Pobierz plik - Wydawnictwo św. Jana Pawła II

Wstęp
Kapłani stanowią ogromny dar nie tylko dla Kościoła, lecz także dla samej
ludzkości. Przypomniał o tym niedawno ojciec święty Benedykt XVI w liście
na rozpoczęcie Roku Kapłańskiego. Potrzeba jednak, aby „kapłani wyróżniali
się w życiu i działaniu mocnym ewangelicznym świadectwem” – kontynuował
papież1. Dlatego kluczową rolę ma do spełnienia właściwa formacja kapłańska,
bez której trudno wyobrazić sobie realizację tak postawionego zadania.
Tradycja formacji kapłańskiej sięga początków chrześcijaństwa. To przecież sam Pan Jezus powołał pierwszych uczniów: „Wyszedł na górę i przywołał do siebie tych, których sam chciał, a oni przyszli do Niego. I ustanowił
Dwunastu, aby Mu towarzyszyli, by mógł wysyłać ich na głoszenie nauki,
i by mieli władzę wypędzać złe duchy” (Mk 3, 13–15). Z kolei, w pierwszych
wiekach Kościoła kandydaci do kapłaństwa zwykle zgłaszali się do biskupa,
który po pewnym okresie przygotowania udzielał im święceń. Niestety z czasem taki sposób kształcenia uległ degradacji. W średniowieczu nawarstwiał się
problem duchowieństwa o słabym wykształceniu teologicznym i niskim poziome moralnym. Reforma została podjęta przez Sobór Trydencki. W 1563 r.
został wydany dekret o epokowym znaczeniu, polecający utworzenie w każdej diecezji seminarium przygotowującego kandydatów do kapłaństwa. Sama
nazwa tej instytucji wywodzi się od łacińskiego słowa seminarium, które oznacza „szkółkę młodych drzewek lub roślin”.
W przeciągu kolejnych wieków w Kościele nieustannie podejmowano refleksję nad formacją kapłańską. Dzieje się to także w ostatnich dziesięcioleciach. Szczególnie od czasu Soboru Watykańskiego II jesteśmy świadkami
wielkiego zainteresowania Magisterium Kościoła wszelkimi kwestiami związanymi z duchowieństwem. Powodem wydają się być głębokie przemiany
społeczno-cywilizacyjne, które mają miejsce na naszych oczach oraz kryzys
kapłaństwa, który uwidocznił się po Vaticanum II.
W obecnych czasach zarysowuje się konieczność ponownego odkrycia
tożsamości kapłańskiej. Nie będzie można jednak tego osiągnąć bez właściwej formacji. Zwłaszcza że współczesny świat stawia kapłanom coraz
większe zadania. „Definitywnie zakończył się już okres wyłącznie biurokra1
Benedykt XVI, List na rozpoczęcie Roku Kapłańskiego z okazji 150. rocznicy dies natalis Świętego
Proboszcza z Ars (16 VI 2009), [w:] http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/letters/2009/documents/hf_ben-xvi_let_20090616_anno-sacerdotale_pl.html (odczyt z 7 II 2013).
14
Wstęp
tycznego zarządzania wspólnotą chrześcijańską i sakramentami i sam fakt reprezentowania instytucji nie wystarcza już, żeby zagwarantować wiarygodność
przesłania” – zauważył biskup Luigi Padovese2.
Potrzeba więc ciągłej refleksji nad formacją kapłańską, zarówno co do jej
jakości, jak i metod. Taka refleksja nie powinna być pozbawiona możliwości
sięgania w przeszłość w poszukiwaniu sprawdzonych wzorców. Joseph Ratzinger w wykładzie z okazji 400-lecia Seminarium Duchownego w Würzburgu zauważył: „Człowiek może żyć przyszłością i podążać naprzód tylko wtedy,
kiedy jest umiejscowiony w jakimś kontekście. Wzrost jest możliwy tylko
tam, gdzie są korzenie, a nowe poznanie może dojrzewać tylko tam, gdzie
człowiek nie zagubił swojej pamięci. Pamięci historycznej, będącej zamierzeniem
i celem jubileuszy, nie można zbyć jako romantycznej nostalgii, jest ona
owocna tylko wówczas, gdy staje się zadumą nad tym, co trwałe, a jednocześnie
poszukiwaniem drogi prowadzącej naprzód”3.
