tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego

ROCZNIKI TEOLOGICZNE
Tom LXII, zeszyt 12 – 2015
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-5
KS. HENRYK SŁAWIēSKI1
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA
HOMILIJNEGO
THE THEMATIC PROGRAMMING
OF THE HOMILY PREACHING
A b s t r a c t. Article deals with the issue of thematic programming of preaching during the Holy
Mass in the course of the liturgical year. At first the reason is indicated, why such programming
should be taken into consideration. The reason is the need for homilies rich in biblical, liturgical
as well as catechetical content. The bishops participating in both the synod on the Eucharist and
the synod on the Word of God, and then popes Benedict XVI and Francis called for such an
enrichment of the homilies preached by the bishops, priests and deacons. The article discusses the
recent history of the thematic programming of liturgical preaching, going out from the renewal of
the sources of ecclesiastical preaching by the Second Vatican Council. The suggestions of thematic programming of the homily preaching were already reported during the works of the last
council. The examples of such programming can be found in both the United States and in Poland. They are however very different. Then the subject of programming the liturgical preaching is
developed as discussed in the last Homiletic Directory. What one can find there, is the emphasis
on the liturgical nature of the homily, and on the paschal mystery of Christ as the primary goal
and hermeneutical criterion for the homily, as well as on the liturgical year as the fundament for
such thematic programming of the homilies preached during the liturgical year. So the programming of the homilies is possible and even beneficial, provided that it respects the liturgical nature
of homilies and shall be based not on the catechism, but on the mystery celebrated in the liturgical year, taking into account the audience.
Key words: homily, preaching, Homiletic Directory, pastoral program.
Ks. dr hab. HENRYK SŁAWIēSKI, prof. UPJPII – Katedra Komunikacji Religijnej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Wykładowca homiletyki w WyĪszym Seminarium
Duchownym w Tarnowie, w WyĪszym Seminarium Duchownym KsiĊĪy Misjonarzy Ğw. Rodziny; adres do korespondencji: ul. Smolenia 8, 30-864 Kraków; e-mail: henryk.slawinski@upjp2.
edu.pl
78
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
1. WPROWADZENIE
– ZAPOTRZEBOWANIE NA HOMILIE BOGATE W TREĝCI
Dyrektorium homiletyczne ogłoszone przez StolicĊ Apostolską 29 czerwca 2014 i upublicznione 10 lutego 2015 roku jest próbą podniesienia poziomu homilii w całym KoĞciele. Dyrektorium powstało w odpowiedzi na sygnalizowaną przez biskupów i przez samego papieĪa Benedykta XVI słabą
merytorycznie wartoĞü wielu głoszonych homilii. Mówiono o tym podczas
XI Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów na temat
Eucharystii (2‫ޤ‬23 paĨdziernika 2005 roku), czego echem jest stwierdzenie
Benedykta XVI o koniecznoĞci poprawienia jakoĞci homilii1 zawarte w adhortacji apostolskiej Sacramentum Caritatis (22 lutego 2007 roku). PapieĪ
odniósł siĊ krytycznie do homilii ogólnych i abstrakcyjnych. Upomniał siĊ
zarazem o uwzglĊdnienie katechetycznego celu homilii:
Jest wskazane, by wychodząc od trzyletniego cyklu lekcjonarza, przedstawiano
wiernym w sposób właĞciwy homilie tematyczne, w których omówiono by w ciągu
roku liturgicznego wielkie zagadnienia wiary chrzeĞcijaĔskiej. TreĞü do nich naleĪy
czerpaü w sposób pewny z Magisterium w oparciu o cztery „filary” okreĞlone przez
Katechizm KoĞcioła Katolickiego i niedawno ogłoszone Kompendium, a wiĊc: wyznanie wiary, celebracja misterium chrzeĞcijaĔskiego, Īycie w Chrystusie, modlitwa
chrzeĞcijaĔska2.
Temat ten był na tyle waĪny, Īe powrócił w czasie XII Zwyczajnego
Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów w Rzymie, w dniach od 5 do 26
paĨdziernika 2008 roku, poĞwiĊconego słowu BoĪemu w Īyciu i misji KoĞcioła3. Po tym synodzie papieĪ Benedykt XVI napisał adhortacjĊ Verbum
Domini, w której upomniał siĊ o opracowanie dyrektorium homiletycznego:
Zatem nawiązując do tego, o co prosił poprzedni Synod w odniesieniu do Kompendium eucharystycznego, zwracam siĊ z proĞbą do kompetentnych władz, aby pomyĞlano równieĪ o odpowiednich narzĊdziach i materiałach, które pomogą kapłanom
w jak najlepszym wypełnianiu ich zadania, takich jak na przykład Dyrektorium ho1
Por. SCar 46.
Nr 46. Dokładną analizĊ tego fragmentu papieskiego dokumentu pomijam w tym artykule,
poniewaĪ przedstawiłem ją wnikliwie juĪ w innej rozprawie. Zob. H. SŁAWIēSKI. MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą. Teoria homilii w Stanach Zjednoczonych po II Soborze WatykaĔskim. Kraków
2008 s. 83-87.
3
Por. H. SŁAWIēSKI. Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii: od synodu o Eucharystii
i Sacramentum Caritatis do synodu o słowie BoĪym i Verbum Domini, „Colloquia Theologica
Ottoniana” 2012 nr 1 s. 37-62.
