Pobierz

Adamczak A., 2008. Miasto jako przestrzeñ rozwoju spontanicznej roœlinnoœci drzewiastej.
Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXII. 89–99.
Miasto jako przestrzeñ rozwoju spontanicznej
roœlinnoœci drzewiastej
City as a space for the development of spontaneous
woody vegetation
Artur Adamczak
Instytut Roœlin i Przetworów Zielarskich, Zak³ad Botaniki, Hodowli i Agrotechniki, ul. Kolejowa 2, 62-064 Plewiska,
Poznañ, e-mail: [email protected]
Abstract: The paper presents the results of field investigations, which were carried out in the years 2002–2006 in the
city of Poznañ and its surroundings. The aim of this article is to characterize the phenomenon of trees and shrubs
expansion on urban areas after the cessation of direct human impact. The examined plant communities were
documented with the aid of classic phytosociological relevés. Observed woods and thickets in Poznañ were marked in
the squares of a side of 1 km. The secondary woods and thickets were noted in various ruderal sites in Poznañ,
especially in sites after earthworks, on roadsides and embankments as well as in abandoned gardens. In the suburbs
they very often occurred on fallow lands. The documented phytocoenoses were aggregations with an unstable and
poor species composition of undergrowth. Common species with wide ecological scale dominated among herbaceous
plants. Only small group of trees and shrubs (mainly native species) had an important share in secondary woods and
thickets. In many patches they were the dominant plants. The Norway maple was in Poznañ the most frequently noted
tree species.
Key words: city, thickets, woods, plant succession
S³owa kluczowe: miasto, zaroœla, zapusty, sukcesja roœlinnoœci
Wstêp
Na terenach przekszta³conych wskutek dzia³alnoœci cz³owieka (rolniczej, osadniczej i przemys³owej)
spontaniczna roœlinnoœæ jest zdominowana przez krótkotrwa³e zbiorowiska roœlin zielnych. Rozwój
bardziej trwa³ych zbiorowisk krzewiastych (zaroœli) i drzewiastych (zapustów i lasów) jest zwykle wyraŸnie
hamowany przez mechaniczne, a niekiedy te¿ chemiczne, niszczenie pokrywy roœlinnej. Ugrupowania
budowane przez drzewa i krzewy mog¹ powstawaæ na siedliskach synantropijnych tylko w szczególnych
sytuacjach: gdy antropopresja ustêpuje lub ulega istotnemu ograniczeniu.
W ostatnich kilkunastu latach znaczne obszary zosta³y w Polsce wy³¹czone z u¿ytkowania. W wyniku
przemian spo³eczno-gospodarczych po 1989 r. s¹ od³ogowane du¿e powierzchnie gruntów rolnych by³ych
PGR-ów, zamkniêto wiele linii kolejowych, wstrzymano niedokoñczone inwestycje budowlane, a tak¿e
89
Adamczak A.
zaprzestano koszenia poboczy wielu dróg. Powierzchnia od³ogów i ugorów w Polsce w 2005 r. wynosi³a
ponad 1 mln ha, co stanowi³o 8,4% ca³kowitej powierzchni gruntów ornych. W gospodarstwach rolnych
sektora publicznego od³ogi i ugory stanowi³y a¿ 59,2% powierzchni gruntów ornych (Domaszewicz 2005).
W latach 1980–2000 zamkniêto oko³o 2800 km linii kolejowych, z czego w Wielkopolsce a¿ 800 km (dane
PKP). Ograniczenie presji cz³owieka stwarza warunki sprzyjaj¹ce masowemu wkraczaniu drzew
i krzewów na siedliska synantropijne.
Przemiany w zakresie intensywnoœci i sposobu u¿ytkowania przestrzeni zachodz¹ nie tylko w Polsce
i krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej, gdzie s¹ zwi¹zane z transformacj¹ polityczno-ustrojow¹. Zmiany
w polityce agrarnej oraz ograniczenie rozwoju przemys³u ciê¿kiego i wydobywczego spowodowa³y tak¿e
w Europie Zachodniej wzrost powierzchni gruntów porolnych (Welch 1995, Tryjanowski 1996) oraz
nieu¿ytków na terenach zurbanizowanych i przemys³owych (Keil, Loos 2005).
Znaczenie zaroœli i zapustów w krajobrazie kulturowym sk³ania do podjêcia badañ nad zjawiskiem
wkraczania drzew i krzewów na siedliska przekszta³cone przez cz³owieka. Dodaæ przy tym nale¿y, ¿e
omawiane zjawisko jest dobrze poznane tylko w niektórych jego aspektach. Wiêkszoœæ prac dotyczy
wtórnej sukcesji roœlinnoœci na od³ogach (np. Zarzycki 1963, Meisel, Hübschmann 1973, Meisel 1978,
Reif, Lösch 1979, Schmidt 1981, 1993, Dubiel 1984, Faliñski 1986, Bornkamm 1988, Balcerkiewicz,
Pawlak 1997, Harmer et al. 2001, Barabasz-Krasny 2002, Szwagrzyk et al. 2004) lub na porzuconych
³¹kach i pastwiskach oraz murawach kserotermicznych (np. Jankowska, Witkowski 1978, Faliñska 1989,
1991, Kornaœ, Dubiel 1990, Michalik 1990, Ko³os 1991, Ciurzycki 2004, Hejcman et al. 2006). Do lat 90.