Motywem przewodnim podjęcia tematu Formacja kapłańska w myśli i działalności zmartwychwstańców było właśnie takie przekonanie: po to, aby czynić
rzecz nową i skuteczną w dzisiejszych uwarunkowaniach potrzeba sięgnąć do
skarbca przeszłości.
Spróbujmy najpierw zdefiniować pojęcia zawarte w tak sformułowanym
temacie. Otóż według Encyklopedii katolickiej formacja kapłańska jest to
„całokształt działań zmierzających do prawidłowego ukształtowania dojrzałej
i służebnej osobowości kapłana, zdolnego do pełnienia określonych zadań
duszpasterskich i apostolskich, jak też jego postaw wobec Boga, Kościoła,
człowieka i świata; […] służy ukształtowaniu odpowiednich postaw i życia
kapłanów na etapie przygotowań do święceń (formacja podstawowa) oraz po
przyjęciu święceń (formacja stała) jako kontynuacja procesu zapoczątkowanego w seminarium duchownym”4. Zakres niniejszej pracy będzie odpowiadał
tej definicji.
Natomiast „zmartwychwstańcy” to potoczna nazwa Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, założonego w Paryżu w 1836
roku przez młodych polskich emigrantów, którzy doświadczyli nawrócenia
i zapragnęli żyć jako apostołowie miłości Bożej i duchowego zmartwychwstania. Z czasem odkryto szczególne powołanie zakonu, a jest nim „praca
duszpastersko-parafialna i naukowo-wychowawcza”5. Obecnie Zgromadzenie,
złożone z księży, stałych diakonów i braci, posługuje w parafiach i instytucjach kościelnych w wielu krajach. Administracyjnie jest podzielone na trzy
prowincje (Ontario-Kentucky, USA i Polska) oraz jeden region (Południowoamerykański). Siedzibą Zarządu Generalnego jest Rzym.
2
L. Padovese, Kapłani pierwszych wieków. Antologia tekstów patrystycznych, Kraków 2011, s. 9.
J. Ratzinger, Głosiciele Słowa i słudzy Waszej radości. Teologia i duchowość sakramentu święceń
(Opera omnia, t. XII), Lublin 2012, s. 406.
4
J. Misiurek, Kapłańska formacja, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VIII, Lublin 2000, kol. 699.
5
Przepisy dla uczniów pozostających w zakładzie wychowawczym XX. Zmartwychwstańców, b.m., b.r..
3
Wstęp
15
Celem niniejszej dysertacji jest więc odkrycie specyficznych zasad i metod
formacji kapłańskiej wdrażanej przez członków Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego. Innymi słowy, głównym problemem naukowym będzie
więc poszukiwanie odpowiedzi na pytanie badawcze, które brzmi: „Jak zmartwychwstańcy formowali kapłanów?”. A trzeba pamiętać, iż od momentu założenia jednym z głównych celów zmartwychwstańców jest działalność wychowawcza, w tym formacja kapłanów. Na przestrzeni lat, członkowie Zakonu
zajmowali się formacją kandydatów do duchowieństwa w Polsce, Bułgarii,
Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Brazylii oraz we Włoszech i osiągali znaczące sukcesy w swojej pracy.
Z ogólnego zagadnienia badawczego wypływają kwestie szczegółowe. Są
nimi następujące pytania: jaka idea przyświecała Założycielom Zmartwychwstańców oraz ich współpracownikom i następcom w dziele wychowywania duchowieństwa? Jak była ona wdrażana w instytucjach do tego przeznaczonych? Czy zmartwychwstańcy wypracowali własny system formacyjny?