2
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
79
miletyczne, w którym kaznodzieje bĊdą mogli znaleĨü pomoc przydatną w przygotowywaniu siĊ do pełnienia swojej posługi4.
Dyrektorium takie zostało opracowane przez KongregacjĊ ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów. SłuĪy ono celowi dydaktycznemu i praktycznemu. ToteĪ opisuje najpierw liturgiczną naturĊ homilii, a nastĊpnie, realizując cel praktyczny, dostarcza głosicielom homilii pomocy „we właĞciwym i skutecznym wypełnianiu ich posłannictwa”5. Pomocą tą są zestawione
w sposób systematyczny i moĪliwie całoĞciowy biblijne i koĞcielne Ĩródła
homilii, czyli teksty z Lekcjonarza mszalnego i z Katechizmu KoĞcioła Katolickiego. Takie zestawienie ma słuĪyü tematycznemu programowaniu homilii. Aby było to moĪliwe, kaĪda homilia powinna mieü jeden temat. Jak zauwaĪył papieĪ Franciszek, jednotematycznoĞü homilii, obok klarownej struktury i logicznych związków miĊdzy zdaniami, jest podstawowym warunkiem
jej jasnoĞci i zrozumiałoĞci:
JĊzyk moĪe byü bardzo prosty, ale kazanie moĪe byü niejasne. MoĪe byü niezrozumiałe ze wzglĊdu na brak porządku, na brak logiki, albo uwzglĊdnienie róĪnych
wątków tematycznych. Dlatego nastĊpnym koniecznym zadaniem jest doprowadziü
do tego, aby kazanie miało jednoĞü tematyczną, jasny porządek i powiązanie miĊdzy
zdaniami, aby słuchacze mogli łatwo Ğledziü kaznodziejĊ i pojąü logikĊ tego, co
mówi6.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie moĪliwoĞci i warunków
tematycznego programowania homilii z zachowaniem jej istoty. W związku
z tym najpierw zostanie omówiona soborowa odnowa Ĩródeł przepowiadania, a nastĊpnie tematyczne programowanie homilii według Dyrektorium
homiletycznego. Na koniec zaĞ omówiony bĊdzie katechetyczny cel homilii
przy uwzglĊdnieniu jej liturgicznej natury.
4
VD 60; por. H. SŁAWIēSKI. Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii s. 52-53.
Por. CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS. Homiletic Directory. Vatican City 2014 (dalej cyt. DH) nr 2; H. SŁAWIēSKI. Znaczenie, geneza i struktura „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra” 40: 2015 nr 3 s. 155-176.
6
EG 158.
5
80
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
2. SOBOROWA ODNOWA ħRÓDEŁ
KOĝCIELNEGO PRZEPOWIADANIA
Trzeba wspomnieü, Īe od Soboru Trydenckiego (1545-1563) do II Soboru
WatykaĔskiego (1962-1965) zasadniczym Ĩródłem przepowiadania był katechizm7. Analizując stan koĞcielnej posługi słowa i dominujące trendy w homiletyce w okresie poprzedzającym II Sobór WatykaĔski, Herbert Simon zauwaĪył:
przepowiadanie co do swoich treĞci biblijnych jest bardzo mierne. Pierwsze miejsce
zajmują kazania doktrynalne i moralizatorskie. Głosi siĊ przede wszystkim dogmat –
prawdĊ w nim zawartą wraz z wynikającym z niego zastosowaniem moralnym. Biblia ma tylko potwierdziü głoszone prawdy. Na pierwszy plan wysuwają siĊ kazania
tematyczne, przy czym temat kazania wyznacza katechizm. […] Biblia była najczĊĞciej punktem wyjĞcia, stanowiła motto kazania, lecz jej treĞci kerygmatyczne nie
dochodziły do głosu 8.
Ostatni sobór od samego początku domagał siĊ odnowy KoĞcioła przez
powrót do Ĩródeł biblijnych i patrystycznych. W swoim pierwszym dokumencie, to jest w konstytucji o liturgii ĞwiĊtej Sacrosanctum concilium
z 4 grudnia 1963 roku stwierdził:
Pismo ĞwiĊte ma doniosłe znaczenie w odprawianiu liturgii. Z niego bowiem wyjĊte
są czytania, które wyjaĞnia siĊ w homilii, oraz psalmy przeznaczone do Ğpiewu.
Z niego czerpie swe natchnienie i swego ducha proĞby, modlitwy i pieĞni liturgiczne. W nim teĪ trzeba szukaü znaczenia czynnoĞci i znaków. Stąd teĪ w trosce o odnowienie ĞwiĊtej liturgii, jej rozwój i dostosowanie naleĪy rozbudziü to serdeczne
i Īywe umiłowanie Pisma ĞwiĊtego, o którym Ğwiadczy czcigodna tradycja obrządków wschodnich i zachodnich 9.
Nieco dalej zaĞ ten sam dokument podkreĞlił priorytetową rolĊ Pisma
ĝwiĊtego i liturgii w homiliach:
TreĞü swoją powinny one czerpaü przede wszystkim ze Ĩródeł Pisma ĞwiĊtego i liturgii, jako zwiastowanie przedziwnych dzieł BoĪych w dziejach zbawienia, czyli
7
Por. R.F. MCNAMARA. Programmed homilies. No-no or necessity?. „Homiletic and Pastoral Review” 77: 1977 nr 5 s. 26.
8
H. SIMON. Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIEWICZ. Lublin 1991 s. 51.
9
KL 24; por. KL 50; KL 92.
