ROZWÓJ PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ W POLSCE I ŚWIECIE

ROZWÓJ PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ W POLSCE I ŚWIECIE Ryszarda Czerniachowska Pedagogika społeczne kształtowała się na terenie kilku krajów. W zależności od warunków przybierała różnie odmiany. Dopiero w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku bliżej sprecyzowano przedmiot jej zainteresowań. Nurty bliskie pedagogice społecznej obserwujemy jednak już od końca XVIII w. (7, 2008r., s.56‐84) Dla budowania podstaw pedagogiki społecznej istotne znaczenie miała aktywność i twórczość Jana Henryka Pestelozziego i Roberta Owena. J. H. Pestalozzi‐ szwajcarski pedagog i pisarz. Formułowane przez niego przesłanki teoretyczne i działalność praktyczna obejmowała wiele dziedzin wychowania i nauczania. Zapoczątkował ideę oświaty ludu, którą rozumiał jako podniesienie moralne i ekonomiczne środowiska wiejskiego poprzez budzenie i uruchamianie sił istniejących w tym środowisku. Pestalozziego uważa się także za twórcę modelu wychowania rodzinno‐opiekuńczego w pierwotnej postaci współczesnego, rodzinnego domu dziecka. (5, 1972r., s. VIII‐ LIV) Robert Owen‐ brytyjski działacz robotniczy, twórca jednego z nurtów socjalizmu utopijnego. Dla rozwoju pedagogiki społecznej ważna okazała się jego działalność w fabryce przędzalniczej w Szkocji. Stworzył tu nowe wzory życia robotniczego i szeroko zakrojonej pracy kulturalnej. Zbudował szpital dla robotników, mieszkania dla ich rodzin z ogródkami przydomowymi i tzw. „Nową Instytucję”. Składała się ona z: 1. Dziecińca (było to pierwsze w Europie żłobek i przedszkole); 2. Szkoły elementarnej obejmującej wszystkie dzieci osady poniżej 10 roku życia (dzieci te nie pracowały, tylko uczyły się, co stanowiło novum); 3. Szkoły dokształcającej dla młodzieży (pierwszej w Europie); 4. Terenu zabaw dla dzieci; 5. Klubu dla robotników i dorosłych członków ich rodzin‐ w nim biblioteka, czytelnia, sala na referaty, zabawy dla dorosłych). R. Owen stworzył model spółdzielni produkcyjnej, w której poczynania ekonomiczne nasycane były tendencjami moralno‐ społecznymi. Jak sam podkreślał „ludzie są tworami warunków życia‐ a w parze z poprawianiem się warunków powinno iść uszlachetnianie ludzi za pomocą umiejętnie prowadzonego wychowania”. (1, 1975r., s. 18) Polska pedagogika społeczna pojawiła się w odpowiedzi na swoiste, nowopowstałe potrzeby. Ważnym akcentem historycznym była rewolucja 1905, a terenem dawne Królestwo Polskie. Konieczność budowania polskich Rozwój pedagogiki społecznej w Polsce i świecie
181
instytucji oświaty, kultury i opieki wysiłkiem społecznym sprzyjała powstawaniu ruchu społeczno‐ wychowawczego, którego promotorami byli: Ludwik Krzywicki, Edward Abramowski, Stanisław Karpowicz i inni. (1, 1975r., s.19) Po stłumieniu rewolucji 1905 roku część działaczy stowarzyszeń społecznych, związków niepodległościowych i rewolucyjnych wyemigrowała do Galicji osiedlając się głównie w Krakowie i skupiając się wokół Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza. Tu zamieszkała również wraz z mężem H. Radlińska, której udało się uciec z zesłania na Sybir. Aktywnie włączyła się w krakowskie środowisko ruchu społeczno‐ wychowawczego, gdzie zaczęto posługiwać się określeniem „pedagogika społeczna”. Przy czym „społeczna” zawierało w sobie postulat sprawiedliwości społecznej. Ujęcie takie wynikało z koncepcji przyjętej przez niemieckich pedagogów społecznych: głównie Paula Bergemanna i Paula Natorpa. Ich dzieła noszące w tytułach nazwy : „Soziale Pädagogik“ lub „Sozialpädagogik“ wyrażały tendencję do wyrównywania krzywd społecznych. Pomimo istnienia w Polsce i Niemczech wyraźnych podobieństw w kształtowaniu się podstaw teoretycznych pedagogiki społecznej, to trzeba podkreślić, że zasadnicze różnice w ustroju gospodarczym i politycznych obu krajów odzwierciedlały się w odmiennym doborze zagadnień praktycznych i teoretycznych. (2, 2001r.,s.26‐60) W Polsce, w okresie międzywojennym (1918‐1939) pedagogika społeczna kontynuowała swój rozwój w oparciu o Studium Pracy Społeczno‐ Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskie w Warszawie. Środowisko to skupiało licznych praktyków i teoretyków wychowania pozaszkolnego, oświaty dorosłych, pracy opiekuńczej. W tym samym czasie przedstawiciele polskiej pedagogiki społecznej zainteresowali się pedagogiką środowiska Stanisława Szackiego i Adolfa Busemanna. Stanisław Szacki był pedagogiem radzieckim. W jednej z proletariackich dzielnic Moskwy zainteresował się przekształcaniem, ulepszaniem środowisk robotniczych. Wyróżnił trzy podstawowe kręgi środowiskowe: rodzinę, szkołę i środowisko sąsiedzkie, które nazwał ulicą. Szkoła, zdaniem Szackiego, miała organizować życie społeczności dziecięcej, wspomagać rodzinę i przetwarzać środowisko. Oddziaływanie szkoły poszerzał o wpływy wychowawcze instytucji i placówek pozaszkolnych (4, 1977r., s. 348‐383). Adolf Busemann głosił tezę, że człowiek jest kształtowany przez wpływy środowiska, ale pobudzona aktywność ludzka może to środowisko przekształcać. Człowiek może i powinien być twórcą środowiska korzystniejszego od tego, które zastał przychodząc na świat. Wychowaniu powinien przyświecać obraz nowego, lepszego środowiska (1, 1975r.,s.25‐26). Koncepcję tę rozwinęła H. Radlińska. Podkreślała, że człowiek nie musi 182