A jeżeli tak, to na jakich zasadach się opierał i jakie przyniósł efekty? W czym
podejście zmartwychwstańców różniło się od ogólnie praktykowanego w tej
materii w XIX i XX wieku? W jaki sposób myśl i praktyka zmartwychwstańców
w dziedzinie formacji kapłańskiej może przyczynić się do ulepszenia obecnej
formacji seminaryjnej?
Na tak postawiony zespół pytań badawczych brakuje odpowiedzi w znanym i dostępnym dorobku wiedzy teologiczno-pedagogicznej. Jednakże na
podstawie dotychczasowych, śladowych opracowań można postawić tezę,
że zmartwychwstańcy mieli własny system formowania duchowieństwa, który
w drugiej połowie XIX wieku był unikatowy i nowatorski, a zarazem wydał
wielu wybitnych kardynałów, biskupów, kapłanów, a także późniejszych świętych i błogosławionych. Wskazywał na to m.in. ks. John Iwicki CR w swoim
trzytomowym dziele Resurrectionist Charism. A History of the Congregation
of the Resurrection, wydanym w Rzymie w latach 1986–19926.
Nie jest tajemnicą, że osobiste preferencje badacza mają duże znaczenie
w podjęciu się rozwiązania przedstawionego problemu. Autor jako członek
Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego od wielu lat interesuje się tradycją Zakonu, ze szczególnym uwzględnieniem badań nad duchowością
i myślą pedagogiczną. W tym czasie wielokrotnie spotykał się ze wzmiankami na temat celów, sposobów i metod formacji kapłańskiej, zwłaszcza przy
opisach instytucji specjalnie do tego celu powołanych na przestrzeni historii
Zgromadzenia. Szczegółowy stan badań będzie przedstawiany w poszczególnych rozdziałach, przy każdym z większych zagadnień.
Za główną metodę badawczą przyjęto metodę biograficzną, którą można
podzielić na metodę monograficzną i metodę indywidualnych przypadków.
Przy użyciu metody monograficznej zostanie opisane i zanalizowane funkcjo6
W języku polskim ukazały się dwa pierwsze tomy pt. Charyzmat Zmartwychwstańców. Historia
Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego, t. I (1836–1886), Katowice 1990; t. II (1887–1932),
Kraków-Kielce 2007.
16
Wstęp
nowanie oraz oddziaływanie poszczególnych instytucji prowadzonych przez
zmartwychwstańców, których zadaniem była formacja kapłańska, ze szczególnym uwzględnieniem Papieskiego Kolegium Polskiego w Rzymie, które
było niejako ich „sztandarowym” ośrodkiem. Z kolei metoda indywidualnych
przypadków pozwoli na charakterystykę pojedynczych, wybranych osób,
zarówno wychowanków, jak i wychowawców.
Jednakże, stosując powyższe metody, trzeba będzie posługiwać się także innymi metodami, m.in.: analizą dokumentów z zastosowaniem krytycznej interpretacji źródeł, czy metodą porównawczą. Wymagane będzie także
uwzględnienie szerokiego kontekstu społeczno-kulturowego podejmowanego
problemu. Takie podejście badawcze doprowadzi do odkrycia szczegółowych
metod formacyjnych oraz zbudowania uogólnień na temat celów i sposobów
formacji kapłańskiej według zmartwychwstańców.
W celu zrealizowania projektu badawczego niezbędne było dotarcie do
zbiorów archiwalnych, przede wszystkim Zgromadzenia Zmartwychwstańców.
Przeprowadzono zatem kwerendę w archiwach zmartwychwstańców w Rzymie, Chicago, Małko Tyrnowo (Bułgaria), Krakowie (archiwum prowincjalne
i Collegium Resurrectianum), Waterloo (Kanada). Niezwykle cenne okazały
się zbiory Biblioteki Głównej Zmartwychwstańców w Krakowie oraz biblioteki Domu Generalnego Zmartwychwstańców w Rzymie. Uwzględniono również materiały znajdujące się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu,
Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Archiwum Papieskiego Kolegium Polskiego w Rzymie oraz Archiwum Głównym Sióstr Służebnic Najświętszego
Serca Jezusowego w Krakowie.