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
81
w misterium Chrystusowym, które zawsze jest w nas obecne i działa, zwłaszcza
w obrzĊdach liturgicznych 10.
RównieĪ w jednym z ostatnich dokumentów, to jest w konstytucji dogmatycznej o Objawieniu BoĪym Dei verbum z 18 listopada 1965 roku sobór
podkreĞlił, Īe:
ĝwiĊte Pisma zawierają [...] słowo Boga, a jako natchnione, rzeczywiĞcie są słowem
Boga. Z tego powodu niech studium ksiąg ĞwiĊtych stanie siĊ niejako duszą ĞwiĊtej
teologii. Tym samym słowem Pisma skutecznie Īywi siĊ oraz ĞwiĊcie umacnia takĪe
posługa słowa, to jest kaznodziejstwo, nadto katecheza i wszelkie nauczanie chrzeĞcijaĔskie, w którym homilia liturgiczna powinna zajmowaü naczelne miejsce11.
WypowiedĨ tĊ naleĪy odczytywaü w kontekĞcie upominania siĊ niektórych biskupów o to, by w oficjalnym nauczaniu KoĞcioła podkreĞlony został
katechetyczny wymiar homilii. Biskupi bowiem są odpowiedzialni za posługĊ słowa w KoĞciołach partykularnych. W związku z tym sobór przypomniał
im ich obowiązek dopilnowania tego,
aby tak dzieciom i dorastającej oraz dojrzałej młodzieĪy, jak teĪ starszym podawano
pilnie naukĊ katechizmu, która zmierza do tego, by u ludzi wiara oĞwiecona nauką
stawała siĊ Īywą, wyraĨną i czynną. Niech teĪ dopilnują, aby w podawaniu jej zachowano odpowiedni rozkład i metodĊ przystosowaną nie tylko do omawianego materiału, lecz równieĪ do charakteru, pojĊtnoĞci i wieku oraz warunków Īycia słuchaczy, niech baczą, aby to nauczanie opierało siĊ na PiĞmie ĝwiĊtym, Tradycji, liturgii
oraz na Magisterium i Īyciu KoĞcioła12.
Soborowe wypowiedzi pozwoliły homiletom wypracowaü listĊ podstawowych Ĩródeł przepowiadania liturgicznego. Są nimi Pismo ĝwiĊte, Tradycja, liturgia, nauczanie Magisterium KoĞcioła oraz Īycie wspólnoty wiernych13. PoniewaĪ wszystkie te Ĩródła przepowiadania mają swój początek
w Objawieniu BoĪym, nie przeciwstawiają siĊ sobie, ale inaczej są one prezentowane w katechezie, a inaczej w homilii. Nie wszyscy jednak dostrzegają róĪnicĊ tych odmiennych typów przepowiadania. Nie brakuje biskupów
przekonanych o tym, Īe to właĞnie homilia powinna byü momentem regular10
KL 35.
KO 24; por. H. SŁAWIēSKI. Wkład Soboru WatykaĔskiego II w odnowĊ przepowiadania
słowa BoĪego. W: Humanistyczna recepcja Soboru WatykaĔskiego II. Red. E. UMIēSKA-TYTOē,
J. LEWANDOWICZ. ŁódĨ 2014 s. 175-176.
12
DB 14.
13
Por. W. BROēSKI. Homilia w dokumentach KoĞcioła współczesnego. Lublin 1999 s. 34-59.
11
82
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
nego, planowego i usystematyzowanego dostarczania wiernym wykładu na
temat oficjalnej doktryny KoĞcioła14.
3. SUGESTIE TEMATYCZNEGO PROGRAMOWANIA HOMILII
PODCZAS PRAC SOBOROWYCH
Ze wzglĊdu na fakt, Īe momentem, w którym doroĞli wierni najczĊĞciej
słyszą słowo BoĪe i nauczanie KoĞcioła, jest homilia głoszona podczas niedzielnej Mszy Ğw., niektórzy biskupi obecni na soborze sugerowali, aby homilia była wykorzystana do systematycznego pouczenia wiernych w zakresie
prawd wiary i zasad Īycia chrzeĞcijaĔskiego. WĞród wypowiadających siĊ na
ten temat pojawiły siĊ propozycje wypracowania zbioru tematów katechizmowych, na podstawie których naleĪałoby zorganizowaü przepowiadanie
homilijne. Byli na soborze biskupi, którzy proponowali, aby w okresie czterech albo piĊciu lat wyłoĪona była podczas liturgii niedzielnej i na kanwie
jej tekstów cała doktryna chrzeĞcijaĔska. Wówczas to podjĊto juĪ dyskusjĊ
na temat zapotrzebowania na tematyczne plany homilii. Czterech spoĞród ojców soborowych zgłosiło propozycjĊ, by sobór autoryzował w jakiĞ sposób
dyrektorium duszpasterskie, które umoĪliwiłoby zapoznanie ludu BoĪego
z doktryną KoĞcioła. JednakĪe komisja przygotowująca schemat o liturgii
negatywnie ustosunkowała siĊ do owych propozycji. Uznała je za nieodpowiednie, uzasadniając, Īe przygotowanie tematycznych programów homilii
mieĞci siĊ w kompetencjach ordynariuszy diecezji15.
