Biol4 - Edupress

Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 17
jak uczyç
Sztuka mówienia
nie
– od potrzeby do odwagi
Istotà profilaktyki uzale˝nieƒ w szkole jest uprzedzanie ryzykownych
zachowaƒ i ich skutków u uczniów oraz aktywne w∏àczanie w ten proces
nauczycieli i rodziców.
ANNA MARIA SEWERY¡SKA
P
rofilaktyka to integralny element wychowania. W szkole mo˝e byç Êwiadomie zaplanowanym blokiem dzia∏aƒ
edukacyjnych i wychowawczych. Wa˝ny jest
cel, jaki postawi sobie szko∏a, poniewa˝ on
b´dzie porzàdkowa∏ wszelkie dzia∏ania profilaktyczne na jej terenie. Realnymi celami sà:
wspieranie prawid∏owego rozwoju dzieci
i m∏odzie˝y, a przede wszystkim kszta∏towanie takich cech, jak: akceptacja siebie,
poczucie w∏asnej wartoÊci, umiej´tnoÊci
spo∏eczne potrzebne w grupie rówieÊniczej i w budowaniu konstruktywnych relacji, umiej´tnoÊç bezpiecznego i otwartego
komunikowania w∏asnych potrzeb, stawiania granic;
wspomaganie uczniów w radzeniu sobie
z trudnoÊciami zwiàzanymi z realizacjà
kolejnych zadaƒ rozwojowych i szkolnych
– znajomoÊç w∏asnych mo˝liwoÊci i ograniczeƒ, rozwijanie potencja∏ów, podejmowanie prób pokonywania w∏asnych barier, ujawnianie w∏asnych emocji i uczuç;
ograniczanie szkodliwych czynników dezorganizujàcych zdrowy styl ˝ycia – zawie-
4/2004
ranie z uczniami jasnych umów i dotrzymywanie ich, dbanie o bezpieczeƒstwo
w szkole i wokó∏ niej, wspó∏praca z samorzàdem lokalnym w sprawie ograniczania
punktów sprzeda˝y alkoholu i papierosów, wspó∏praca ze s∏u˝bami (policja,
stra˝ miejska) w sprawie handlu i posiadania narkotyków na danym terenie;
stwarzanie alternatyw i modelowanie
konstruktywnych wzorców zachowania –
jednoznaczna, chroniàca zdrowie i ˝ycie
postawa nauczycieli, wychowawców wobec palenia papierosów, picia alkoholu,
brania narkotyków, dawanie przyk∏adu
w∏asnym stylem ˝ycia bezpiecznego sp´dzania czasu wolnego, modelowanie
otwartej, opartej na szacunku komunikacji interpersonalnej.
Innymi s∏owy, aby zapobiegaç uzale˝nieniom od alkoholu, papierosów czy narkotyków, trzeba ugruntowywaç u uczniów poczucie w∏asnej wartoÊci i akceptacji siebie.
Nale˝y rozumieç ich potrzeby i konstruktywnie je zaspokajaç, a tak˝e dostarczaç rzetelnà wiedz´ na temat konsekwencji ˝yciowych
nawet przy jednorazowym czy sporadycznym
kontakcie z substancjami zmieniajàcymi
ÊwiadomoÊç.
