tekst - Studia Dydaktyczne

Studia Dydaktyczne 26/2014
ISSN 1230 - 1760
Joanna Madalińska-Michalak, Renata Góralska, Kompetencje emocjonalne nauczyciela, Wydawnictwo ABC Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, ss. 248.
„Jeżeli chcemy coś zmienić w naszym dziecku, należy się temu dobrze przyjrzeć
i zastanowić, czy to nie coś, co warto zmienić w nas samych.”
Carl Jung
- ten cytat zamieściły Autorki na początku Wstępu swojej książki, kładąc akcent na poszukiwania i konieczność doskonalenia się dorosłych – w tym
przypadku nauczycieli – chcących mieć wpływ i oddziaływać na dzieci i młodzież, z którymi pracują. Obecnie łatwiej bowiem dotrzeć do programów
rozwoju kompetencji emocjonalnych skierowanych do uczniów i studentów,
aniżeli ich nauczycieli. Autorki postanowiły – co godne uwagi – odejść od
tego schematu, kierując swoją uwagę na nauczycieli, od których bardzo wiele zależy w kulturze organizacji, jaką jest szkoła.
Szczególnie w ostatniej dekadzie emocje oraz kompetencje społeczne stały się przedmiotem zainteresowania wielu badaczy: psychologów, rzadziej pedagogów i socjologów, a także badań z zakresu neurobiologii czy
fizjologii. Renata Góralska i Joanna Madalińska-Michalak skoncentrowały
się na badaniach z zakresu pedeutologii, akcentując zagadnienie kompetencji emocjonalnych nauczycieli – zdecydowanie zbyt rzadko pojawiających się
w badaniach polskich pedagogów. Wyzwaniem, które postawiły przed sobą
Autorki było udzielenie odpowiedzi na pytania o charakterze teoretycznym
i praktycznym: „Rozwiązania zaproponowane w niniejszej książce skupiają
się na rozwijaniu kompetencji emocjonalnych nauczycieli […] warto przyjrzeć
się temu, czym są emocje i jaką rolę odgrywają w pracy nauczyciela. Co
mówią na ten temat badania naukowe i jakie badania na gruncie pedagogiki
były do tej pory prowadzone? Czym są kompetencje nauczyciela? Co jest
wyróżnikiem kompetencji emocjonalnych nauczyciela? Co składa się na
kompetencje emocjonalne nauczyciela? Jak nauczyciel może rozpoznawać
swoje emocje i jak może nimi kierować? Jak nauczyciel może zadbać o rozwijanie własnych kompetencji emocjonalnych?”1 Oprócz własnych doświad-
1
J. Madalińska-Michalak, R. Góralska, Kompetencje emocjonalne nauczycieli, s. 10.
RECENZJE
czeń i badań, dodatkowym czynnikiem, który poszerzył spojrzenie Autorek
na kwestię kompetencji emocjonalnych nauczycieli był udział w projekcie
międzynarodowym EL4VET: Teachers First – Rusing Emotional Literacy to
Improve VET Teaching in the 21st Century. Celem projektu było promowanie rozwoju kompetencji emocjonalnych wśród osób zajmujących się kształceniem i szkoleniem zawodowym oraz udzielenie im wsparcia w kształtowaniu lepszych relacji z uczniami.
Książka składa się z trzech rozdziałów: dwóch pierwszych o charakterze teoretycznym, wyjaśniających zagadnienia dotyczące emocji i kompetencji. W rozdziale 3. zaprezentowano zestaw ćwiczeń mogących posłużyć
rozwijaniu kompetencji emocjonalnych nauczycieli. Każdy z rozdziałów rozpoczyna Wprowadzenie, które stanowi krótki przegląd omawianych treści.