Jeszcze w trakcie obrad soborowych pojawił siĊ dokument ĝwiĊtej Kongregacji ObrzĊdów – Instrukcja o naleĪytym wykonywaniu Konstytucji
o ĞwiĊtej liturgii „Inter oecumenici” z 26 wrzeĞnia 1964 roku. W tej pierwszej instrukcji wykonawczej do soborowej konstytucji Sacrosanctum concilium podano definicjĊ homilii, a zarazem wyartykułowano wprost moĪliwoĞü
programowania przepowiadania homilijnego:
Przez homiliĊ głoszoną w oparciu o ĞwiĊty tekst rozumie siĊ wyjaĞnienie albo jakiegoĞ aspektu czytaĔ Pisma Ğw., ewentualnie innego tekstu z czĊĞci stałych lub własnych, Mszy Ğw. z dnia, uwzglĊdniając czy to czczoną tajemnicĊ, czy szczególne potrzeby słuchaczy. JeĪeli w pewnych okresach są dostarczane tematy kazaĔ, które
14
R.P. WAZNAK. The Anatomy of a Homily. „New Theology Review” 11: 1998 nr 3 s. 73.
Chodzi tu szczególnie o „modus” 18 i odpowiedĨ. Por. Acta synodalia sacrosancti Concilii
Oecumenici Vaticani II. T. 2 cz. 5. Città del Vaticano 1973 s. 584; R.F. MCNAMARA. Catholic
Sunday Preaching s. 49; H. SŁAWIēSKI. MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą s. 57.
15
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
83
winno siĊ głosiü w czasie Mszy Ğw., naleĪy zachowaü przynajmniej wewnĊtrzną ich
łącznoĞü z głównymi okresami i ĞwiĊtami roku liturgicznego, czyli z tajemnicą Odkupienia. Homilia bowiem jest czĊĞcią liturgii dnia”16.
Takie bezpoĞrednie stwierdzenie moĪliwoĞci dostarczania tematów niedzielnych homilii było odpowiedzią na oczekiwania tych biskupów, którzy
widzieli w niej szczególnie dogodną albo wrĊcz jedyną moĪliwoĞü regularnej
formacji katechetycznej swoich wiernych.
Istotny dla niniejszego opracowania punkt 55, dotyczący tematycznego
planowania homilii, znalazł siĊ w instrukcji Inter oecumenici, dlatego Īe było to zagadnienie dyskutowane przez ojców soborowych. Miało ono swoich
zwolenników i przeciwników. Gdy wiĊc ukazała siĊ instrukcja Inter oecumenici, skierowano do ĝwiĊtej Kongregacji ObrzĊdów pytanie o to, jak naleĪy właĞciwie rozumieü punkt 55 dotyczący tematycznego planowania homilii, a dokładniej, czy zastąpienie homilii systematycznym pouczeniem katechetycznym nie sprzeciwia siĊ duchowi punktu 52 Sacrosanctum concilium.
W odpowiedzi na to pytanie ĝwiĊta Kongregacja ObrzĊdów wyjaĞniła, Īe
instrukcja Inter oecumenici doprecyzowuje artykuł 52 Sacrosanctum concilium, interpretując go w nastĊpujący sposób: jeĞli kompetentna władza opracuje tematy, jakie powinny byü podjĊte w homiliach głoszonych podczas
Mszy Ğw., muszą one byü zaplanowane w taki sposób, który gwarantuje Ğcisłą łącznoĞü owych tematów przynajmniej z głównymi okresami i ĞwiĊtami
roku liturgicznego, czyli z tajemnicą Odkupienia17. NaleĪy wiĊc przyjąü,
Īe instrukcja Inter oecumenici dopuszcza tematyczne planowanie homilii
podczas Mszy Ğw. Istotnym warunkiem owego planowania jest jednak
wewnĊtrzny związek (łac. intimus nexus) treĞci homilii z liturgią, to jest
z głównymi okresami i ĞwiĊtami roku liturgicznego, czyli z misterium
Odkupienia.
4. PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
WEDŁUG DYREKTORIUM HOMILETYCZNEGO
Dyrektorium homiletyczne nie przewiduje programowania przepowiadania homilijnego na podstawie tematów innych niĪ dostarczane przez celebrowane misterium. Mocno akcentuje istotĊ homilii jako integralnej czĊĞci
16
17
IOe 54-55.
Por. „Notitiae” 1 (1965) nr 4 s. 137.
84
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
liturgii. Nie oznacza to, Īe tematy homilii nie mogą byü planowane.
Owszem, mogą, ale na kanwie roku liturgicznego i z uwzglĊdnieniem potrzeb słuchaczy tworzących niedzielne zgromadzenie wiernych.
4.1. Misterium paschalne Chrystusa
podstawowym kryterium hermeneutycznym dla homilii
Ogromnym walorem Dyrektorium homiletycznego jest to, Īe respektuje
i promuje liturgiczną naturĊ homilii. Za papieĪami Benedyktem XVI i Franciszkiem przyjmuje nawet, Īe homilia ma „nieomal charakter sakramentalny,
poniewaĪ wiara rodzi siĊ ze słuchania”18. W innym miejscu idzie nawet dalej, uzasadniając:
PoniewaĪ homilia nieodłącznie naleĪy do liturgii, jest nie tylko pouczeniem, lecz
takĪe aktem liturgicznym […]. Jest ona hymnem wdziĊcznoĞci za magnalia Dei, nie
tylko informującym zgromadzonych, Īe słowo BoĪe wypełnia siĊ w ich słuchaniu,
lecz takĪe wielbiącym Boga za to wypełnienie. Ze wzglĊdu na swoją liturgiczną naturĊ homilia ma równieĪ znaczenie sakramentalne. Chrystus jest obecny w zgromadzeniu słuchającym Jego słowa i w przepowiadaniu Jego sługi; za poĞrednictwem
tego ostatniego ten sam Pan, który dawno temu przemawiał w synagodze w Nazarecie, teraz udziela nauk swojemu ludowi19.