XX w. ukaza³o siê nie mniej ni¿ 1500 prac dotycz¹cych procesu sukcesji na od³ogach (por. Rejmánek,
Katwyk 1995). Niewiele danych jest natomiast na temat innych sytuacji formowania siê zaroœli i zapustów
(zw³aszcza na siedliskach typowo ruderalnych). Dopiero w ostatnich latach obserwuje siê wzrost
zainteresowania omawianymi zbiorowiskami, powstaj¹cymi na obszarach zurbanizowanych
i przemys³owych (Gruszczyñska, Symonides 1989, Kowarik 1990, 1992, Passarge 1990, Chojnacki 1991,
Wittig 2002, Kowarik, Körner red. 2004, Keil, Loos 2005).
Wobec s³abego rozpoznania spontanicznej roœlinnoœci drzewiastej wystêpuj¹cej na siedliskach
ruderalnych w miastach, podjêto w niniejszym artykule próbê przedstawienia (na podstawie w³asnych
kilkuletnich obserwacji i badañ) najwa¿niejszych wyników i wniosków w tym zakresie. Dotycz¹ one
specyfiki zaroœli i zapustów wykszta³caj¹cych siê na obszarach zurbanizowanych oraz ich znaczenia na
tych terenach.
Materia³y Ÿród³owe i metody
Badania terenowe prowadzono w latach 2002–2006 na obszarze Poznania i w promieniu oko³o 30–40
km od jego granic. Wykonano 628 zdjêæ fitosocjologicznych zaroœli i zapustów na 100 stanowiskach
badawczych. 535 zdjêæ reprezentowa³o fitocenozy o silnie zwartym (min. 70%) okapie. Dokumentuj¹c
omawiane zbiorowiska, okreœlano typ zajmowanego przez nie siedliska ruderalnego (por. np. Szmajda
1974, Sowa, Warcholiñska 1984, Jackowiak 1990). Przybli¿ony czas ust¹pienia antropopresji ustalano,
porównuj¹c historyczne i wspó³czesne materia³y kartograficzne, na podstawie urzêdowych danych
o sposobie u¿ytkowania przestrzeni oraz informacji uzyskanych od osób mieszkaj¹cych w pobli¿u
badanych obiektów.
Dla zobrazowania skali badanego zjawiska wykonano kartogram rozmieszczenia wtórnych zaroœli
i zapustów na terenie centralnych dzielnic Poznania. Badania prowadzono na powierzchni 156 km2
w kwadratach o boku 1 km, stanowi¹cych rozwiniêcie pól podstawowych kartogramu ATPOL (Jackowiak
1990). Na mapie Poznania odnotowywano powsta³e spontanicznie na siedliskach ruderalnych zwarte (min.
90
Miasto jako przestrzeñ...
60%) kêpy drzew i krzewów o powierzchni przynajmniej 20 m2 i wysokoœci co najmniej 2 m. Wyró¿niono trzy
klasy wielkoœci p³atów zaroœli i zapustów: 1) 20–50 m2, 2) 50–200 m2 oraz 3) powy¿ej 200 m2.
Dla uchwycenia specyfiki zaroœli i zapustów wykszta³caj¹cych siê na obszarach zurbanizowanych
dokonano analizy porównawczej fitocenoz udokumentowanych na terenie miasta Poznania i zbiorowisk
stwierdzonych poza jego administracyjnymi granicami, w krajobrazie rolniczym. W obliczeniach
wykorzystano programy komputerowe: Profit 2.0 (Balcerkiewicz, S³awnikowski 1996) oraz Statistica 7.1
(StatSoft 2005).
Nazewnictwo roœlin naczyniowych podano za opracowaniem Mirka et al. (2002). Nazwy jednostek
fitosocjologicznych i przynale¿noœæ syntaksonomiczn¹ gatunków roœlin generalnie przyjêto wed³ug
wykazu zbiorowisk roœlinnych Wielkopolski, opracowanego przez Brzega i Wojtersk¹ (2001).
Przynale¿noœæ gatunków roœlin naczyniowych do grup geograficzno-historycznych podano za
Jackowiakiem (1990).
Wyniki
Wtórne zaroœla i zapusty powstaj¹ na bardzo
ró¿norodnych siedliskach ruderalnych, w ró¿nym
stopniu przekszta³conych przez cz³owieka (ryc. 1).