Zasadniczą bazą źródłową będą pisma, listy i wspomnienia członków Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego, a także dokumentacja prowadzonych
przez nich ośrodków edukacyjnych. Będą to także wspomnienia wychowanków oraz świadectwa osób z epoki, szczególnie hierarchów kościelnych. Ponadto w badaniach koniecznym będzie uwzględnienie sporej ilości opracowań.
W celu integralnego i kompleksowego potraktowania zagadnienia zdecydowano, aby konstrukcja rozprawy składała się z sześciu rozdziałów.
W pierwszym starano się ukazać wizję kapłaństwa i formacji duchowieństwa
według Założycieli Zmartwychwstańców. Przedstawiono więc Bogdana Jańskiego jako wychowawcę kapłanów, uwzględniając jego osobistą drogę przemiany duchowej oraz zamysł odnowy religijno-społecznej. Następnie zarysowano wkład ks. Piotra Semenenki CR i ks. Hieronima Kajsiewicza CR,
współzałożycieli Zgromadzenia, w formację duchowieństwa. W tym miejscu
poruszono szereg zagadnień dotyczących podejmowanych przez nich działań:
służenie papieżom radą i troska o właściwe nominacje biskupie, formacja poprzez głoszone rekolekcje, konferencje i kazania, rozwój kontaktów osobistych, kierownictwo duchowe, a także budowa przywiązania do Stolicy Apostolskiej. Podjęto również próbę rekonstrukcji wizji kapłana i jego posługi
oraz modelu drogi formacyjnej według Współzałożycieli. W dalszej części
rozdziału omówiono myśl Fundatorów skodyfikowaną w pierwszych regułach
Wstęp
17
Zgromadzenia, szczególnie tak istotnych jak Reguła Pierwotna z 1842 r., Reguła Wielka z 1850 r. oraz Reguła i Konstytucje z 1882 roku. W ten sposób
możliwie całościowo ujęto zagadnienie genezy koncepcji formacji kapłańskiej
u zmartwychwstańców.
Na treść drugiego rozdziału składają się monografie poszczególnych
instytucji formacyjnych Zgromadzenia. Nie mogło tu zabraknąć opracowania
historii różnych ośrodków edukacyjnych, takich jak szkoły, internaty, niższe
seminaria duchowne czy nowicjaty. Uwzględniono ich rolę w trosce o rozeznawanie i rozwój powołania. Dużo uwagi, jako właściwym miejscom formacji kapłańskiej, poświęcono wyższym seminariom duchownym zmartwychwstańców. Starano się opisać wszystkie dotychczas istniejące placówki tego
typu, a więc alumnat, Studium Domesticum i Międzynarodowe Kolegium
w Rzymie, alumnat we Lwowie, wyższe seminarium i Collegium Resurrectianum w Krakowie, a także seminaria w Kanadzie (London), Stanach Zjednoczonych (St. Louis) i Brazylii (Kurytuba). Zaprezentowano również działalność instytutów formujących duchowieństwo diecezjalne i zakonne, czyli
St. Jerome’s College i Resurrection College w Kanadzie oraz St. Mary’s College w USA.
Trzeci rozdział poświęcony został wkładowi zmartwychwstańców w formację duchowieństwa unickiego. Ten apostolat, choć zrodzony się w sercu
Założyciela, mógł się ziścić dopiero z rozpoczęciem misji wśród bułgarskich
unitów. Na terenach XIX-wiecznej Bułgarii, a szczególnie w Adrianopolu, zakonnicy rozwinęli prężnie działające szkolnictwo, którego zwieńczeniem było
założenie i prowadzenie bułgarskiego seminarium duchownego. W dziele
formacji zmartwychwstańcy odznaczali się oryginalnym i unikatowymi jak
na tamte czasy regułami. Wielu spośród ich wychowanków później owocnie
pracowało nad ugruntowaniem katolicyzmu na Bałkanach. W uznaniu zasług
Zakonu papież Leon XIII powierzył im prowadzenie Papieskiego Kolegium
Greckiego w Rzymie. I chociaż administrowali nim tylko przez cztery lata,
to nie można o tym zapomnieć. Dodajmy, że do tej pory nie prześledzono tego
epizodu w sposób wyczerpujący.