Jest to niespotykane wczeĞniej w nauczaniu KoĞcioła wyeksponowanie
nie tylko liturgicznej natury, ale wrĊcz sakramentalnego znaczenia homilii.
W kwestii programowania homilii autorzy Dyrektorium homiletycznego
zachowali wiernoĞü nauczaniu II Soboru WatykaĔskiego w tym sensie, Īe
nie stworzyli uniwersalnego planu tematów homilii, ale wskazali na misterium paschalne Chrystusa jako podstawowe kryterium hermeneutycznym dla
homilii. Stwierdzili zarazem, Īe podstawowym celem homilii jest paschalne
misterium Chrystusa, głoszone w czytaniach i homilii oraz urzeczywistniane
we Mszy Ğw.: „Zasadą jednoczącą jest objawienie i celebrowanie paschalnej
tajemnicy Chrystusa na zgromadzeniu liturgicznym” 20.
W Dekrecie poprzedzającym Dyrektorium homiletyczne Kongregacja
Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów podkreĞliła priorytetową rolĊ roku
liturgicznego w planowaniu tematów homilii. Uznała teĪ swoje propozycje
18
DH 6; por. VD 56; EG 142.
DH 4.
20
Por. DH 149; KONGREGACJA KULTU BOĩEGO. Wprowadzenie teologiczno-pastoralne do
lekcjonarza mszalnego. W: To czyĔcie na moją pamiątkĊ. Oprac. J. MIAZEK, Warszawa 1987,
s. 33-75 (dalej cyt. WLM).
19
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
85
za niewyczerpujące: „W czĊĞci drugiej, zatytułowanej Ars praedicandi […]
w sposób pozytywny i niewyczerpujący zaproponowano klucze interpretacyjne do cyklu niedziel i Ğwiąt, począwszy od centrum roku liturgicznego
(ĝwiĊte Triduum Paschalne i okres Wielkanocy, Wielki Post, Adwent, okres
Narodzenia PaĔskiego i okres zwykły)”21. Oznacza to, Īe w zamiarze autorów Dyrektorium homiletycznego zaproponowane na poszczególne niedziele
i ĞwiĊta treĞci Katechizmu KoĞcioła Katolickiego naleĪy traktowaü jako inspiracjĊ i klucz do dalszych własnych poszukiwaĔ homilistów. Zaproponowane treĞci mogą, ale nie muszą byü wykorzystane jako Ĩródło przepowiadania. Stolica Apostolska nie zamierzała bowiem monopolizowaü tematów
homilii.
Poszczególne niedziele i ĞwiĊta nie zostały opatrzone jakimĞ jedynym tytułem. I słusznie, gdyĪ taki zabieg byłby duĪym ograniczeniem twórczoĞci
głosicieli słowa BoĪego, a poza tym niezgodny z soborową odnową liturgii
słowa i ksiąg liturgicznych. Sami bowiem
twórcy lekcjonarza Ğwiadomie zrezygnowali z przyporządkowywania jakiegoĞ „tematu” do kaĪdej niedzieli roku i związanego z tym doboru czytaĔ. „Takiemu układowi sprzeciwia siĊ właĞciwe pojĊcie czynnoĞci liturgicznej, która zawsze jest sprawowaniem misterium Chrystusa i która na mocy Tradycji korzysta ze słowa BoĪego,
kierując siĊ nie tylko motywami rozumowymi lub pochodzącymi z zewnątrz, lecz
takĪe troską o głoszenie Ewangelii i doprowadzenie wiernych do całej prawdy”
(WLM 68)22.
Znamienne jest, Īe w dekrecie wprowadzającym do Dyrektorium homiletycznego Kongregacja ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów wyraĨnie sformułowała intencjĊ, jaka przyĞwiecała jej przy publikacji dyrektorium. Wyraziła ją, nawiązując do nauczania papieĪa Franciszka zawartego
w adhortacji Evangelii gaudium: „Īeby homilia była «rzeczywiĞcie intensywnym i szczĊĞliwym doĞwiadczeniem Ducha, pokrzepiającym spotkaniem
ze Słowem, stałym Ĩródłem odnowy i wzrastania»” (EG 135). Widaü tu tĊ
samą myĞl, jaką wyraził Jan Paweł II w liĞcie apostolskim o ĞwiĊtowaniu
niedzieli, przypominając, Īe homilia
zwłaszcza w kontekĞcie zgromadzenia eucharystycznego, jest nie tyle okazją do medytacji i katechezy, co raczej dialogiem miĊdzy Bogiem a Jego ludem: dialog ten
ogłasza wspaniałe prawdy o zbawieniu i wciąĪ na nowo przypomina o zobowiąza21
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE
Prot. N. 531 / 14. W: Homiletic Directory. Vatican City 2014.
22
Por. DH 140.
OF THE
S ACRAMENTS. Decree.
86
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
niach, jakie wynikają z Przymierza. Lud BoĪy ze swej strony czuje siĊ powołany
do udziału w tym dialogu miłoĞci przez dziĊkczynienie i uwielbienie, ale zarazem do
potwierdzenia swojej wiernoĞci przez nieustanny wysiłek „nawrócenia”23.