W skrajnych przypadkach s¹ to miejsca, na
których zostaje zniszczona pokrywa roœlinna
i usuniêta wierzchnia warstwa gleby, lub te¿
powierzchnie pokryte sztucznym materia³em:
t³uczniem, betonem albo asfaltem. W tych
sytuacjach zaroœla i zapusty powstaj¹ w procesie
o znamionach sukcesji pierwotnej. Podkreœliæ
nale¿y, ¿e du¿e miasta stwarzaj¹ bardziej
zró¿nicowane warunki rozwoju dla spontanicznej
roœlinnoœci drzewiastej ni¿ obszary wiejskie (ryc.
1). Uwagê zwraca równie¿ fakt, ¿e na terenie
Poznania znaczn¹ liczbê zapustów stwierdzono
na od³ogach. Jest to spowodowane wy³¹czeniem
z uprawy du¿ej liczby gruntów rolnych po³o¿onych
na obrze¿ach miasta z ich przeznaczeniem pod
zabudowê mieszkaniow¹. Wed³ug £owickiego
i Mizgajskiego (2005) powierzchnia u¿ytków
rolnych w Poznaniu zmniejszy³a siê w latach
1989–2000 a¿ o 19% i by³ to najwiêkszy spadek
wœród gmin województwa wielkopolskiego. Poza
administracyjnymi granicami Poznania omawiane
zbiorowiska najczêœciej wystêpowa³y na
poboczach dróg. Znacznie rzadziej wykszta³ca³y
siê na innych typach siedlisk: wzd³u¿ zamkniêtych
torowisk kolejowych, wokó³ po³o¿onych wœród pól
s³upów linii elektrycznych oraz na od³ogach.
Ryc. 1. Siedliska ruderalne zajmowane przez zaroœla i
zapusty
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 445 zdjêæ fitosocjologicznych; B –
okolice Poznania, n = 183; 1 – tereny po pracach ziemnych,
nasypy i wykopy; 2 – porzucone ogrody i ogródki dzia³kowe; 3 –
od³ogi; 4 – pobocza dróg; 5 – otoczenie starych baraków i
gara¿y; 6 – miejsca wokó³ s³upów elektrycznych; 7 –
powierzchnie pokryte betonem i gruzem; 8 – pobocza
zaniedbanych torowisk tramwajowych i kolejowych; 9 –
¿ywop³oty, przyp³ocia i przymurza
Fig. 1. Thickets and woods in different ruderal habitats
Explanations: A – Poznañ, n = 445 phytosociological reléves; B
– surroundings of Poznañ, n = 183; 1 – sites after earthworks,
embankments and pits; 2 – abandoned gardens; 3 – fallow
lands; 4 – roadsides; 5 – around old sheds and garages; 6 –
around electric poles; 7 – sites covered with concrete and
rubble; 8 – along tramlines and railway tracks; 9 – along
hedges, fences and walls
91
Adamczak A.
Drzewa i krzewy wykazuj¹ na siedliskach ruderalnych du¿¹ ekspansywnoœæ. Szybko zajmuj¹ nowe
miejsca i wystêpuj¹ na nich w du¿ej liczbie osobników. Przyk³adowo na powierzchni zaledwie 1 m2
naliczono a¿ 138 siewek klonu zwyczajnego (wzd³u¿ krawê¿nika oddzielaj¹cego chodnik od osiedlowego
trawnika), a w innym przypadku – 86 siewek jaworu (wzd³u¿ betonowej podmurówki). Zwykle wiêkszoœæ
tych siewek ginie ju¿ w pierwszym roku, jednak du¿e zagêszczenie osobników mo¿e utrzymywaæ siê tak¿e
wœród drzew starszych klas wieku. Dla przyk³adu policzono drzewa o wysokoœci 6–8 m, rosn¹ce wzd³u¿
Ryc. 2. Rozmieszczenie wtórnych zaroœli i zapustów na terenie Poznania
Objaœnienia: 1 – granice administracyjne miasta; trzema typami sygnatur oznaczono p³aty o ró¿nej wielkoœci; siatka kwadratów
ATPOL wg Jackowiaka (1990)
Fig. 2. Distribution of secondary thickets and woods in Poznañ
Explanations: 1 – administrative boundary of the city; three types of signs show various in area patches; division of the area into basic
research fields ATPOL from Jackowiak (1990)
92
Miasto jako przestrzeñ...
Ryc. 3. Liczba gatunków w warstwie krzewów i drzew
zaroœli i zapustów
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych;
B – okolice Poznania, n = 166; test Ko³mogorowa-Smirnowa;
p < 0,001
Fig. 3. Number of species in shrub and tree layer in
thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological
reléves; B – surroundings of Poznañ, n = 166; The
Kolmogorov-Smirnov test: p < 0,001
Ryc. 5. Zró¿nicowanie pokrycia zielnego runa w
zaroœlach i zapustach
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych;
B – okolice Poznania, n = 166; test Ko³mogorowa-Smirnowa:
p < 0,01.