Rozdział I. Emocje: podstawy interdyscyplinarne został przygotowany przez Joannę Madalińską-Michalak (UŁ). W jego pierwszej części Autorka dokonała przeglądu historycznego postaci/nurtów, które skrótowo,
wręcz podręcznikowo zostały omówione, z koncentracją na starożytności
(Sokrates, Platon, Arystoteles, Hipokrates, Galen, stoicy), poprzez średniowiecze (Tomasz z Akwinu), po czym następuje przeskok o pięć wieków do
Jana Jakuba Rousseau. Zastanawiający jest dobór postaci oraz pominięcie
zbyt wielu wybitnych twórców, którzy również podejmowali kwestię duszy
czy, bezpośrednio już - sfery emocjonalnej. Osobom/nurtom bardziej współczesnym poświęcono natomiast zaledwie półtorej strony. Kolejny podrozdział stanowi przegląd badań i publikacji zagranicznych, które zostały wydane w j. polskim, ze szczególnym naciskiem na ostatnie 20-lecie. W podrozdziale Badania nad emocjami w psychologii, socjologii i pedagogice J. Madalińska-Michalak dokonuje przeglądu publikacji zwartych, artykułów, konferencji, co wskazuje na wzrastające zainteresowanie – szczególnie psychologów – tematyką emocji. Autorka omawia również tematykę obronionych
w ostatnim czasie prac doktorskich, przygotowaną w oparciu o stronę:
www.nauka-polska.pl . Warto byłoby zastanowić się, czy części poświęcone
przeglądom literatury, badań i konferencji, doktoratów nie należałoby zamieścić w Aneksie. Dopiero na stronie 48 Autorka przechodzi do meritum problematyki, analizując pojęcie emocji, opierając się na definicji Dariusza Dolińskiego. Joanna Madalińska-Michalak omawia również cechy emocji (treść,
ekspresja, znak, siła, trwałość). Wskazuje również na różnice pomiędzy
emocją a nastrojem. W kolejnych podrozdziałach zostały wyjaśnione i scharakteryzowane pojęcia emocji podstawowych i wtórnych oraz funkcje i dziesięć praw emocji duńskiego psychologa Nico H. Frijdy. W ostatnim podrozdziale Autorka przywołuje badania stewardess przeprowadzone przez Arlie
478
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
ALINA MATLAKIEWICZ
R. Hochschild, które muszą nauczyć się opanowywać złe emocje w kontakcie z trudnymi klientami. W konsekwencji badań wyodrębniła 4 techniki pracy emocjonalnej nad odczuwaniem i wyrażaniem emocji, które obejmują:
pracę ciała, działania powierzchniowe (zewnętrzna ekspresja), działanie
głębokie (wzbudzanie, doświadczanie określonych emocji), praca poznawcza (wywoływanie myśli kojarzonych z daną emocją). Badania zostały rozszerzone na inne zawody usługowe: sprzedawców, doradców finansowych,
kelnerów i choć nie ma wśród nich nauczycieli to uzasadnione jest ich wykorzystanie również dla tej grupy zawodowej. Jak stwierdziła Arlie
R. Hochschild: większość z nas wykonuje zawody interpersonalne, a zarządzanie emocjami „to sztuka o fundamentalnym znaczeniu dla cywilizowanego życia.”2
Rozdział II. Kompetencje emocjonalne nauczycieli: istota i model
to tytuł drugiego rozdziału, autorstwa Renaty Góralskiej (UŁ). W podrozdziale Natura kompetencji Autorka dokonuje szczegółowej analizy tego niejednoznacznego pojęcia, odwołując się m.in. do definicji słownikowej W. Okonia, ujęcia M. Czerepaniak-Walczak, M. Dudzikowej, A. Męczkowskiej,
z których Renata Góralska wyodrębnia kilka wspólnych właściwości. Ponadto Autorka odwołuje się do projektu Bilans Kapitał Ludzki, realizowanego
przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości we współpracy z Uniwersytetem Jagiellońskim, w którym wyodrębniono trzy główne komponenty
kompetencji: wiedzę, umiejętności i postawy, a także wyróżniono i scharakteryzowano siedem cech kompetencji (mają wymiar indywidualny; są mierzalne i stopniowalne; w dużym stopniu zależą od kontekstu; umożliwiają
realizację zadań zawodowych; są współzależne; są miarą tego, co człowiek
jest w stanie zrobić w danym czasie; są dynamiczne3). Umieszczony pomiędzy nimi (a dotyczący ostatniego punktu – dynamiki kompetencji) rys. 3 Model rozwoju kompetencji wg Maxwella, rozprasza ciąg myślowy. W kolejnym
podrozdziale Autorka skoncentrowała się na problemach definicyjnych istniejących w tematyce kompetencji nauczycieli. Z wielości ujęć zostały wybrane i przybliżone: Henryki Kwiatkowskiej, Wacława Strykowskiego, Stanisława Dylaka, Roberta Kwaśnicy, który do opisu kompetencji nauczycielskich wykorzystał koncepcję dwóch racjonalności Habermasa. Tej ostatniej
Autorka poświęca więcej miejsca, omawiając kompetencje techniczne i praktyczno-moralne (nadrzędne). Inteligencja emocjonalna a/i kompetencje
emocjonalne to tytuł podrozdziału przygotowanego przez Renatę Góralską
2
A. R. Hochschild, Zarządzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczuć, Warszawa 2009,
s. 11, za: J. Madalińska-Michalak, R. Góralska, op. cit., s. 66.