209
17
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 18
jak uczyç
Motywacja do si´gania po papierosy, alkohol
czy narkotyki
Pobudki
Alternatywy motywacyjne
Naturalna potrzeba rozwojowa – dowiedzieç si´,
poznaç nieznane
CiekawoÊç
Naturalny etap rozwoju – potrzeba zaistnienia odr´bnie jako jednostka
Bunt
Manifestacja swojej niezale˝noÊci, odr´bnoÊci bez
nara˝ania zdrowia i ˝ycia w∏asnego i innych
Zabawa
Dos∏ownie taniec, Êpiew i wszelkie formy „puszczenia kontroli”, luzu na bezpiecznych warunkach
Problemy, stres
Rozmowa z rówieÊnikiem, z doros∏ym, korzystanie
z dost´pnych ofert pomocowych
Potrzeba aktywnoÊci, którà z wiekiem trzeba ograniczaç na rzecz obowiàzków, ale nie nale˝y zupe∏nie z niej rezygnowaç
Powszechny stan naszego cia∏a, emocji i uczuç
ka˝dego cz∏owieka generowany zarówno przez
czynniki zewn´trzne takie, jak np. „pogoƒ za dobrà ocenà”, jak i wewn´trzne czyli np. prze˝ywanie w∏asnych niemo˝noÊci i ograniczeƒ
Naturalna potrzeba wyró˝nienia si´ z t∏umu, bycia
zauwa˝onym, docenionym chocia˝by jako „czarny
charakter”
Imponowanie
innym, tzw. szpan
Ogromna potrzeba wynikajàca z natury ludzkiej –
potrzeba przynale˝noÊci, identyfikacji z innymi
ludêmi
Akceptacja grupy
rówieÊniczej
Naturalny stan organizmu – cz´sto sygna∏ znu˝enia robieniem czegoÊ, co nie jest dla danej osoby
interesujàce, odkrywcze, na miar´ jej mo˝liwoÊci
Zewn´trzne drogowskazy, co robiç, jak wyglàdaç,
by mieÊciç si´ w kanonie dyktowanym przez mo˝nych tego Êwiata – ch´ç odnalezienia si´ w tym
Êwiecie, dopasowania
To co niesie od pokoleƒ kulturowy przekaz – nasza „druga” natura
Marzenie, pragnienie i ambicje wi´kszoÊci ludzi –
motor, który nap´dza rozwój
Nuda
Moda
Zwyczaj, tradycja
Lepsza kondycja
psychiczna, fizyczna,
intelektualna
Si´ganie po papierosy, alkohol czy narkotyki bardzo cz´sto wynika ze zwyczajnych
ludzkich potrzeb. Nie chodzi o to, by nie by∏y one zaspokajane, lecz o to, by czyniç to,
nie szkodzàc w∏asnemu zdrowiu i ˝yciu. Dlatego tak wa˝ne sà wiedza o sobie samych
i znajomoÊç bezpiecznych alternatyw zaspokajania w∏asnych potrzeb.
Aby zaspokajaç swoje potrzeby i byç
w zgodzie z samym sobà, trzeba mieç ÊwiadomoÊç w∏asnego ja. I, co najwa˝niejsze, ceniç
w∏asne zdrowie i ˝ycie. Oznacza to zakodowanie takich wartoÊci we w∏asnym sumieniu.
Tylko na takiej bazie mo˝na osadzaç umiej´tnoÊci odmowy i stawiania w∏asnych granic.
Bowiem umiej´tnoÊç odmawiania s∏u˝y
ochronie w∏asnego zdrowia i ˝ycia. Jest ak-
18
210
Wiedza na temat dzia∏ania substancji zmieniajàcych ÊwiadomoÊç i konsekwencji ich za˝ywania,
oraz doÊwiadczenie osób, które wychodzà z na∏ogu
Dowolna charakteryzacja stroju i fryzury, byleby
nie naruszyç zasad dobrego smaku, ale tak˝e wyçwiczona zr´cznoÊç czy sprawnoÊç fizyczna, intelektualna, rozwój talentów
Byç tam, gdzie akceptujà ludzi takimi, jakimi sà
Mo˝na po prostu czasem dos∏ownie nic nie robiç,
a przede wszystkim robiç to, co samemu si´ lubi
Potrzebny dystans i w∏asny styl
Dobrze jest poznawaç obrz´dy, zwyczaje, rytua∏y,
ale trzeba je weryfikowaç do bezpiecznych i zdrowych realiów wspó∏czesnego Êwiata i w∏asnych
potrzeb
Warto trenowaç pami´ç, rozwijaç intelekt,
uprawiaç sport
tem cywilnej odwagi opowiedzenia si´ po
stronie w∏asnego Êwiata wartoÊci i w∏asnych
przekonaƒ, cz´sto w opozycji do nacisku grupy rówieÊniczej. A trzeba pami´taç, ˝e
w okresie dorastania rówieÊnicy pe∏nià rol´
pierwszoplanowych autorytetów (mi´dzy innymi tak przejawia si´ bunt). Ich opinia ma
ogromnà si∏´. Je˝eli wykluczajà kogoÊ z grupy, to jest to ogromny balast do udêwigni´cia,
jak ka˝dy rodzaj naznaczenia spo∏ecznego.
Sztuka mówienia „nie” nie sprowadza si´ zatem do wyg∏oszenia tego s∏owa, lecz jest raczej z∏o˝onym aktem decyzyjnym.