Fig. 5. Differentiation of cover of undergrowth in
thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological
reléves; B – surroundings of Poznañ, n = 166; The
Kolmogorov-Smirnov test: p < 0,01.
Ryc. 4. Liczba gatunków w zielnym runie zaroœli i zapustów
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych; B –
okolice Poznania, n = 166; test Ko³mogorowa-Smirnowa: p <
0,001
Fig. 4. Number of herb species in thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological reléves; B –
surroundings of Poznañ, n = 166; The Kolmogorov-Smirnov test:
p < 0,001
Ryc. 6. Spektrum grup syntaksonomicznych gatunków w
zielnym runie zaroœli i zapustów
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych; B –
okolice Poznania, n = 166; Conv – Convolvuletalia sepium; Art. –
Artemisietea bez Conv; M-A – Molinio-Arrhenatheretea; St –
Stellarietea mediae; Q-F – Querco-Fagetea.
Fig. 6. Share of syntaxonomical groups of herbaceous
plants in plant cover of thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological reléves; B –
surroundings of Poznañ, n = 166; Conv – Convolvuletalia sepium;
Art. – Artemisietea without Conv; M-A – Molinio-Arrhenatheretea;
St – Stellarietea mediae; Q-F – Querco-Fagetea.
93
Adamczak A.
ceglanego muru. Na odcinku d³ugoœci 20 m stwierdzono a¿ 30 osobników z 8 gatunków. Z kolei wzd³u¿
1200 m rury ciep³owniczej naliczono ponad 800 osobników o wysokoœci 1–2 (3) m, reprezentuj¹cych 34
taksony drzew i krzewów. W sprzyjaj¹cych warunkach drzewa tworz¹ na siedliskach ruderalnych zwarte
zapusty ju¿ po kilku latach sukcesji roœlinnoœci. Na oko³o 10-letnich od³ogach zapusty brzozowe
uzyskiwa³y wysokoœæ nawet 6–7 m, a klonowe i jaworowe do 5–6 m. Powstaj¹ce fitocenozy maj¹
pocz¹tkowo charakter niemal jednogatunkowych agregacji. Du¿¹ rolê odgrywaj¹ w nich drzewa zaliczane
do grupy tzw. postpionierów (por. Faliñski, Pawlaczyk 1995, Faliñska 1997, Boratyñski, Filipiak 1999):
Acer platanoides, A. pseudoplatanus, A. negundo, Fraxinus excelsior, Ulmus laevis oraz Carpinus
betulus. Gatunki te uzyskiwa³y status zdecydowanego dominanta w blisko po³owie udokumentowanych
p³atów. Szczególn¹ ekspansywnoœæ na siedliskach ruderalnych wykazuje klon zwyczajny (Jackowiak
1990, Boratyñski, Filipiak 1999, Adamczak 2006), który w zapustach odgrywa³ wiêksz¹ rolê ni¿
w naturalnych fitocenozach leœnych wystêpuj¹cych na badanym terenie.
Na masowoœæ zjawiska ekspansji gatunków drzewiastych na obszarach miejskich wskazuje wynik
kartowania zaroœli i zapustów na terenie Poznania (ryc. 2). Zbiorowiska te stwierdzono a¿ w 80%
przebadanych pól podstawowych, a w 36% przypadków tworzy³y one du¿e p³aty (o powierzchni ponad 200
m2). Podkreœliæ przy tym nale¿y, ¿e wiêkszoœæ analizowanych kwadratów znajdowa³a siê w centralnych
dzielnicach miasta, teoretycznie najsilniej poddanych antropopresji i przez to najmniej sprzyjaj¹cych
rozwojowi formacji krzewiasto-drzewiastej. Tymczasem nawet w kwadratach po³o¿onych na terenie
Starego Miasta notowano interesuj¹ce nas fitocenozy.
Zaroœla i zapusty siedlisk ruderalnych maj¹ swoj¹ specyfikê. Wyró¿nia je przede wszyskim ubóstwo
florystyczne. W ich okapie wystêpowa³y zwykle 1–4 gatunki (ryc. 3), w warstwie zielnej – najczêœciej nie
wiêcej ni¿ 10 taksonów (ryc. 4), a jej pokrycie zwykle nie przekracza³o 10% powierzchni zdjêcia (ryc. 5).
Ryc. 7. Spektrum geograficzno-historyczne gatunków
w zielnym runie zaroœli i zapustów
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych; B
– okolice Poznania, n = 166; %LF – procentowy udzia³ w liœcie
florystycznej; %PO – procentowy udzia³ w pokryciu; Sp –
spontaneofity; Arch – archeofity; Ken – kenofity; Ef –
efemerofity.
Fig. 7. Share of geographic-historical groups of
herbaceous plants in thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological reléves;
B – surroundings of Poznañ, n = 166; %LF – percentage share
in floristic list; %PO – percentage share in plant cover; Sp –
spontaneophytes; Arch – archeophytes; Ken – kenophytes; Ef
– ephemerophytes.