Jakkolwiek liturgia zawiera elementy dydaktyczne, nie moĪe zamieniaü
siĊ w regularny wykład nawet na tak dostojny temat, jak doktrynalne i moralne nauczanie KoĞcioła. Dyrektorium homiletyczne przypomniało spostrzeĪenie papieĪa Franciszka o tym, Īe homilia stanowi „szczególny rodzaj,
poniewaĪ chodzi o przepowiadanie słowa w ramach celebracji liturgicznej.
Stąd powinna byü krótka i powinna unikaü sprawiania wraĪenia, Īe jest jakąĞ
konferencją lub lekcją”24. NastĊpnie zaĞ Dyrektorium dodało, Īe
Liturgiczna natura homilii rzuca Ğwiatło na jej wyjątkowy cel; zastanawiając siĊ nad
nim, warto powiedzieü, czym homilia nie jest […] nie jest okazją do tego, Īeby homilista poruszał sprawy zupełnie niezwiązane z celebracją liturgiczną i jej czytaniami albo Īeby naduĪywał tekstów wskazanych przez KoĞciół i naginał je do jakiejĞ
z góry powziĊtej idei. […] Homilia nie jest teĪ nauką katechetyczną, chociaĪ katecheza tworzy jej istotny wymiar”25.
Nie moĪna wiĊc zapominaü, Īe misterium paschalne Chrystusa, głoszone
i celebrowane, jest podstawowym celem i kryterium hermeneutycznym dla
homilii. Jakiekolwiek programowanie tematów homilii musi byü podporządkowane temu kryterium.
Misterium paschalne jest kryterium hermeneutycznym nie tylko do właĞciwego zrozumienia tekstów biblijnych, ale takĪe doĞwiadczeniem zbawczym i pryzmatem, przez który naleĪy patrzeü na Īycie uczestników liturgii
i słuchaczy homilii:
Tajemnica paschalna, której skutecznie doĞwiadczamy w celebracji eucharystycznej,
nie tylko rzuca Ğwiatło na proklamowane Pismo ĝwiĊte, lecz takĪe przemienia Īycie
słuchaczy. Dlatego dalszym celem homilii jest pomoc Ludowi BoĪemu, aby dostrzegł, jak tajemnica paschalna nie tylko kształtuje naszą wiarĊ, ale takĪe uzdalnia
nas do postĊpowania w Ğwietle tego, w co wierzymy 26.
23
DD 41.
EG 138; DH 6.
25
DH 6.
26
DH 22.
24
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
87
4.2. Tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego
na kanwie roku liturgicznego
W celu unikniĊcia przypadkowoĞci i powtórzeĔ ‫ ޤ‬bo kaĪdy homilista wykazuje predylekcje do oscylowania wokół ulubionych tematów ‫ ޤ‬korzystne
jest tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego. Programowanie takie powinno spełniaü jednak okreĞlone warunki. Po pierwsze, powinno
uwzglĊdniaü okresy roku liturgicznego z jego centrum, jakim jest misterium
paschalne Chrystusa; po drugie, powinno braü pod uwagĊ specyfikĊ ewangelii, która jest proklamowana w danym cyklu roku liturgicznego; po trzecie,
zachowaü elastycznoĞü niezbĊdną do liturgicznej interpretacji Īycia słuchaczy homilii.
1. Najlepszym rozwiązaniem jest wiĊc krótkoterminowe planowanie tematów homilii, z uwzglĊdnieniem okresów liturgicznych. One wyznaczają
optymalne klamry czasowe planowania, które sprzyja unikaniu przypadkowoĞci i powtórzeĔ w podejmowaniu tematów homilii. Słuszne jest wiĊc
przemyĞlenie przez homilistów treĞci liturgii nadchodzących okresów i Ğwiąt
roku liturgicznego przed Adwentem, okresem BoĪego Narodzenia, pierwszą
czĊĞcią okresu zwykłego, okresem Wielkiego Postu, Triduum Paschalnym,
okresem wielkanocnym i drugą czĊĞcią okresu zwykłego27. Ponadto na początku kaĪdego nowego roku liturgicznego albo na początku okresu zwykłego warto przypomnieü sobie teologiĊ ewangelisty, którego dzieło bĊdzie
proklamowane w poszczególne niedziele.
2. Za wprowadzeniem do Lekcjonarza mszalnego Dyrektorium homiletyczne przypomniało, Īe czytania mszalne w roku liturgicznym zostały podzielone na trzy roczne cykle, w których kolejno dominuje lektura Ewangelii
poszczególnych autorów synoptycznych, Mateusza – w roku A, Marka –
w roku B, Łukasza – w roku C:
Od trzeciej niedzieli [zwykłej] rozpoczyna siĊ czytanie półciągłe trzech Ewangelii
synoptycznych; czytanie to jest ułoĪone tak, aby ukazaü, jak kaĪda Ewangelia we
właĞciwy sobie sposób przedstawia Īycie i naukĊ Chrystusa Pana. DziĊki takiemu
układowi uzyskuje siĊ ponadto pewną harmoniĊ miĊdzy treĞcią kaĪdej Ewangelii
i rozwojem roku liturgicznego28.
W nastĊpnym punkcie Dyrektorium homiletyczne wprost przestrzega
przed przypadkowoĞcią w podchodzeniu do Ewangelii niedzielnej. Przypo27
28
Por. H. SŁAWIēSKI. MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą s. 268.
Por. DH 141; por. WLM 105.