Trzeba mieç w∏asne przekonanie, ˝e
nie chce si´ np. paliç papierosów, piç alkoholu czy braç narkotyków.
biologia w szkole
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 19
jak uczyç
G∏osiç stanowczo swoje zdanie „nie Bazà do çwiczenia umiej´tnoÊci odmawiachc´ tego robiç” lub po prostu „nie” i w ˝a- nia sà realne sytuacje, w których w naturalden sposób si´ nie usprawiedliwiaç – wszel- ny sposób w ˝yciu uczniów pojawia si´ nakie uzasadnienia, wyjaÊnienia itp. sà jak mowa do palenia papierosów, picia alkoholu
„furtki” do sumienia odmawiajàcego. Nama- czy brania narkotyków. Do takich sytuacji
wiajàcy tylko na to czeka, by podwa˝yç za- nale˝à:
Imprezy towarzyskie – prywatki, dyskosadnoÊç odmowy. Na ka˝dy argument mo˝na
zawsze znaleêç kontrargument – dyskusja teki, koncerty itp., w scenariusz których przez
przede wszystkim os∏abia odmawiajàcego. doros∏ych (kultur´, tradycj´ itp.) wpisane zoNie nale˝y podejmowaç dialogu. Trzeba mieç sta∏y takie zachowania grupowe, jak palenie
w pami´ci, ˝e w∏asne zdrowie i ˝ycie nie jest papierosów, picie alkoholu i (coraz cz´Êciej)
branie narkotyków. Oznacza to, ˝e
mniej wa˝ne np. od akceptacji kolegów.
nie ma konkretnych osób namaJe˝eli opisane dzia∏anie
wiajàcych, a raczej jest „przyj´te”
jest niewykonalne z jakiÊ poUmiej´tnoÊç
(powielane za doros∏ymi) zachowodów (np. zbyt du˝e emolenia
odmawiania pa
wanie, któremu m∏odzie˝ ulega.
cje) – nale˝y opuÊciç trudnà
cia
papierosów, pi
Odgrywanie w klasie symulasytuacj´, jakà jest odmowa.
ania
alkoholu czy br
cji imprezy (prywatki) ukazuje
Jest to akt odwagi – stani´cie
y
narkotyków s∏u˝
dzia∏anie mechanizmu „zbiorosamotnie po swojej stronie nao
eg
ochronie w∏asn
wej odwagi”, czy raczej „zbioroprzeciw grupy. Ale jest to te˝
zdrowia i ˝ycia.
wej
nieodpowiedzialnoÊci”.
konfrontacja ró˝nych Êwiatów
ilnej
Jest aktem cyw
Skoro
„wszyscy
to robià – te˝
wartoÊci, postaw. Dlatego podzeodwagi opowie
mog´”
lub
„skoro
jest okazja –
jawia si´ napi´cie po obu stronie
nia si´ po stro
cz´stujà – koledze nie odmónach, a akt odmowy traktowany
ta
w∏asnego Êwia
wi´” itp. Warto po symulacji
jest czasem jak atak i wyzwala
ych
sn
∏a
w
i
i
Êc
to
war
analizowaç z uczniami ich inch´ç obrony. Grupa, aby utrzyto
przekonaƒ, cz´s
dywidualny bilans po impremaç swoje status quo musi udow opozycji do
zie. S∏u˝y temu na przyk∏ad
wodniç atrakcyjnoÊç i s∏usznoÊç
nacisku grupy
podliczenie przez ka˝dà ososwojego dzia∏ania. Nie chodzi
rówieÊniczej.
b´ „symulowanej” iloÊci spoo to, czy ma racje, ale o to, ˝e
˝ytego alkoholu i prze∏o˝enie
grupa ma bardzo du˝à si∏´.
tej informacji na wiedz´
Widzimy zatem, z czym mierzy
si´ uczeƒ. Przypomina on troch´ zwierz´ o prawdopodobnych stratach zdrowotnych,
w potrzasku: „sid∏a” zastawiajà rówieÊnicy – psychicznych i spo∏ecznych dla danej osoby.
Wyjazdy, wycieczki, wakacje – czyli czas
rób to co my, wtedy b´dziesz do nas nale˝a∏;
„wybawcà” jest doros∏y, który mówi – bàdê relaksu, w którym nast´puje wi´ksze rozluêsobà, nie daj si´ wykorzystywaç. Efektem jest nienie kontroli. Wszystkie badania przeprocz´sto „wewn´trzne rozdarcie”. Stan taki wadzone wÊród dzieci i m∏odzie˝y potwierdzajà wzrost aktywnoÊci (wi´cej osób
sam w sobie generuje stres i nap´dza strach.
