, kokainy, marihuany, kofeiny, co niesie w konsekwencji
nerwowość, stres, traumę i inne silne emocje53.
50
Tamże.
Zob. D. Ślęzak-Czakon, Problemy wartości i jakości życia w sporach bioetycznych, Katowice 2004, s. 238.
52 Zob. R. Tokarczyk, Biojurysprudencja jako podstawa…, s. 387.
53 Tamże, s. 387-388.
51
10
4. Uwagi końcowe
Nie ulega wątpliwości, że aksjologia biojurysprudencji ma istotne znaczenie dla postrzegania
tej kategorii prawoznawstwa. Wyeksponowanie „życia” ma w niej znaczenie fundamentalne
i nie jest przez analityków biojurysprudencji kwestionowane. Niewątpliwie stanowi ono
podstawowy czynnik identyfikujący. Zbliża to biojurysprudencję do teorii prawa natury,
zwłaszcza w warstwie ontologicznej i aksjologicznej54. Zarazem istotną cechą jest otwartość
biojurysprudencji, która zdaje się asymilować różne nurty jurysprudencji, kultury świata i
religie. Nie odrzuca przy tym żadnego stanowiska filozoficznego, zauważając, że wszelkie
filozofie mówią o życiu i zwracają uwagę, czy też wysuwają na pierwszy plan różne jego
aspekty55.
Biojurysprudencję należy jednak postrzegać jako nową koncepcję prawa, nawiązującą
do zbioru nowych problemów społecznych, tak doniosłych, że nauka prawa powinna je
dostrzegać i uczynić przedmiotem zainteresowania w formie odrębnego, nowego nurtu
jurysprudencji, jakim jest właśnie biojurysprudencja.
W swej aksjologicznej istocie biojurysprudencja niesie wartości, których nie sposób
kwestionować. Jej zastosowanie będzie się jednak w praktyce zderzało z uwarunkowaniami
procesu stosowania prawa. Biojurysprudencja nawiązuje bowiem do potrzeby ochrony
życia, ale nie przesądza kategorycznie, jaki realny kształt powinna ta ochrona przyjąć.
Biojurysprudencja eksponuje jakość życia, ale nie może przesądzać – co oczywiste – jakie
konkretne instrumenty mają prowadzić do osiągnięcia tej wartości, bo inaczej musiałaby zbyt
głęboko wkroczyć w dylematy decyzyjnego procesu politycznego.
Biojurysprudencję, w warstwie aksjologicznej, należy więc postrzegać jako humanistyczną
syntezę wartości, które nie powinny zejść z pola widzenia twórców prawa i programów
politycznych. Zachęca ona do tego, by wartość w postaci ochrony życia towarzyszyła
wszystkim posunięciom. Jednocześnie otwarta jest na nowe trendy wskazując zarazem, jakie
niebezpieczeństwa mogą one nieść. Można się wiec spodziewać, że biojurysprudencja będzie
wzbudzała coraz większe zainteresowanie teoretyków prawa. Nie stanowi ona alternatywy
dla dotychczasowych koncepcji prawoznawstwa, ale jest ich wzbogaceniem. W miarę, jak
będzie narastała wiedza o poszczególnych aspektach jurysprudencji, można się spodziewać,
54
55
P. Łubieniec, op.cit.
O. Nawrot, J. Zajadło, op.cit, s. 175
11
że dialog wokół niej zejdzie z poziomu ogólnych, niejednokrotnie abstrakcyjnych rozważań, a
będzie koncentrował się na próbach wykorzystania teorii biojurysprudencji do rozwiązywania
współczesnych dylematów i wyzwań, jakie stają przed państwem i prawem.
12