94
Ryc. 8. Spektrum geograficzno-historyczne gatunków
krzewów i drzew buduj¹cych zaroœla i zapusty
Objaœnienia: A – Poznañ, n = 369 zdjêæ fitosocjologicznych; B –
okolice Poznania, n = 166; %LF – procentowy udzia³ w liœcie
florystycznej; %PO – procentowy udzia³ w pokryciu; Sp –
spontaneofity; Am – antropofity-metafity; Ad – antropofity-diafity.
Fig. 8. Share of geographic-historical groups of shrub and
tree species in thickets and woods
Explanations: A – Poznañ, n = 369 phytosociological reléves; B –
surroundings of Poznañ, n = 166; %LF – percentage share in
floristic list; %PO – percentage share in plant cover; Sp –
spontaneophytes; Am – anthropophytes-metaphytes; Ad –
anthropophytes-diaphytes.
Miasto jako przestrzeñ...
Z analiz statystycznych wynika przy tym, ¿e zaroœla i zapusty Poznania maj¹ bogatsz¹ florystycznie warstwê
drzew i krzewów, natomiast ubo¿sze i s³abiej rozwiniête runo ni¿ zbiorowiska powsta³e poza granicami
miasta. W warstwie zielnej omawianych fitocenoz dominuj¹ pospolite gatunki o szerokiej skali ekologicznej.
S¹ to w szczególnoœci gatunki nitrofilnych zio³oroœli okrajkowych z rzêdu Convolvuletalia sepium i roœliny
typowo ruderalne z klasy Artemisietea (ryc. 6). Zielne gatunki leœne z klasy Querco-Fagetea wystêpuj¹
nielicznie, ze wzglêdu na ograniczony dop³yw diaspor, a tak¿e ich niewielkie mo¿liwoœci rozprzestrzeniania
siê (np. Peterken, Game 1984, Dzwonko, Loster 1988, 2001, Dzwonko 1993).
W runie omawianych zbiorowisk zdecydowanie przewa¿aj¹ elementy rodzime (ryc. 7). Wœród drzew
i krzewów przewaga spontaneofitów jest mniejsza i wyra¿a siê g³ównie we wskaŸniku procentowego
udzia³u gatunków w pokrywie roœlinnej (ryc. 8). Wiêkszy udzia³ antropofitów w dendroflorze zaroœli
i zapustów powsta³ych na terenie Poznania wynika z du¿ej dostêpnoœci diaspor tych gatunków, czêsto
sadzonych w mieœcie. Zaroœla i zapusty na obszarze Poznania wyraŸnie ró¿ni¹ siê struktur¹ gatunkow¹
dendroflory od analogicznych zbiorowisk wykszta³caj¹cych siê poza granicami miasta (tab. 1). W ponad
po³owie p³atów udokumentowanych w Poznaniu wystêpowa³ klon zwyczajny; rzadziej notowano jawor,
jesion wynios³y oraz dziki bez czarny. W p³atach powsta³ych poza obszarami zurbanizowanymi Acer
platanoides nie odgrywa³ tak istotnej roli, natomiast zdecydowanie najczêstszym komponentem by³ dziki
bez czarny. Wysok¹ sta³oœæ uzyskiwa³a tak¿e tarnina, w³aœciwie nieobecna na terenie miasta.
Tabela 1. Najczêstsze krzewy i drzewa zaroœli i zapustów (sta³oœæ w %)
Table 1. The most frequent shrubs and trees in thickets and woods (constancy in %)
Gatunek\Miejsce
Species\Place
Poznañ
Okolice Poznania
Surroundings of Poznañ
Acer platanoides
63
27
Acer pseudoplatanus
45
7
Fraxinus excelsior
37
30
Sambucus nigra
37
52
Acer negundo*
32
8
Ulmus laevis
26
9
Prunus cerasifera*
25
8
Padus serotina*
22
10
Quercus robur
20
7
Robinia pseudoacacia*
18
2
Carpinus betulus
15
<1
Juglans regia*
15
<1
Cerasus mahaleb*
13
<1
Cornus sanguinea
11
14
Malus domestica*
7
13
Rosa canina
7
10
Prunus spinosa
1
19
Objaœnienia: gwiazdk¹ oznaczono gatunki obcego pochodzenia
Explanations: alien species marked with asterisks
95
Adamczak A.
Wnioski
Przedstawione wyniki pozwalaj¹ sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski dotycz¹ce spontanicznej roœlinnoœci
drzewiastej powsta³ej na siedliskach ruderalnych:
1. Ograniczenie antropopresji na siedliskach ruderalnych (tak¿e w miastach) umo¿liwia szybk¹
ekspansjê drzew i krzewów. W Polsce opisywane zjawisko ma obecnie charakter masowy i powszechny.
2. Du¿e miasta stwarzaj¹ bardziej zró¿nicowane warunki dla rozwoju spontanicznych zaroœli i zapustów
ni¿ tereny rolnicze.