Nie da si´ wyjÊç z potrzasku bez uszkodzeƒ. poszukuje kontaktu i okazji do za˝ycia subSztukà jest si´ w nim nie znaleêç. Dlatego jesz- stancji psychoaktywnych) i iloÊci przyjmowacze raz podkreÊlam wag´ tworzenia bazy. Oso- nych substancji zmieniajàcych ÊwiadomoÊç.
ba, która jest przekonana o swojej wartoÊci, Tu warto z m∏odzie˝à rozpoznawaç i çwiczyç
akceptuje siebie takà jakà jest, znacznie ∏atwiej (zaproponowaç sprawdzenie jak dzia∏ajà) alprzedstawia swoje zdanie. Podejmuje nieza- ternatywne sposoby na „wysokà adrenalin´”
le˝ne decyzje. Ma odwag´ broniç swoje poglà- (typu weso∏e miasteczko, skok na bungee,
dy. Ma do czego odnieÊç wiedz´ i umiej´tnoÊci Êcianka wspinaczkowa itd.), atrakcyjnoÊç tospo∏eczne, które nabywa w trakcie np. zaj´ç warzyskà (prezentacja w∏asnych mocnych
stron) i nawiàzywanie bezpiecznych kontakpoÊwi´conych profilaktyce uzale˝nieƒ.
4/2004
211
19
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 20
jak uczyç
tów intymnych (wskazania profilaktyki HIV,
w∏asna seksualnoÊç i wynikajàce z niej potrzeby itp.).
Kontakt z dealerem narkotykowym –
klasyczna sytuacja namowy „jeden na jednego”. Podstawà w sztuce odmówienia dealerowi jest z jednej strony w∏asne wewn´trzne
przekonanie, ˝e nie chc´ wziàç narkotyków,
a z drugiej ÊwiadomoÊç celu, w jakim dzia∏a
namawiajàcy.
Otó˝, jedynym celem dealera jest zysk
materialny – iloÊç pieni´dzy, jakà uda mu si´
zarobiç. Zasada, jakà si´ kieruje, jest prosta –
trzeba znaleêç sposób, by przekonaç danà
osob´ do spróbowania „towaru”. JeÊli „chwyci przyn´t´” to, znajàc uzale˝niajàce dzia∏anie narkotyków, mo˝na si´ spodziewaç, ˝e
drugi raz pójdzie ∏atwiej. Z biegiem czasu, to
raczej klient szuka dealera, bo uruchamia si´
psychiczna zale˝noÊç poprzez dzia∏anie danego narkotyku na uk∏ad nerwowy.
Handlarz narkotykami nie ma ˝adnych
skrupu∏ów moralnych. Wiedzàc, ˝e oferuje
trucizn´, zachwala jà tak, jakby to by∏a rzeczywiÊcie super okazja do nabycia wyjàtkowego antidotum na okreÊlony problem np.
stres przed egzaminem. Jest znakomitym
uwodzicielem, albo inaczej – do perfekcji
opanowa∏ techniki sprzeda˝y i manipulacj´
ludzkimi emocjami, opiniami, wartoÊciami.
Sam nie jest agresywny i nie stosuje ˝adnej
formy przemocy. ¸udzi przyjaznym tonem,
zrozumieniem i si∏à kontrargumentów.
Osoba, która jest przekonana
o swojej wartoÊci, akceptuje
siebie takà jakà jest, znacznie
∏atwiej przedstawia swoje zdanie.
Podejmuje niezale˝ne decyzje. Ma
odwag´ broniç swoje poglàdy.
Ma do czego odnieÊç wiedz´
i umiej´tnoÊci spo∏eczne, które
nabywa w trakcie np. zaj´ç
poÊwi´conych profilaktyce
uzale˝nieƒ.
20
212
Fot.1 Naturalna potrzeba wyró˝niania si´
z t∏umu? Przystanek Woodstock w ˚arach.
Fot. Adam Hawa∏ej/PAP(#).
Naprawd´ trudno mu odmówiç, je˝eli podejmie si´ z nim rozmow´. Jest szybki, bystry,
a zarazem nie spieszy si´. Wyglàda tak samo
jak ka˝dy – budzi zaufanie w takim samym
stopniu jak kolega, kole˝anka z ∏awki szkolnej.
Odmowy dealerowi najlepiej przeçwiczyç
w odgrywaniu konkretnych sytuacji namowy.
Wa˝ne, by przy omówieniu danej scenki
zwróciç uwag´, co konkretnie (jakie zachowania, s∏owa, gesty) s∏u˝y∏o odmowie, a co
zwi´ksza∏o ryzyko ulegni´cia jej. Przypominamy uczniom – dealerem mo˝e byç ka˝dy,
tak˝e znajomy z podwórka, klasy, szko∏y.