Rozdział czwarty w całości został poświęcony niezwykle ważnej rzymskiej
instytucji, jaką było i jest Papieskie Kolegium Polskie. Poruszono więc
zagadnienia związane z jej powstaniem i misją. Dalej, ukazano historię
tego zakładu pod kierunkiem zmartwychwstańców, biorąc za kryterium
chronologiczne kadencje poszczególnych rektorów. Przedstawiono teorię
i praktykę wychowawczą, nie omijając kontrowersji. Na zakończenie
zademonstrowano sylwetki absolwentów, ze szczególnym uwzględnieniem
św. Józefa Sebastiana Pelczara, ks. Józefa Dąbrowskiego, arcybiskupa Józefa
Webera oraz bł. ks. Jana Balickiego. Zmartwychwstańcy prowadzili Kolegium
Polskie od założenia do 1938 r. i to jest okres, który podlega naszemu
zainteresowaniu.
Kolejny, piąty rozdział pracy stanowi próbę usystematyzowania zmartwychwstańczej koncepcji formacji kapłańskiej. Fundamentem takiej koncepcji
18
Wstęp
jest tradycja pedagogiczna Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego. Tak
więc najpierw zarysowana zostanie zmartwychwstańcza teoria wychowania.
Następnie podjęta będzie próba ukazania, jak zmartwychwstańcy podchodzą do kwestii powołania, jak powinno funkcjonować seminarium duchowne
oraz jaką rolę ma do odegrania w ich koncepcji personel formacyjny. A trzeba
zasygnalizować, że jest to podejście oryginalne i wciąż aktualne. Zwieńczeniem rozdziału będzie zaprezentowanie charakterystycznych filarów formacji
kapłańskiej. Trzeba do nich zaliczyć wymóg głębokiej duchowości, wybitnej
nauki, zmysłu eklezjalnego, właściwie pojętego patriotyzmu oraz życia
we wspólnocie kształtowanej na wzór rodziny.
W ostatnim, szóstym rozdziale dysertacji skupiono się na możliwościach
zastosowania formacyjnych idei zmartwychwstańczych w dzisiejszej formacji kapłańskiej. Po pierwsze więc ukazano ich aktualność w świetle adhortacji apostolskiej Jana Pawła II Pastores dabo vobis. Następnie przedstawiono
perspektywy aplikacji koncepcji zmartwychwstańców w Polskiej rzeczywistości. W końcu wysunięto wskazania dla Zgromadzenia Zmartwychwstania
Pańskiego ze specjalnym uwzględnieniem wezwania do podjęcia prekursorskiego projektu formacyjnego w duchu nowej ewangelizacji.
Na końcu pracy zamieszczono aneks, który składa się z czterech powiązanych z tematem dysertacji tekstów: dziewiętnastego rozdziału reguły Zmartwychwstańców z 1882 roku zatytułowanego O wychowaniu kleryków, listu
ks. Aleksandra Jełowickiego CR do ks. Albina Dunajewskiego O seminariach,
pisanego w Paryżu 16 sierpnia 1863 roku, Przepisów dla alumnów Papieskiego Kolegium Polskiego w Rzymie z 1912 roku oraz Zasad życia alumnackiego
Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego z 1964 roku.