3. Rozwój formacji leœnej na siedliskach ruderalnych inicjuj¹ nie tylko typowe drzewa pionierskie, ale
czêsto tak¿e tzw. gatunki postpionierskie.
4. Niektóre rodzime gatunki lasotwórcze odgrywaj¹ we wtórnych zapustach wiêksz¹ rolê ni¿
w naturalnych fitocenozach leœnych, wykszta³caj¹cych siê na badanym terenie.
5. G³ówne cechy synantropijnych zaroœli i zapustów to: ubóstwo florystyczne, monotonia sk³adu
gatunkowego, du¿a liczba gatunków sporadycznych oraz dominacja pospolitych gatunków o szerokiej
skali ekologicznej, zw³aszcza jednak rodzimego pochodzenia.
6. Spontaniczne zaroœla i zapusty powsta³e na terenie du¿ych miast wyraŸnie ró¿ni¹ siê od tego typu
zbiorowisk wykszta³caj¹cych siê poza obszarami zurbanizowanymi. Runo fitocenoz „miejskich” jest
ubo¿sze florystycznie i uzyskuje mniejsze pokrycie, natomiast warstwa drzew i krzewów jest bogatsza
w gatunki (g³ównie za spraw¹ wiêkszej liczby antropofitów) i zdecydowanie ró¿ni siê sk³adem
florystycznym.
7. Potencja³ tkwi¹cy w roœlinnoœci ruderalnej mo¿e byæ wykorzystany w praktyce: w kszta³towaniu
zieleni miejskiej, zadrzewieñ œródpolnych i zalesieniach.
Uwagi koñcowe
Zaroœla i zapusty na miejscach ruderalnych czêsto nie s¹ poddawane znaczniejszym oddzia³ywaniom
cz³owieka. Antropopresja ogranicza siê do niezbyt silnego wydeptywania i zaœmiecania odpadkami
organicznymi, gruzem itp. Niekiedy jednak drzewa i krzewy s¹ mniej lub bardziej regularnie wycinane.
Dotyczy to zw³aszcza poboczy dróg i miejsc w najbli¿szym otoczeniu s³upów linii elektrycznych.
Systematycznie (nawet kilka razy w roku) bywa tak¿e koszona roœlinnoœæ zielna pod okapem luŸno
rosn¹cych drzew lub wykszta³caj¹ca siê na skraju zwartych zadrzewieñ. Ma to miejsce szczególnie na
terenach miejskich, wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych. Koszenie roœlin zielnych wokó³ luŸno rozrzuconych
pojedynczych drzew tworzy w miastach spontaniczne uk³ady o charakterze parkowym.
Masowy rozwój roœlinnoœci krzewiastej i drzewiastej na miejscach ruderalnych jest zjawiskiem nietypowym
i wyj¹tkowym. Zwykle presja cz³owieka wydatnie hamuje na siedliskach synantropijnych procesy dynamiki
roœlinnoœci, umo¿liwiaj¹c rozwój jedynie stosunkowo krótkotrwa³ych zbiorowisk roœlin zielnych.
W charakteryzowanych w niniejszej pracy sytuacjach oddzia³ywania cz³owieka uleg³y znacznemu
ograniczeniu przynajmniej na dekadê, co umo¿liwi³o powstanie zwartych zaroœli i zapustów. Warunki
sprzyjaj¹ce rozwojowi omawianych zbiorowisk na stanowiskach ruderalnych nie s¹ jednak trwa³e. Zaistnia³y
one na skutek zaniedbañ (np. nieregularne koszenie poboczy dróg) lub czasowego wy³¹czenia terenów
z u¿ytkowania (np. zamkniête stadiony, linie kolejowe). Mo¿na siê spodziewaæ, ¿e w wielu przypadkach
wznowione bêd¹ ró¿ne zabiegi pielêgnacyjno-porz¹dkowe, a na obszarach obecnie nie
zagospodarowanych zostanie przywrócony dawny sposób u¿ytkowania (np. ze wzglêdu na dop³aty unijne
w rolnictwie) lub wprowadzony inny (np. inwestycje budowlane na miejskich od³ogach i dziczej¹cych
ogródkach dzia³kowych). Otwarte pozostaje pytanie: czy i w jaki sposób powsta³e spontanicznie zbiorowiska
drzew i krzewów zostan¹ wykorzystane przy planowaniu nowych funkcji omawianych terenów?
96
Miasto jako przestrzeñ...
Literatura
Adamczak A. 2006. Expansion of Acer platanoides L. in areas freed from human impact. Biodiv. Res.
Conserv. 3–4, s. 333–336.
Balcerkiewicz S., Pawlak G. 1997. Polana œródleœna po kilkunastu latach od zaprzestania u¿ytkowania
rolniczego (studium geobotaniczne). Przegl. Przyr. 8(1/2), s. 149–154.