Ka˝da sytuacja namowy – zarówno ta,
która dotyczy wspó∏udzia∏u w robieniu czegoÊ, na co nie ma si´ ochoty, jak i namowa do
wspólnego zakupu papierosów, alkoholu czy
narkotyków, mimo ˝e samemu si´ z tego nie
korzysta, a nawet namowa na po˝yczanie
w∏asnych rzeczy (ksià˝ek, ubraƒ) czy pieni´dzy wbrew w∏asnym przekonaniom – sà to
doskona∏e przyk∏ady do çwiczenia umiej´tnoÊci powiedzenia „nie” w zgodzie z samym
sobà. Zarazem, odmawianie w takich sprawach ugruntowuje t´ umiej´tnoÊç, a tak˝e
wzmacnia pewnoÊç siebie i poczucie w∏asnej
wartoÊci.
Nie tylko uzale˝nienie jest problemem.
Powszechny, ∏atwy dost´p dzieci i m∏odzie˝y
do papierosów, alkoholu i narkotyków jest
faktem spo∏ecznym. W nas, doros∏ych budzi
niepokój czy wr´cz panik´ przekonanie, ˝e
biologia w szkole
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 21
jak uczyç
takie post´powanie uczniów zmierza nieuchronnie do uzale˝nienia. Przed oczami stajà nam „çpuny z okolic dworca”, „pijusy i menele spod osiedlowych sklepów”. „Oliwy do
ognia” dolewajà raporty z badaƒ, z których
wynika, ˝e wÊród m∏odzie˝y utrzymuje si´ tendencja wysokiego spo˝ycia alkoholu (piwa)
i brania narkotyków (marihuany i amfetaminy
i jej pochodnych) oraz stale obni˝a si´ wiek
inicjacji tych zachowaƒ – w tej chwili do 10-11
roku ˝ycia. O papierosach nie wspomn´.
Wiedza o szkodliwoÊci palenia papierosów, picia alkoholu i brania narkotyków jest
obwarowana ró˝nymi mitami i wymaga od
rodziców, nauczycieli i wszystkich doros∏ych
sta∏ego upowszechniania i uÊwiadamiania
zagro˝eƒ. Doskonale wiemy, ˝e w przypadku
dzieci i m∏odzie˝y nawet niewielka iloÊç alkoholu wprowadzona do organizmu mo˝e
skutkowaç ró˝nymi konsekwencjami zdrowotnymi i spo∏ecznymi, bo m∏ody organizm
w fazie dorastania tkwi w permanentnym
stresie.
Przypominajmy uczniom!
Przechodzisz burzliwy okres przemiany:
– na poziomie anatomicznym – intensywny
wzrost i rozrost poszczególnych narzàdów
cia∏a,
– na poziomie fizjologicznym – dojrzewa uk∏ad
rozrodczy,
– na poziomie psychicznym – panuje huÊtawka
nastrojów, intensywnie prze˝ywane sà uczucia
i emocje towarzyszàce przemianom i procesowi akceptowania w∏asnego dojrzewania,
– na poziomie spo∏ecznym – inne traktowanie
ze strony doros∏ych (nie jesteÊ ju˝ dzieckiem),
wi´kszy ci´˝ar odpowiedzialnoÊci.
Z takà „mieszankà wybuchowà” mierzy
si´ ka˝dy nauczyciel w kontakcie z dorastajàcym uczniem.
Spo˝ywanie jakiejkolwiek iloÊci alkoholu
przez dziecko czy nastolatka w∏aÊciwie nie
jest przewidywalne w skutkach. Wiadomo, ˝e
mo˝e zaburzyç czy wr´cz zahamowaç rozwój
na jakimÊ poziomie. Mo˝e te˝ dostarczyç
organizmowi doznaƒ, których on po˝àda
4/2004
w stanie w∏asnej dezintegracji, chaosu.
Pu∏apka tkwi w tym, ˝e doraêna ulga op∏acona jest pokusà powtórzenia jej prze˝ycia.
M∏ody organizm bardzo szybko uczy si´ (na
poziomie komórkowym) „nowego” sposobu
doznawania ulgi i bardzo szybko zaczyna wysy∏aç sygna∏y domagajàce si´ kolejnej dawki
alkoholu. Owszem, jest to zagro˝enie uzale˝nieniem si´. Proces uzale˝nienia szybciej
„startuje” i szybciej si´ rozwija w m∏odym
organizmie. Wiadomo, ˝e wszystkiego szybciej i ∏atwiej uczymy si´ w dzieciƒstwie
i m∏odoÊci.