RYSZARDA CZERNIACHOWSKA
biernie poddawać się wpływom środowiska, lecz „poznając rzeczywistość, wybierać z niej to, z czego uczyni oręż obrony i narzędzie przebudowy”(6, 1961r.,s.354). Każdy jest żywą częścią środowiska a nie bezwolnym jego wytworem. Stąd właśnie wypływają zadania dla pracownika społecznego. Pracownik społeczny musi umieć rozpoznawać warunki działania. Dla właściwego rozumienia warunków życia i dostrzegania obszarów jego przekształcania H. Radlińska uważała za niezbędną znajomość polityki społecznej, psychologii, etyki, socjologii, historii pracy społecznej. Bowiem najważniejszą cechę społecznego ujęcia pracy jest „służba siłom utrzymującym i przebudowującym życia społeczne”(6, 1961r.,s. 281). Użyteczny dla prac w zakresie opieki i pomocy był dorobek Mary Richmond, która była aktywną działaczką organizacji charytatywnych w Stanach Zjednoczonych. M. Richmond zapoczątkowała nową teorię opieki publicznej. Udowodniła, że nędza, niezdolność do samodzielnego życia i różnego rodzaju wykolejenia mają swoje źródło w sytuacji środowiskowej (1, 1975r., s.27). Od 1957 roku polska pedagogika społeczna wkroczyła w nowy okres rozwoju oparty o doświadczenia rodzime oraz inspiracje płynące ze źródeł radzieckich. Zainteresowano się między innymi metodami pracy grupowej, wychowaniem pozaszkolnym oraz oświatą i kulturą dorosłych. W tym czasie zwraca uwagę zbliżenie pedagogiki społecznej do instytucji pracy socjalnej, profilaktyki i wspierania rozwoju. Określając przedmiot zainteresowań pedagogiki społecznej H. Radlińska wskazała na jej praktyczny charakter i określiła specyfikę punktu widzenia tej dyscypliny. Polega on na zainteresowaniu wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgów kultury na człowieka w różnych fazach jego życia. Do zadań pracy społecznej Radlińska zaliczyła świadome wprowadzanie czynników wyrównujących braki, kompensujących złe wpływy, wspomaganie rozwoju jednostek zagrożonych i rozbudzanie ich potencjału twórczego (6, 1961r.,s. 281). Rozwijając i uwspółcześniając tę myśl E. Marynowicz‐Hetka (3,2006r.,s.128) pisze o koncepcji orientującej działanie społeczne na spożytkowanie sił jednostkowych i zbiorowych dla tworzenia i kształtowania własnej tożsamości. Koncepcja pracy społecznej w pedagogice społecznej nabiera więc nowego, szerszego wymiaru. W odróżnieniu od aktywności tradycyjnej, ukierunkowanej na jednostki i grupy znajdujące się w sytuacjach trudnych, współczesna praca społeczna realizować powinna funkcje pomocy jednostce „ we wchodzeniu w relacje ze sobą samym i z otaczającym ją światem” (3, 2006r., s.128). Jest to, jak pisze dalej autorka, „aktywność profesjonalna, będącą uogólnioną praktyką i spożytkowującą teorie dyscyplin społecznych, humanistycznych, do analizy zagadnień wieloaspektowych” (3, Rozwój pedagogiki społecznej w Polsce i świecie
183
2006r., s.128). Rozumieć trzeba ją jako aktywność bardziej ukierunkowaną na przekształcanie aniżeli na kompensację czy terapię. __________________________ 1. A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa, 1975r.; 2. I. Lepalczyk, Helena Radlińska, Życie i Twórczość, Adam Marszałek, Toruń, 2001r.; 3. E. Marynowicz‐ Hetka, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa, 2006r.; 4. W. Okoń (red.), Szkoły eksperymentalne w świecie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1997r.; 5. J. H. Pestalozzi, Pisma pedagogiczne, Ossolineum, Wrocław‐ Warszawa‐
Kraków, 1972r.; 6. H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Ossolineum, Wrocław‐ Warszawa‐
Kraków, 1961r.; 7. A. Radziewicz‐ Winnicki, Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008r. РОЗВИТОК СОЦІАЛЬНОЇ ПЕДАГОГІКИ У ПОЛЬЩІ ТА В СВІТІ Ришарда Черняховська Розглянуто розвиток соціальної педагогіки у Польщі та в інших країнах. Охарактеризовано діяльність її попередників, засновників та видатних представників. Окреслено предмет зацікавлень соціальної педагогіки. Ключові слова: соціальна педагогіка, Польща, видатні педагоги, особистість, середовище. DEVELOPMENT OF SOCIAL PEDAGOGY IN POLAND AND IN THE WORLD Riszarda Czerniachowska The author of the article presents the development of social pedagogy in Poland and other countries. She characterizes the activity of its foundators and famous representatives and in general means describes the social pedagogy’s subject of interest. Key words: social pedagogy, Poland, famous educators, personality, environment.