Balcerkiewicz S., S³awnikowski O. 1996. Profit 2.0. A package of computer programs for date
management and geobotanical analyses. Poznañ.
Barabasz-Krasny B. 2002. Sukcesja roœlinnoœci na ³¹kach, pastwiskach i nieu¿ytkach porolnych Pogórza
Przemyskiego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica, Suppl. 4, s. 3–81.
Boratyñski A., Filipiak M. 1999. Zarys ekologii. W: W. Buga³a (red.), Nasze drzewa leœne. Klony. Instytut
Dendrologii PAN w Kórniku, Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, s. 275–327.
Bornkamm R. 1988. Mechanisms of succession on fallow lands. Vegetatio 77, s. 95–101.
Brzeg A., Wojterska M. 2001. Zespo³y roœlinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagro¿enie. W: M.
Wojterska (red.), Szata roœlinna Wielkopolski i Pojezierza Po³udniowopomorskiego. Przewodnik
sesji terenowych 52. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 24–28 wrzeœnia 2001.
Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, s. 39–110.
Chojnacki J. 1991. Zró¿nicowanie przestrzenne roœlinnoœci Warszawy. Wyd. Uniw. War., Warszawa,
s. 227.
Ciurzycki W. 2004. Wtórna sukcesja lasu na polanach górskich wy³¹czonych z gospodarki pasterskiej.
Sylwan 11, s. 59–66.
Domaszewicz B. 2005. U¿ytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pog³owie zwierz¹t gospodarskich
w 2005r. GUS, Departament Statystyki Rolnictwa i Œrodowiska, Zak³ad Wyd. Stat., Warszawa, s.
151.
Dubiel E. 1984. Dolina Wierzbanówki: 5. Rozwój roœlinnoœci na od³ogach. Zesz. Nauk. UJ, Prace Bot. 12,
s. 97–112.
Dzwonko Z. 1993. Relations between the floristic composition of isolated young woods and their proximity
to ancient woodland. J. Veg. Sci. 4, s. 693–698.
Dzwonko Z., Loster S. 1988. Species richness of small woodlands on the western Carpathian foothills.
Vegetatio 76, s. 15–27.
Dzwonko Z., Loster S. 2001. WskaŸnikowe gatunki roœlin starych lasów i ich znaczenie dla ochrony
przyrody i kartografii roœlinnoœci. Prace Geogr. 178, s. 119–132.
Faliñska K. 1989. Plant population processes in the course of forest succession in abandoned meadows. I.
Variability and diversity of floristic compositions, and biological mechanisms of species turnover.
Acta Soc. Bot. Pol. 58(3), s. 439–465.
Faliñska K. 1991. Sukcesja jako efekt procesów demograficznych roœlin. W: J.B. Faliñski (red.), Dynamika
roœlinnoœci i populacji roœlinnych. Zbiór prac poœwiêconych Prof. W. Matuszkiewiczowi.
Phytocoenosis 3 (N.S.), Sem. Geobot. 1, s. 43–67. Warszawa–Bia³owie¿a.
Faliñska K. 1997. Ekologia roœlin. Podstawy teoretyczne, populacja, zbiorowisko, procesy. Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa, s. 453.
Faliñski J.B. 1986. Sukcesja roœlinnoœci na nieu¿ytkach porolnych jako przejaw dynamiki ekosystemu
wyzwolonego spod d³ugotrwa³ej presji antropogenicznej. Cz. 1. Wiad. Bot. 30(1), s. 25–50.
Faliñski J.B., Pawlaczyk P. 1995. Zarys ekologii. W: W. Buga³a (red.), Nasze drzewa leœne. Jesion. Sorus,
Poznañ–Kórnik, s. 217–305.
Gruszczyñska B., Symonides E. 1989. Vegetation of the P³ock Scarp. II. Phytocoenose formation and
vegetation dynamics. Fragm. Flor. Geobot. 34 (3–4), s. 355–383.
97
Adamczak A.
Harmer R., Peterken G., Kerr G., Poulton P. 2001. Vegetation changes during 100 years of development of
two secondary woodlands on abandoned arable land. Biol. Conserv. 101, s. 291–304.
Hejcman M., Pavlù V., Hejcmanová P., Gaisler J., Hakl J. et al. 2006. Farmer decision making and its effect
on subalpine grassland succession in the Giant Mts., Czech Republic. Acta Soc. Bot. Pol. 75 (2),
s. 165–174.
Jackowiak B. 1990. Antropogeniczne przemiany flory roœlin naczyniowych Poznania. Ser. Biologia 42,
s. 232. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ.
Jankowska K., Witkowski Z. 1978. Succession studies of plants and weevils (Coleoptera, Curculionidae)
on an unmowed meadow Arrhenatheretum elatioris in the Ojców National Park. W: J.B. Faliñski
(red.), Vegetation dynamics. Proceedings of the Third Symposium of the Working Group on
Succession Research on Permanent Plots. Bia³owie¿a, 30 sierpnia–2 wrzeœnia 1977.
