Esej - trochę historii i teorii gatunku (plik pdf.)

ESEJ – TROCHĘ HISTORII I TEORII
DEFINICJA: Obszerny utwór, swobodnie rozwijający, interpretujący jakieś zjawisko (zwłaszcza
intelektualne) lub dociekający problemu, eksponujący przy tym podmiotowy punkt widzenia oraz dbający o
szczególnie oryginalny, artystyczny sposób przekazu. Występują w eseju: tzw. niekonsekwentna erudycja, brak
linearności, nie skrępowane rygorami naukowymi skojarzenia, poetyckie obrazy, zaskakujące sformułowania.
(fr. essai, ang. essay, niem. Versuch znaczy „próbę”, „szkic literacki”, ”szkic naukowy”, „szkic
krytyczny”).
Jest spokrewniony z gawędą, gatunkiem b. popularnym w XVIII-XIX w.
Definicja wg Cz. Miłosza: „jest esej chyba mniej formą, bardziej pewną postawą filozoficzną,
sprzyjającą luźnej kompozycji. Jest to postawa zadumy nad sprawami ludzkimi, spoglądania na aktualność z
dystansu, przy czym melancholia, sceptycyzm, humor, pobłażliwość należą do stałych ingredientów” [ Cz.
Miłosz, Proza, Kultura 1961 nr 11 (Paryż)
Początki eseju dostrzega się w pismach Arystotelesa (Poetyka, Etyka nikomachejska), Plutarcha
(Moralia), Platona (Uczta, Fajdros, ew. Państwo).
W Polsce pierwszym quasi-esejem był Dworzanin polski Łukasza Górnickiego (1566)
Powstanie nowożytnego eseju wiąże się z dziełem Michała de Montaigne Essais – „Próby” (1580).
Za twórcę eseju dziennikarskiego, drukowanego w czasopismach, jest uznany brytyjski pisarz i
publicysta – Daniel Defoe (1660-1731).
Mistrzami polskiego eseju w XX wieku są Jan Parandowski, Mieczysław Jastrun, Melchior
Wańkowicz, Jerzy Stempowski, Stanisław Vincenz, Paweł Jasienica, Czesław Miłosz, Stanisław Lem,
Zygmunt Kubiak, Zbigniew Herbert, Leszek Kołakowski, Jan Kott, Kazimierz Wyka, Ludwik Flaszen,
Marian Brandys i inni.
podziały eseju
według tematu (filozoficzne, estetyczne, historyczne, eschatologiczne, krajoznawczo-podróżnicze,
społeczne podróżnicze, o sztuce itd.);
wg funkcji: pedagogiczny, popularno-naukowy, szkolny, ...
wg działów piśmiennictwa, w których występuje: naukowy, literacki, publicystyczny-dziennikarski.
Esej dziennikarski plasuje się stylistycznie miedzy felietonem a artykułem.
TYPOLOGIA
niekonsekwentna erudycja – obok partii wysoce intelektualnych, scjentycznych, są np.
stwierdzenia potoczne typu: „nie wiem jak to dokładnie nazwać”, „ktoś kiedyś wypowiedział takie
zdanie”...,
cytat tzw. wspierający, zwykle nie jest (!) obudowany tzw. aparatem naukowym (nie
jest wymagane podanie lokalizacji, numeru strony itd.),
brak linearności wywodu, związki przyczynowo skutkowe zastępowane są przez
związki skojarzeniowe, asocjacyjne, urwane myśli,
nie obowiązuje konieczna w nauce, ale i publicystyce zasada sformułowania tezy,
pójścia drogą od ogółu do szczegółu bądź odwrotnie, doprowadzenia do potwierdzenia tezy,
wyciągnięcia spójnych wniosków,
swoboda wprowadzania fikcji w sensie literackim (postacie, wydarzenia…)
język trochę erudycyjny, trochę potoczny, a trochę obrazowo-metaforyczny
dygresyjność, wątki poboczne, urwane – dozwolone, a nawet wskazane
konstrukcji eseju brak „żeber” (okr. K. Wyki), jest ona pełna indywidualnej fantazji,
polotu, niepowtarzalna.
Opr. Andrzej Kaliszewski
1