Ogromne zagro˝enie wynika te˝ z samego dzia∏ania alkoholu na ÊwiadomoÊç. Trzeba
pami´taç, ˝e znakomicie wi´cej inicjacji seksualnych wÊród m∏odzie˝y odbywa si´ pod
wp∏ywem alkoholu. Podobnie – si´ganie po
raz pierwszy po narkotyki. A tak˝e wi´kszoÊç
zachowaƒ agresywnych, takich jak bójki, napady, rozboje, gwa∏ty dokonywane przez
m∏odzie˝ dzieje si´ pod wp∏ywem alkoholu.
Cz´sto czynów tych nie dokonujà osoby ju˝
uzale˝nione od alkoholu i niekoniecznie po
spo˝yciu du˝ej dawki alkoholu. Kroniki sàdowe cz´sto rejestrujà fakt „upicia si´ patologicznego”, czyli stanu niepoczytalnoÊci
spowodowanego niewielkà dawkà alkoholu
spo˝ytà w stanie du˝ego stresu organizmu.
Przypominam – dorastanie to rozciàgni´ty
na wiele miesi´cy (kilka lat) stan stresu.
Palenie papierosów nabiera szczególnego
znaczenia jako umowna granica pomi´dzy
dzieciƒstwem a doros∏oÊcià. Si´gni´cie po
pierwszego papierosa jest czymÊ w rodzaju
inicjacji doros∏ego ˝ycia w grupie rówieÊniczej. Nie jest wa˝ne, czy b´dzie si´ pali∏o nadal, czy nie. Wa˝ne jest, by pokazaç si´ przed
kolegami (kole˝ankami), ˝e „te˝ ju˝ to robi´”. Jest to pierwsze z∏amanie normy – zakazu robienia czegoÊ, co jest zarezerwowane
dla doros∏ych. „Zakazany owoc”, po który
si´ga si´ w tajemnicy przed doros∏ymi. Po
stronie doros∏ych jest „ciche” przyzwolenie
powodowane niejednokrotnie w∏asnà bezradnoÊcià, ulgà, ˝e to „tylko” papierosy. Mitem, ˝e z tego si´ wyrasta i to tylko kwestia
silnej woli itd.
213
21
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 22
jak uczyç
Przypominajmy uczniom!
Zagro˝eniem wynikajàcym z palenia papierosów jest dzia∏anie samej nikotyny oraz 4000
ró˝nych zwiàzków chemicznych w tym 40 rakotwórczych uwalniajàcych si´ pod wp∏ywem
reakcji spalania tytoniu1. Trafiajà wraz z dymem papierosowym do p∏uc mi´dzy innymi:
• metanol – trucizna
• naftalen – Êrodek owadobójczy,
• kadm – silnie trujàcy metal,
tlenek w´gla – sk∏adnik spalin, tzw. czad,
• chlorek winylu – stosowany w przemyÊle
tworzyw sztucznych,
• cyjanowodór – kwas pruski (stosowany
w komorach gazowych podczas II wojny
Êwiatowej),
• arsen – trucizna (sk∏adnik chemicznych
Êrodków bojowych),
• fenol – kwas karbolowy (sk∏adnik Êrodków ˝ràcych),
• polon 210 – pierwiastek promieniotwórczy
OczywiÊcie jest jeszcze sama nikotyna –
substancja psychoaktywna oddzia∏ujàca na
kilka oÊrodków w mózgu, które odpowiadajà za dobre samopoczucie, koncentracj´
i przyjemnoÊç. Nikotyna jest szybko i silnie
uzale˝niajàca. Dowodem na to jest gotowoÊç do prze∏amywania naturalnych
obronnych reakcji organizmu na stan zatrucia. Ma∏o komu „smakuje” pierwszy papieros. Typowa reakcja to atak dusznoÊci,
∏zawienie, kaszel, zawroty g∏owy, dreszcze.
Trzeba si´ zmuszaç do kolejnego „dymka”.
Oprócz zewn´trznej presji rówieÊników
i ch´ci przejÊcia pomyÊlnie „pasowania” na
doros∏ego jest wewn´trzna presja powodowana dzia∏aniem nikotyny na ÊwiadomoÊç
palàcego. Zachodzi tu podobny mechanizm, jak przy spo˝ywaniu alkoholu tyle,
˝e przy nikotynie silniej odczuwany.
