docPoziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat
download 
Reklamacja Transkrypt
Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat
PRACE ORYGINALNE O R I G I N A L PA P E R S Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4, 80-89 www.medycynasrodowiskowa.pl www.environmental-medicine-journal.eu Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki Level of knowledge the teenagers in secondary schools about addiction, and its prevention Dorota Maciàg (a, b, c), Marta Witkowska (a, b, c), Ma∏gorzata Cichoƒska (a, b, c), Katarzyna Kucharska (a, b, c), Monika Borek (a, b, c), Wioletta Krawczyk (a, b, c) Wy˝sza Szko∏a Biznesu i Przedsi´biorczoÊci w Ostrowcu Âwi´tokrzyskim, Wydzia∏ Pedagogiki i Nauk o Zdrowiu, Katedra Piel´gniarstwa, Rektor WSBiP w Ostrowcu Âw.: dr hab. n. hum. B. Zboina (a) opracowanie koncepcji materia∏u (c) opracowanie tekstu i piÊmiennictwa (b) zbieranie STRESZCZENIE Wst´p: Ârodki odurzajàce sà obecne na Êwiecie od tysi´cy lat. Cz∏owiek od pradawnych czasów próbowa∏ osiàgnàç zmiany w swojej psychice za pomocà Êrodków psychoaktywnych. Poczàtkowo narkotyki u˝ywane by∏y jako element kultu religijnego, pomocne by∏y tak˝e w urozmaicaniu spotkaƒ towarzyskich. Z czasem zacz´to ich u˝ywaç jako substancji leczniczych. Zjawisko odurzania si´ dzieci i m∏odzie˝y ró˝nymi substancjami odurzajàcymi jest jednym z najpowa˝niejszych przejawów wykolejenia spo∏ecznego i na ca∏ym Êwiecie stanowi trudny problem wychowawczy. Zjawisko narkomanii wÊród m∏odzie˝y przybiera charakter groêny i ma tendencj´ wzrostowà, zagra˝ajàcà zdrowiu i ˝yciu. Przyczyn za˝ywania narkotyków jest tak wiele jak Êrodków psychoaktywnych. M∏odzi ludzie nie doceniajà zdrowia, ich zdaniem choroby wià˝à si´ z podesz∏ym wiekiem. Nie rozumiejà konsekwencji za˝ywania narkotyku, jest to dla nich tylko zabawa. Celem strategii profilaktyki uzale˝nieƒ jest przede wszystkim redukcja ich dost´pnoÊci. Strategie profilaktyczne skoncentrowane na kosztach majà pomagaç jednostkom rozwijaç si´ i zachowywaç zdrowy styl ˝ycia. Strategie skoncentrowane na Êrodowisku powinny uwzgl´dniaç czynniki Êrodowiskowe tj. np. czynniki prawne, ekonomiczne, rodzinne, kulturowe, polityczne, religijne. Cel pracy: Poznanie poziomu wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii, jej przyczyn, skutków zdrowotnych oraz profilaktyki. Materia∏ i metody: W badaniu uczestniczy∏o 80 uczniów klas 1–3 szkó∏ ponadgimanzjalnych powiatu opatowskiego. Narz´dziem badawczym by∏ kwestionariusz ankiety sk∏adajàcy si´ z 21 pytaƒ, które dotyczy∏y wiedzy licealistów na temat: przyczyn si´gania po narkotyki, mo˝liwoÊci pozyskania narkotyków w szkole, skutków zdrowotnych ich za˝ywania oraz profilaktyki nar- Nades∏ano: 15.12.2012 Zatwierdzono do druku: 20.05.2012 kotykowej prowadzonej przez nauczycieli i pedagogów szkolnych. Wyniki: Tylko 25% ankietowanych okreÊli∏o narkomani´ jako zjawisko patologii spo∏ecznej. 65% badanych stwierdzi∏o, ˝e w ostatnim czasie obserwuje si´ wzrost spo˝ycia narkotyków. Jako przyczyn´ tego stanu 33% uznaje sytuacje stresowe, a 48% wp∏yw grupy rówieÊniczej. 45% ankietowanych przyzna∏o si´ do kontaktu z narkotykami, a 50% twierdzi, i˝ narkotyki sà ∏atwo dost´pne w szkole. Dla 52% okazjonalne za˝ywanie narkotyków nie jest uzale˝nieniem, jednak zdaniem 87% badanych narkomania wymaga leczenia. Tylko 23% ankietowanych uwa˝a podejmowane instytucjonalnie dzia∏ania profilaktyki antynarkotykowej za skuteczne. 68% badanych podkreÊli∏o ogromnà rol´ rodziców w profilaktyce narkomanii. Wnioski: Uzyskane wyniki wskazujà na potrzeb´ prowadzenia szeroko rozumianej profilaktyki narkomanii w szko∏ach. Celem podejmowanych dzia∏aƒ powinno byç promowanie zdrowego stylu ˝ycia, opóênienie wieku inicjacji oraz ograniczenie dost´pnoÊci do narkotyków. Wa˝ne jest rozwijanie umiej´tnoÊci, pozwalajàcych radziç sobie z trudnymi sytuacjami stresowymi. Realizatorami dzia∏aƒ poza rodzicami powinni byç nauczyciele wspierani przez psychologów i pedagogów szkolnych a terenem tych dzia∏aƒ, szko∏a i inne miejsca w których m∏odzie˝ sp´dza czas. S∏owa kluczowe: profilaktyka, narkomania, m∏odzie˝ INTRODUCTION Background: Narcotics have been present in the world for thousands of years. People have