Zamiarem tak skomponowanej pracy jest przeprowadzenie analizy oraz
ukazanie syntezy myśli, metod i zasad kierujących zmartwychwstańcami
w dziele formacji duchowieństwa w XIX i XX wieku, a także dokładny opis
prowadzonych przez nich instytucji przeznaczonych do tego dzieła. Nie bez
podstaw pozostaje również nadzieja, że podjęte badania przyczynią się weryfikacji, a na pewno uzupełnienia dotychczasowej wiedzy w pewnych obszarach pedagogiki chrześcijańskiej, historii wychowania, teologii duchowości
czy historii Kościoła i Polski. Co więcej, klarowna wydaje się możliwość
wykorzystania wyników badań do ulepszenia jakości współczesnej formacji
duchowieństwa. To z kolei mogłoby wpłynąć na postawę wielu przyszłych
kapłanów, co przyczyni się do ich efektywniejszego oddziaływania na postawy
religijno-moralne wielkiej liczby Polaków (i nie tylko).
Podjęcie problemu dotychczas nieopracowanego nie jest zadaniem łatwym.
Zapewne nie wszystkie kwestie zostały przedstawione w sposób wyczerpujący. Praca zawiera także pewne uogólnienia i skróty, zwłaszcza w odniesieniu
do tła historycznego. Były one jednak trudne do uniknięcia, gdyż dysertacja
omawia 175 lat działalności międzynarodowego Zgromadzenia Zmartwychwstańców. Autor ma jednak nadzieję, że niniejsza rozprawa przyczyni się do
upowszechnienia wiedzy na temat formacji kapłańskiej w myśli i działalności
Wstęp
19
zmartwychwstańców, a także stanie się zachętą do dalszych studiów nad historią, duchowością i pedagogią tego wyjątkowego zakonu.
W adhortacji Pastores dabo vobis święty Jan Paweł II zauważył „pilną
potrzebę weryfikacji treści i metod formacji kapłańskiej” oraz „absolutną
konieczność, aby nowa ewangelizacja znalazła w kapłanach nowych zwiastunów Dobrej Nowiny”7. Autor niniejszej rozprawy wyraża nadzieję, iż praca
pt. Formacja kapłańska w myśli i działalności zmartwychwstańców przyczyni
się nie tylko do odkrycia zmartwychwstańczego stylu formacji kapłańskiej
oraz ukazania jego aktualności, lecz także do wypracowania nowego
modelu formacyjnego, który wobec wyzwań nowej ewangelizacji wydaje się
być koniecznym.
***
W tym miejscu chciałbym skierować słowa wdzięczności do osób, które
pomogły mi w prowadzeniu badań oraz przyczyniły się do powstania niniejszej
książki. Pragnę wyrazić szczególne podziękowanie ks. prof. dr. hab. Januszowi
Mastalskiemu za opiekę naukową, cenne wskazówki oraz serdeczne wsparcie i motywację. Z głębokim szacunkiem kłaniam się Recenzentom: p. prof.
dr hab. Janinie Kostkiewicz z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ks. prof.
dr. hab. Wojciechowi Misztalowi z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II
w Krakowie. Dziękuję także Współbraciom – zmartwychwstańcom, a szczególnie: ojcu generałowi Bernardowi Hylli (kiedyś rektorowi – za umożliwienie
rozpoczęcia studiów licencjacko-doktoranckich), ojcu prowincjałowi Wiesławowi Śpiewakowi (bez którego nie byłbym tam, gdzie jestem), ks. prof.
dr. hab. Stefanowi Koperkowi (za poddanie tematu i zawsze życzliwe słowo),
ks. dr. Arturowi Kardasiowi, ks. dr. Kazimierzowi Wójtowiczowi, ks. dr. Zbigniewowi Skórze i ks. dr. Damianowi Stachowiakowi z Komisji Studiów Zmartwychwstańczych (za mobilizację), ks. Krzysztofowi Czerwionce wraz ze Wspólnotą
Chrystusa Zmartwychwstałego „Galilea” (za cierpliwość i modlitwę), oraz
Tym, którzy gościli mnie w Rzymie, Bułgarii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych w czasie podróży naukowych. Z całego serca dziękuję Kochanej Mamie,
Braciom i całej mojej wspaniałej Rodzinie. AMDG!
7
PDV 2.