Stàd bierze si´ zastraszajàca statystyka
ofiar palenia papierosów, jednego z najwa˝niejszych czynników zagro˝enia. Gdy
porównujemy liczb´ osób, które zmar∏y
1
Informacje pochodzà z materia∏ów opracowanych przez Fundacj´ „Promocja Zdrowia”, ul. Sobieskiego 110/7, 00-764 Warszawa
22
214
wskutek palenia papierosów, picia alkoholu,
brania ró˝nych narkotyków (w tym heroiny),
najwi´ksze ˝niwo zbierajà papierosy. Sà powszechnie dost´pne jako legalny towar na
rynku. Palenie jest spo∏ecznie akceptowane,
a ∏amanie normy zakazu przez m∏odzie˝ bagatelizowane przez doros∏ych. Palenie papierosów jest mocno obwarowane mitem wyboru i kwestii silnej woli. Skutki zdrowotne
palenia papierosów sà „na pierwszy rzut oka”
niewidoczne, a silne dolegliwoÊci odroczone
w czasie.
Najwi´kszym zagro˝eniem zatem w wypadku palenia papierosów jest z jednej strony
tempo dzia∏ania nikotyny i intensywnoÊç zatruwania w∏asnego organizmu ogromnà iloÊcià
szkodliwych substancji (nie wspominajàc ju˝
o skutkach „biernego” palenia), a z drugiej
strony postawa doros∏ych wobec palàcej m∏odzie˝y. Pob∏a˝liwoÊç, bezradnoÊç, „odpuszczanie” roli rodzica, „ciche” przyzwolenie.
Dope∏nieniem zagro˝eƒ wynikajàcych
z palenia papierosów jest zadzia∏anie mechanizmu psychologicznego: Je˝eli po z∏amaniu
tego zakazu nic si´ w∏aÊciwie nie sta∏o („starzy” pogadali, czymÊ zagrozili, ale nic si´ nie
zmieni∏o), to mo˝e podobnie b´dzie dalej. Innymi s∏owy, ∏atwiej przekroczyç kolejne „tabu”
ni˝ pierwsze i si´gnàç po alkohol (je˝eli rodzice sami go jeszcze nie podali!) czy narkotyki.
Branie narkotyków staje si´ powszechnym
zjawiskiem wÊród m∏odzie˝y. Min´∏y ju˝ czasy,
gdy marihuana czy LSD zarezerwowane by∏y
dla wàskiej subkultury m∏odzie˝owej, a osoba
bioràca heroin´ („kompociarz”) uto˝samiana
by∏a z kompletnà degeneracjà, „dnem” spo∏ecznym. DziÊ nie ma ostrych podzia∏ów na
„u˝ywki” pomi´dzy poszczególnymi grupami
m∏odzie˝y. Owszem, ró˝nià si´ stylem ubierania, rodzajem s∏uchanej muzyki i sposobem
sp´dzania czasu. Wszyscy jednak tak samo jak
po piwo si´gajà po marihuan´, czy „dropsa”.
S∏usznie boimy si´ uzale˝nienia dzieci
i m∏odzie˝y od substancji psychoaktywnych
i gotowi jesteÊmy tworzyç oraz realizowaç ró˝ne dzia∏ania zapobiegawcze w szkole, by
ochroniç naszych podopiecznych. Nie zapominajmy jednak, ˝e nie tylko uzale˝nienie jest
biologia w szkole
Biol4
9/15/04
8:34 PM
Page 23
jak uczyç
groêne. Ono rozwija si´ w czasie i jego objawy
odczuwane jako dolegliwoÊç pojawiajà si´
w postaci ostrej, zwykle ju˝ w zaawansowanym procesie choroby. Niebezpieczny dla
zdrowia i ˝ycia dzieci oraz m∏odzie˝y mo˝e
byç jeden (cz´sto przypadkowy) kontakt
z substancjami zmieniajàcymi ÊwiadomoÊç.
Przypominajmy uczniom!
Wspó∏czesny skr´t z marihuany to ju˝ nie „joint” lecz „skun”. Oznacza to, ˝e oprócz marihuany, w skr´cie znajduje si´ domieszka innych narkotyków, w tym heroiny. S∏owem, palàc
marihuan´ bierze si´ zarazem wiele narkotyków.
Fakt ten pot´guje nie tylko prawdopodobieƒstwo
uzale˝nienia si´, ale przede wszystkim zwi´ksza
stopieƒ szkodliwoÊci dla organizmu nawet przy
jednorazowym kontakcie.