3
Tamże, s. 74-76.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
479
RECENZJE
na podstawie szczegółowej analizy literatury przedmiotu. Jego atutem jest
nie tylko wielość analizowanych ujęć, ale przede wszystkim duża świadomość teoretyczna Autorki i refleksyjne ujęcie tematu. R. Góralska podjęła się
zadania wyjaśnienia pojęcia inteligencji emocjonalnej, odwołując się do
dwóch modeli: zdolnościowego, w ujęciu Petera Salovey’a i Johna D. Mayera (z czterema omówionymi wymiarami) oraz mieszanego, których autorzy
uważają, że do komponentów inteligencji emocjonalnej należą także takie
cechy osobowości, jak: optymizm, pewność siebie, odporność na stres,
umiejętność pracy zespołowej (Daniel Goleman, model Reuvena Bar-Ona),
co jest przedmiotem krytyki środowisk akademickich. Następnie Renata Góralska przechodzi do obszernej analizy pojęcia: Kompetencje emocjonalne,
które upowszechniła w literaturze Carolyn Saarni, opierając się na koncepcji
Stevena Gordona. Autorka omawia również komponenty umiejętności kompetencji emocjonalnej, których Carolyn Saarni wyodrębnia aż jedenaście.
Używając pojęcia umiejętności w tym kontekście wskazywana jest możliwość ich rozwoju, co jest silnie odróżniające od pojęcia inteligencji emocjonalnej. R. Góralska przeprowadza dalsze studium porównawcze kompetencji versus inteligencji emocjonalnej, a także – co istotne dla pedagogów –
rozwijania kompetencji emocjonalnych. W ostatnim podrozdziale Autorka
podjęła problematykę Kompetencji emocjonalnych nauczycieli, wskazując na
ważność tej tematyki. W tej części omówiony został również model kompetencji emocjonalnych nauczycieli, który został wypracowany w ramach projektu EL4VET: Teachers First – Rusing Emotional Literacy to Improve VET
Teaching in the 21st Century, którego głównym koordynatorem był Richard
Majors – dyrektor ds. Innowacji w College of Wolverhampton w Wielkiej Brytanii. W stworzonym modelu kompetencji emocjonalnych nauczycieli wyodrębniono i omówiono następujące atrybuty: empatia, entuzjazm, przebaczanie, optymizm, władza wychowawcza, budowanie relacji interpersonalnych,
pewność siebie, sprawiedliwość społeczna, zaufanie, znajomość kultury
uczniowskiej.
Ostatni rozdział Rozwijanie kompetencji emocjonalnych nauczycieli ma charakter praktyczny. Został on opracowany przez Joannę Madalińską-Michalak na bazie efektów pracy w ramach projektu EL4VET , realizowanego w ramach programu LLP Leonardo da Vinci w latach 2010-12.
Zawiera on propozycje ćwiczeń mogących pomóc w rozwijaniu kompetencji
emocjonalnych nauczycieli. Każdemu z dziesięciu atrybutów (omówionych
w rozdziale II.) poświęcono podrozdział, zbudowany wg podobnego schematu. „W pierwszej kolejności ujmujemy lapidarnie dany atrybut i umieszczamy
w postaci tabeli przykładowy plan przebiegu każdej sesji ćwiczeniowej, ze
480
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
ALINA MATLAKIEWICZ
wskazaniem na cele, którym mają służyć ćwiczenia zawarte w danym podrozdziale. […] W dalszej kolejności przedstawiamy już konkretne ćwiczenia,
które przyjmują najczęściej takie postaci, jak: studium przypadku, prezentacja scenki, arkusz zadań, autorefleksja, końcowa dyskusja grupowa.”4 Ćwiczenia – starannie opracowane – stanowią obszerny materiał dla doskonalenia nauczycieli (aż 90 stron gotowych do realizacji zadań i ćwiczeń), co
jest dodatkowym atutem publikacji, poszerzając jednocześnie krąg jej odbiorców.
Pracę kończy obszerna bibliografia. Książka została starannie zredagowana. Nie można mieć także zastrzeżeń co do poprawności języka, co
sprawia, że czytelnik nie będzie miał kłopotów z jej odbiorem. Jedynym
utrudnieniem jest brak zastosowania numeracji podrozdziałów, co przy wyszukiwaniu treści utrudnia zadanie.
Dobrą rekomendację dla czytelników może stanowić krótki cytat z recenzji dr hab. Hanny Solarczyk-Szwec, Prof. UMK, której fragment zamieszczono na okładce: „W tym miejscu chciałabym pogratulować Autorkom przygotowania wartościowej - od strony teoretycznej i praktycznej - książki. Środowisko teoretyków i praktyków edukacji otrzymuje niezwykle przydatne
w pracy zawodowej opracowanie. Na polskim rynku wydawniczym będzie to
pierwsza publikacja naukowa z programem edukacyjnym dotyczącym rozwijania kompetencji emocjonalnych adresowana do nauczycieli i pedagogów.”
Alina Matlakiewicz
4
Tamże, s. 137.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
481