88
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
mina zarazem, Īe istnieje pewna ciągłoĞü, zamierzona przez twórców lekcjonarza – lectio continua albo lectio semincontiua, czyli lektura ciągła albo
półciągła tekstów biblijnych: „Poszczególne lata takĪe siĊ róĪnią, poniewaĪ
przekazują naukĊ właĞciwą kaĪdej z Ewangelii synoptycznych. Homilista
powinien strzec siĊ pokusy traktowania kaĪdej Ewangelii niedzielnej jako
niezaleĪnej całostki. ZnajomoĞü ogólnej struktury i charakterystycznych
cech kaĪdej Ewangelii pomoĪe mu w zrozumieniu tekstu”29. W kolejnych
punktach Dyrektorium homiletycznego omówiona została specyfika poszczególnych Ewangelii synoptycznych i struktura czytaĔ niedzielnych
w okresie zwykłym w ciągu roku liturgicznego A30, B31 i C32.
3. Posługa słowa jest realizowana zawsze z myĞlą o okreĞlonych adresatach, w której aspekt lokalny, duszpasterski musi byü zawsze brany pod
uwagĊ. ToteĪ optymalne planowanie homilii powinno uwzglĊdniaü pytania
i problemy przewidywanych słuchaczy, bieĪące działania duszpasterskie
oraz sprawy przeĪywane w społecznoĞci lokalnej, nawet jeĞli mają wymiar
globalny. To zadanie homilisty, który jest lokalnym teologiem. Moment
ĞwiĊceĔ był uznaniem jego kompetencji i naleĪytego przygotowania ludzkiego, intelektualnego, duchowego i pastoralnego. Mając odpowiednie kompetencje, ma teĪ odpowiedzialnoĞü za rozpoznawanie znaków czasu, karmienie siĊ i Īycie Ewangelią, ciągłe zapoznawanie siĊ z nauczaniem KoĞcioła.
Na tej podstawie moĪe planowaü swoje homilie. Trzeba jeszcze dodaü, Īe
planowanie tematów homilii przez poszczególnych homilistów nie powinno
byü rozumiane alternatywnie do ogólnopolskich programów homilijnych, ale
komplementarnie, jako ich konieczne uzupełnienie33.
5. PODSUMOWANIE
Celem niniejszego artykułu było przedstawienie moĪliwoĞci i warunków
tematycznego programowania homilii z zachowaniem jej istoty. Sama idea
takiego programowania nie jest zła. Ma ona swoją historiĊ, jest obciąĪona
tĊsknotą niektórych hierarchów i teologów za systematycznym pouczeniem
29
Por. DH 142.
Por. DH 143.
31
Por. DH 144.
32
Por. DH 145.
33
Homilista powinien byü człowiekiem kreatywnym. Zob. J. TWARDY. Koncepcja pracy
twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998.
30
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
89
wiernych na kanwie katechizmu w zakresie prawd wiary i zasad Īycia chrzeĞcijaĔskiego podczas homilii głoszonej na niedzielnej Mszy Ğw.
Biorąc pod uwagĊ doĞwiadczenie historyczne ostatnich wieków, trzeba
pamiĊtaü, Īe juĪ podczas debat soborowych pojawiały siĊ w wypowiedziach
biskupów sugestie przygotowania tematycznego planu homilii na kanwie katechizmu. Sugestie te zostały jednak odrzucone, a plan nie został przyjĊty.
Pozostawiono wówczas tĊ kwestiĊ w kompetencji poszczególnych biskupów
diecezjalnych.
W trakcie ĞwiĊtowania piĊüdziesiątej rocznicy II Soboru WatykaĔskiego
opublikowane zostało Dyrektorium homiletyczne, które znalazło drogĊ miĊdzy Scyllą a Charybdą. Stolica Apostolska nie stworzyła Īadnego tematycznego programu homilii na kanwie katechizmu, ale podpowiedziała, jak wykorzystaü treĞci katechizmu w przepowiadaniu homilijnym. Dyrektorium
homiletyczne promuje nauczanie KoĞcioła o liturgicznej naturze homilii i nie
próbuje sprowadzaü jej do roli katechezy. Nie jest ono zbiorem gotowych
tekstów, z którymi celebransi mogliby wchodziü na ambonĊ. TreĞci tego dyrektorium pomyĞlane zostały jako pomoc dla głosicieli słowa BoĪego. NaleĪy je traktowaü wiĊc jako bardzo przydatne wsparcie, a nie jako gorset ograniczający twórczą pracĊ homilisty, który ma za sobą co najmniej wieloletnie
podstawowe studia teologiczne, a najczĊĞciej równieĪ dodatkowe studia podyplomowe i formacjĊ permanentną.
Zaproponowane w Dyrektorium homiletycznym tematyczne planowanie
homilii z biegiem roku liturgicznego chroni przed przypadkowoĞcią przepowiadania słowa BoĪego na kaĪdą niedzielĊ. Homilista ma bowiem zestaw
ulubionych treĞci, wokół których najczĊĞciej oscylują jego myĞli. Dyrektorium homiletyczne podpowiada tematy, jakie moĪna czerpaü z bogactwa zarówno tekstów liturgicznych, jak i doktryny KoĞcioła zebranej i uporządkowanej w Katechizmie KoĞcioła Katolickiego. NaleĪy pamiĊtaü, Īe ideą, jaka
przyĞwiecała twórcom Dyrektorium homiletycznego, było wzbogacenie homilii niedzielnych pod wzglĊdem merytorycznym. W wypełnieniu tego zadania nikt nie zastąpi homilistów, którzy zobowiązani są do regularnego, co
niedziela, karmienia ludu BoĪego słowem BoĪym.