Phytocoenosis 7 (1–4), s. 333–350.
Keil P., Loos G.H. 2005. Preliminary account of ergasiophygophytic and xenophytic trees, shrubs and
subshrubs in the Central Ruhrgebiet (Germany). Electr. Publ. Biol. Station West. Ruhrgebiet 3, s.
1–12.
Ko³os A. 1991. Oddzia³ywanie s¹siedztwa lasu na przebieg sukcesji na porzuconych ³¹kach w dolinie
Narewki. Phytocoenosis 3 (N.S.), Sem. Geob. 1, s. 119–126.
Kornaœ J., Dubiel E. 1990. Przemiany zbiorowisk ³¹kowych w Ojcowskim Parku Narodowym w ostatnim
trzydziestoleciu. Pr¹dnik. Prace Muz. Szafera 2, s. 97–106.
Kowarik I. 1990. Zur Einführung und Ausbreitung der Robinie (Robinia pseudacacia L.) in Brandenburg
und zur Gehölzsukzession ruderaler Robinienbestände in Berlin. Verh. Verl. Bot. Ver. 8, s. 33–67.
Kowarik I. 1992. Einführung und Ausbreitung nichteinheimischer Gehölzarten in Berlin und Brandenburg.
Verh. Bot. Ver. Berlin Brandenburg 3, s. 1–188.
Kowarik I., Körner S. (red.) 2004. Wild urban woodlands. Springer-Verlag, s. 299.
£owicki D., Mizgajski A. 2005. Zmiany krajobrazu kulturowego Wielkopolski w okresie transformacji
(1989–2000) i opisuj¹ce je kategorie u¿ytkowania terenu. Przegl¹d Geograficzny 77 (4), s.
551–568.
Meisel K. 1978. Vegetationsentwicklung auf Brachflächen. Acta Bot. Slov. 3, s. 311–318.
Meisel K., Hübschmann V. 1973. Grundzüge der Vegetationsentwicklung auf Brachflächen. Natur und
Landschaft 48, s. 70–74.
Michalik S. 1990. Przemiany roœlinnoœci kserotermicznej w czasie 20-letniej sukcesji wtórnej na
powierzchni badawczej „Grodzisko” w Ojcowskim Parku Narodowym. Pr¹dnik. Prace Muz.
Szafera 2, s. 43–52.
Mirek Z., Piêkoœ-Mirkowa H., Zaj¹c A., Zaj¹c M. 2002. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski. Inst.
Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków, s. 442.
Passarge H. 1990. Ortsnahe Ahorn-Gehölze und Ahorn-Parkwaldgesellschaften. Tuexenia 10, s. 369–384.
Peterken G.F., Game M. 1984. Historical factors affecting the number and distribution of vascular plant
species in the woodlands of central Lincolnshire. J. Ecol. 72, s. 155–182.
Reif A., Lösch R. 1979. Sukzessionen auf Sozialbrachflächen und in Jungfichtenpflanzungen im
nördlichen Spessart. Mitt. flor.-soz. Arbeitsgem. N. F. 21, s. 75–96.
Rejmánek M., Katwyk K.P. 1995. Old-field succession: a bibliographic review (1901–1991). Section of
Evolution and Ecology, University of California, s. 82.
Schmidt W. 1981. Ungestörte und gelenkte Sukzession auf Brachäckern. Scripta Geobot. 15. Verlag Erich
Goltze, Göttingen, s. 199.
Schmidt W. 1993. Sukzession und Sukzessionlenkung auf Brachäckern. Neue Ergebnisse auf einem
Dauerflächenversuch. Scripta Geobot. 20, s. 65–104. Verlag Erich Goltze, Göttingen.
98
Miasto jako przestrzeñ...
Sowa R., Warcholiñska A.U. 1984. Flora synantropijna Sieradza i Zduñskiej Woli. Acta Univ. Lodz., Fol.
Bot. 3, s. 151–207.
StatSoft, Inc. 2005. STATISTICA (data analysis software system), version 7.1. www.statsoft.com.
Szmajda P. 1974. Flora synantropijna Stargardu Szczeciñskiego i Pyrzyc. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach.
B, 27, s. 227–261.
Szwagrzyk J., Fr¹czek M., Puszcza³owski T., Sojda T. 2004. Secondary forest succession on abandoned
farmland of the Beskid Niski range. Folia For. Pol. A, 46, s. 5–20.
Tryjanowski P. 1996. Ugrupowania ptaków lêgowych od³ogowanych pól uprawnych w okolicy Poznania.
Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach. C, 43, s. 37–45.
Welch D. 1995. Trends in the botanical composition of set-aside fields in north-east Scotland uncultivated
for five years. Bot. J. Scotl. 47(2), s. 141–150.
Wittig R. 2002. Siedlungsvegetation. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, s. 252.
Zarzycki K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agr. Silv., Ser. Leœna 3, s. 4–132.
99