Szczególnie niebezpieczne sà tzw. „pigu∏y”
czy „dropsy”, czyli narkotyk zwany ecstasy. Pod tà
nazwà kryje si´ mieszanka takich narkotyków, jak
2
amfetamina, LSD, MDMA i ich pochodne . Jest to
dowolna kompozycja – autorskie pomys∏y producentów. Dzia∏anie ich produktów obliczone jest
na efekt – si∏´ doznaƒ. Odbiorcy – przede wszystkim m∏odzie˝ na dyskotekach, koncertach, imprezach, w klubach itp. sà zarazem testerami. Nikt
wczeÊniej nie zna skutków wzi´cia „dropsa” z danej serii. Przyk∏adem podejmowanego ryzyka by∏a liczba Êmiertelnych ofiar „UFO” przed kilku laty. Nie ginie wy∏àcznie ktoÊ uzale˝niony od
narkotyków. Ofiarà Êmiertelnà mo˝e byç ka˝dy,
kto choç ten jeden raz zaryzykowa∏.
Refleksje na koniec. Dobrze, jeÊli w szkole
pojawiajà si´ rozmaite zaj´cia w ramach realizacji programu profilaktyki uzale˝nieƒ,
np. takie jak projekt ukierunkowany na szkodliwoÊç spo˝ywania alkoholu „Nie pij Kubo
do Jakuba” czy zaj´cia ca∏oÊciowo obejmujàce problem zagro˝eƒ wynikajàcych z kontaktu z substancjami zmieniajàcymi ÊwiadomoÊç
„Przeciw narkotykom ku afirmacji ˝ycia” itp.
Z. Juczyƒski – Narkomania. Podr´cznik dla na2
uczycieli wychowawców i rodziców. Warszawa 2002
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
4/2004
Najlepiej, gdy sà to zaj´cia d∏ugofalowe i cz´sto powtarzane.
Wiedz´, dane umiej´tnoÊci czy po˝àdany
sposób myÊlenia oraz okreÊlone postawy zachowania uczniowie nabywajà w doÊç d∏ugim
i systematycznym procesie uczenia si´. Pami´tajmy, ˝e pisaç i czytaç te˝ uczà si´ przez wiele
lekcji. Im wczeÊniej wprowadzamy dany temat
metodami adekwatnymi do wieku i potrzeb
uczniów, tym lepiej, bo tempo i efekt uczenia
sà lepsze. Jednak najwa˝niejsze, by nie tylko
wyposa˝aç uczniów w same narz´dzia. Dajàc
dziecku pióro do r´ki, nie nauczymy go pisaç;
uczàc pisania, nawiàzujemy do rozumienia
znaczenia danych wyrazów itd. Innymi s∏owy,
zanim zaproponujemy uczniom nauk´ mówienia „nie”, zadbajmy o solidne i osobiste dla
ka˝dego zaplecze dla tej umiej´tnoÊci. Nie
ka˝dy jest w stanie byç asertywny, ale ka˝dy,
tak jak potrafi, ma prawo chroniç siebie.
Nie bójmy si´ w programach profilaktycznych radykalnych sformu∏owaƒ i rzetelnej wiedzy. Nazywajmy rzeczy po imieniu. Nikotyna,
alkohol, narkotyki to przede wszystkim Êrodki
zmieniajàce ÊwiadomoÊç, substancje, które
uzale˝niajà. Najpierw jest faza eksperymentowania, a uzale˝nienie póêniej. Rzecz w tym, by
jak najmniej osób ulega∏o pokusie „skosztowania zakazanego owocu”, bo ju˝ ten jeden, przypadkowy raz mo˝e byç tragiczny w skutkach.
Pami´tajmy o znaczeniu i sile grupy rówieÊniczej. Przynale˝noÊç do grupy jest
atrakcyjna. Alternatywà, by nie trafiç do grupy destruktywnej, jest identyfikacja z grupà
konstruktywnà. Wspierajmy wi´c i proponujmy dzia∏ania, które jednoczà uczniów i pomagajà im tworzyç bezpieczne dla nich
samych grupy. mgr ANNA MARIA SEWERY¡SKA
jest trenerem Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego, zajmuje si´ profilaktykà spo∏ecznà i resocjalizacjà.
Ukoƒczy∏a dwuletni kurs „Terapii systemowej rodziny” i Podyplomowe
Studium Wychowania Seksualnego
(II-go stopnia). Kierowa∏a OÊrodkiem
Profilaktyczno-Terapeutycznym
„PETRA” w Warszawie, za∏o˝y∏a
stowarzyszenie „OD-DO”.
215
23