Miejsca pamięci w mieście na pograniczu

Zofia Sawaniewska-Moch
MIEJSCA PAMIĘCI W MIEŚCIE NA POGRANICZU (PIŃSK W RELACJACH
AUTOBIOGRAFICZNYCH)
Artykuł jest próbą zastosowania nowatorskiej koncepcji „miejsc pamięci” autorstwa
francuskiego historyka Pierre’a Nora, spopularyzowanej na gruncie polskim przez Roberta
Trabę, do badań nad historią regionalną i tożsamością wielokulturowej społeczności lokalnej.
Miasta pogranicza, które nigdy nie były homogeniczne pod względem etniczno-narodowym,
są bardzo ciekawą przestrzenią do rozważań nad symbolicznym wymiarem historii. Wybór
Pińska – stolicy Polesia do badań nad rolą pamięci w budowaniu regionalnej tożsamości
mieszkańców pogranicza jest nieprzypadkowy. Z różnych relacji autobiograficznych wynika
niezbicie, że miasto to było przed II wojną światową przestrzenią pokojowej
koegzystencji/dialogu różnych kultur i religii oraz specyficznej duchowości.
Podstawą do wyodrębnienia „miejsc pamięci” konstytuujących tożsamość
mieszkańców Pińska były wspomnienia trzech bardzo interesujących i wiarygodnych
narratorów: Niny Łuszczyk-Ilienkowej (1928–2004), autorki zbioru fascynujących
opowiadań „Pińsk. Elektrownia. Mam 10 lat”; Aleksandra Zujewskiego, ur. w 1905 r. w
zaścianku Sosenka (gmina Rubieżewicze, pow. stołpecki), studiującego w latach 1928–1930
filozofię w Seminarium Duchownym w Pińsku, od 1945 r. mieszkańca Bydgoszczy,
zasłużonego nauczyciela-filologa oraz zmarłego w 2007 r. mistrza reportażu Ryszarda
Kapuścińskiego, który urodził się w Pińsku w 1932 r. i spędził tu 8 pierwszych lat życia; w
jego „Lapidariach”, „Imperium” i licznych wywiadach zawartych zostało wiele cennych
wskazówek do zrozumienia specyfiki Pińska jako miasta „międzynarodowego”.
Zbudowane dzięki sile indywidualnej pamięci narracje o przeszłości Pińska zawierają
elementy, które mają znaczenie kolektywne i symboliczne dla całej lokalnej wspólnoty. Są to:
– mity fundacyjne, podkreślające starożytność miasta i jego związki z Rzymianami
(legenda o pobycie Owidiusza w Pińsku, jak i etymologia nazwy miasta, wyprowadzana od
łac. picea ‘sosna’ to składniki pińskiej pamięci kulturowej);
– miejsca pamięci traumatycznej/żałobnej (na przykład: zamknięcie ludności
żydowskiej w getcie w czasie II wojny światowej i jego całkowita zagłada;
wysadzenie w 1956 r. kościoła jezuitów – czyn desakralizujący przestrzeń miasta, w
miejscu świątyni stanął pomnik Lenina);
– miejsca „fundacyjne” (doświadczenie wielojęzyczności, dobre sąsiedztwo, brak
konfliktów na tle religijnym, ekumenizm);
– miejsca geograficzne (rzeka Pina – „okno na świat”);
– miejsca topograficzne (błoto, zabłocone ulice);
– miejsca kulturowe i ekonomiczne (targ rzeczny na Pinie, sklepy żydowskie różnej
branży, dworzec kolejowy),
– cmentarze i ich ślady jako miejsca dialogu z przeszłością (w Pińsku było 5
cmentarzy usytuowanych obok siebie),
– postaci (św. Andrzej Bobola, apostoł Polesia, męczennik z XVII w.; pierwszy
biskup piński, znawca języków klasycznych i hebrajskiego, Zygmunt Łoziński (18701932), wielki orędownik ekumenizmu).
PLACES OF MEMORY IN THE BORDERLAND CITY (PIŃSK IN THE
AUTOBIOGRAPHICAL REPORTS)
The article functions as an attempt to applying the Pierre Nora’s innovative concept of
“places of memory”. The French historian’s idea was popularised in Poland by Robert Traba;
it was used in researching the local history and multicultural identity of the local
communities. The borderland cities, never homogenic in the ethnical or national sense,
constitute a very interesting space for the analysis of history’s symbolic dimensions. Choosing
Pińsk – the capital of the Polesie region, to research the role of memory in forming the local
identity of the inhabitants of the borderland, is not accidental. Various autobiographical
relations prove the city to be the space where the peaceful coexistence, the dialogue between
different cultures and religions and quite a specific spirituality remained until the 2nd World
War.
Places of memory, which constitute the inhabitants of Pińsk identity, were extracted
from the memories of three highly interesting and credible narrators. These were: Nina
Łuszczyk-Ilienkowa (1928–2004), author of a fascinating collection of short stories “Pińsk.
Elektrownia. Mam 10 lat”(Pińsk. Power plant. I’m 10), Aleksander Zujewski, born in 1905 in
the yeomen’s settlement Sosenka, district Stołpce (student of the Pińsk Seminary, devoted
teacher and philologist, living in Bydgoszcz since the 2nd World War) and reportage master,
famous writer Ryszard Kapuściński, who was born in Pińsk in 1932, lived there for his first
eight years of life and died in 2007. His works: multivolume “Lapidarium”, “Imperium” (The
Empire), as well as numerous interviews, include many precious suggestions to understanding
Pińsk as a multinational city.
From such powerful individual memories narrating the past of Pińsk, there emerged the
elements of collective and symbolic meaning, important to the whole local community. Thus,
we have different types of myths and places of memory:
–
–
–
–
–
–
–
foundation myths that emphasise the Ancient influences and relations with the Romans
(the legend of Ovidius stay in Pińsk or the etymology of the city’s name, derived from
the Latin pinus ‘pine’) constitute the crucial elements of cultural memory of Pińsk;
mourning/ traumatic places (i.e.: imprisoning of the Jews in ghetto during the 2nd
World War, and then it’s mass destruction; blowing up the Jesuits’ Church in 1956;
desecrating the city’s space by building a Lenin’s monument in the exact place),
“foundation” places (multilingual experience, good relations among neighbours, lack
of religious conflicts, ecumenism),
geographical places (river Pina – “window on the world”),
topographical places (mud, muddy streets),
cultural and economical places (the river market on Pina, various Jewish trade shops,
a train station),
cemeteries and their traits as the places of dialogue with the past (five cemeteries,
closely located),
–
people (St. Andrew Bobola, the Apostle of Polesie, 17th century martyr and first
bishop of Pińsk, expert in classic languages and Hebrew; Zygmunt Łoziński, 1870–
1932, advocate of ecumenism).