90
KS. HENRYK SŁAWIēSKI
BIBLIOGRAFIA
Acta synodalia sacrosancti Concilii Oecumenici Vaticani II. T. 2 cz. 5. Città del Vaticano 1973.
BENEDYKT XVI: Adhortacja apostolska „Sacramentum Caritatis”. Kraków 2007.
BENEDYKT XVI: Adhortacja apostolska „Verbum Domini”. Kraków 2010.
BROēSKi W.: Homilia w dokumentach KoĞcioła współczesnego. Lublin 1999.
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS: Homiletic Directory (29.06.2014). Vatican City 2014.
CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS: Decree. Prot.
N. 531 /14. W: Homiletic Directory. Vatican City 2014.
FRANCISZEK: Adhortacja „Evangelii gaudium”. Kraków 2013.
JAN P AWEŁ II: List apostolski „Dies Domini” (31.05.1998). AAS 90: 1998 s. 713-766.
KONGREGACJA KULTU BOĩEGO: Wprowadzenie teologiczno-pastoralne do lekcjonarza mszalnego.
De Verbo Dei. W: To czyĔcie na moją pamiątkĊ. Oprac. J. MIAZEK. Warszawa 1987 s. 33-75.
MCNAMARA R.F.: Catholic Sunday Preaching. The American Guidelines, 1791-1975. Washington, DC 1975.
MCNAMARA R.F.: Programmed homilies. No-no or necessity?. „Homiletic and Pastoral Review”
77: 1977 nr 5 s. 25-32, 48-49.
SIMON H.: Przepowiadanie biblijne. W: Biblia w nauczaniu chrzeĞcijaĔskim. Red. J. KUDASIEWICZ. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1991 s. 49-86.
SŁAWIēSKI H.: MiĊdzy ciągłoĞcią a zmianą. Teoria homilii w Stanach Zjednoczonych po II Soborze WatykaĔskim. Kraków 2008.
SŁAWIēSKI H.: Troska KoĞcioła o poprawĊ jakoĞci homilii: od synodu o Eucharystii i Sacramentum Caritatis do synodu o słowie BoĪym i Verbum Domini. „Colloquia Theologica Ottoniana” 2012 nr 1 s. 37-62.
SŁAWIēSKI H.: Wkład Soboru WatykaĔskiego II w odnowĊ przepowiadania słowa BoĪego. W:
Humanistyczna recepcja Soboru WatykaĔskiego II. Red. E. UMIēSKA-TYTOē, J. LEWANDOWICZ. ŁódĨ 2014 s. 173-184.
SŁAWIēSKI H.: Znaczenie, geneza i struktura „Dyrektorium homiletycznego”. „Polonia Sacra”
40: 2015 nr 3 s. 155-176.
SOBÓR WATYKAēSKI II: Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w KoĞciele. „Christus Dominus” (28.10.1965).
SOBÓR WATYKAēSKI II: Konstytucja o liturgii ĞwiĊtej „Sacrosanctum Concilium” (4.12.1963).
SOBÓR WATYKAēSKI II: Konstytucja o Objawieniu BoĪym „Dei Verbum” (18.11.1965).
ĝWIĉTA KONGREGACJA OBRZĉDÓW: Instrukcja o naleĪytym wykonywaniu Konstytucji o ĞwiĊtej
liturgii „Inter oecumenici” (26.09.1964).
TWARDY J.: Koncepcja pracy twórczej nad kazaniem. Rzeszów 1998.
WAZNAK R.P.: The Anatomy of a Homily. „New Theology Review” 11: 1998 nr 3 s. 70-74.
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
91
TEMATYCZNE PROGRAMOWANIE
PRZEPOWIADANIA HOMILIJNEGO
Streszczenie
Artykuł podejmuje zagadnienie tematycznego programowania przepowiadania podczas Mszy Ğw.
w ciągu roku liturgicznego. Najpierw wskazany jest powód takich propozycji, a jest nim zapotrzebowanie na homilie jednotematyczne, bogate w treĞci zarówno biblijne, jak i liturgiczne oraz
katechetyczne, co postulowali biskupi podczas synodu o Eucharystii i synodu o słowie BoĪym,
a potem papieĪe Benedykt XVI i Franciszek. NastĊpnie omówiona została historia zagadnienia
(soborowa odnowa Ĩródeł koĞcielnego przepowiadania, sugestie tematycznego programowania
homilii, zgłaszane juĪ podczas prac soborowych, oraz odmienne przykłady tematycznego programowania przepowiadania homilijnego), a takĪe treĞci Dyrektorium homiletycznego związane
z tym zagadnieniem: Misterium paschalne Chrystusa jako podstawowy cel i kryterium hermeneutyczne dla homilii oraz tematyczne programowanie przepowiadania homilijnego na kanwie roku
liturgicznego. Uzasadniono, Īe programowanie jest moĪliwe, a nawet korzystne, pod warunkiem
Īe respektuje liturgiczną naturĊ homilii i dokonuje siĊ na podstawie misterium celebrowanego
w roku liturgicznym przy uwzglĊdnieniu słuchaczy, a nie na bazie katechizmu.
Słowa kluczowe: homilia, przepowiadanie, Dyrektorium homiletyczne, program duszpasterski.