been trying to change their psyche by means of psychoactive drugs. At the very beginning drugs were used as the element of religious cult, helpful in varying social meetings. With time, they were used as Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki 81 medicinal substances. The phenomenon of narcosis among children and teenagers by means of various narcotics is one of the most serious aspects of social aberration and it is a very difficult educational problem all over the world. Drug abuse among teenagers is becoming more and more serious and is increasing, which puts health and life in danger. There are as many reasons of drug abuse as narcotics. Young people do not appreciate their health, as in their opinion illnesses are directly related to an old age. They do not understand the consequences of drug abuse which is just a good fun for them. The aim of drug prevention strategy is, first of all, the reduction of drugs availability. The prevention strategies concentrated on costs aim at helping the individuals to develop and keep the healthy way of life. The strategies concentrated on society should include the environmental factors, such as legal, economical, family, cultural, political and religious aspects. The aim of this work was to specify the awareness of secondary school students concerning drug abuse, its reasons, health effects and prevention. Materials and methods: The research was conducted among 80 students of 1–3 grade of secondary schools from Opatów province. The questionnaire was the research tool, which consisted of 21 questions concerning the students’ knowledge about the reasons for reaching for drugs, the possibilities of getting drugs at school, the health reasons of drug abuse as well as the drug prevention conducted by the teachers and school educationalists. Results: Only 25% of the students believed drug abuse to be a socially pathological phenomenon. 65% claimed that lately the increase of drug abuse could have been observed. As the reason for this, 33% give stress and 48% – the peer pressure. 45% of those questioned admitted they had already tried drugs, and 50% claimed that drugs are easily available at school. For 52% taking drugs occasionally is by no means an addiction; still according to 87% drug abuse requires medical treatment. Only 23% of the young believed that the actions undertaken by the institution concerning drug prevention are effective. 68% of the questioned stressed a huge role of parents in drug prevention. Conclusions: The results of the research prove the need of conducting a wide prevention campaign at schools. The aim of undertaken actions should be healthy life promotion, delaying the age of sexual initiation, as well as limiting the availability of drugs. It is important to increase the abilities allowing the young people to cope with difficult stressful situations. Teachers, apart from parents, backed up by psychologists and educationalists should carry out the above mentioned campaigns. As far as the places of the campaigns are concerned, these should be schools and other places where the young spend their free time. WST¢P Zaburzenia b´dàce konsekwencjà za˝ywania substancji psychoaktywnych mo˝na podzieliç na nast´pujàce kategorie: uzale˝nienie fizyczne, psychiczne i spo∏eczne. Zaburzenia u˝ywania substancji psychoakywnych polegajà na jej nadu˝ywaniu i stopniowym uzale˝nieniu od niej. Nadu˝ywanie definiowane jest jako nadmierna trwajàca d∏u˝ej ni˝ 12 miesi´cy konsumpcja substancji psychoaktywnych przez osob´ wolnà jeszcze od uzale˝nienia [3]. U osób za˝ywajàcych narkotyki szczególnie szybko dochodzi do uzale˝nia fizycznego. Osoba narkotyzujàca si´ ∏atwo przekracza granic´ miedzy pragnieniem substancji a jej potrzebà. Po przekroczeniu tej granicy potrzeba staje si´ trwa∏a, nieodwracalna, przemo˝na i silniejsza ni˝ ludzka wola. Zaspokojenie potrzeby staje si´ jej priorytetem. DolegliwoÊci pojawiajàce si´ w sytuacji niedoboru substancji nazywane sà zespo∏em abstynenckim [3]. Objawy abstynenckie charakteryzujà si´: bólami mi´Êni, biegunkà, md∏oÊciami, niepokojem, halucynacjami, delirium a˝ do zapaÊci w∏àcznie [4]. Uzale˝nienie psychiczne jest to stan psychiczny powsta∏y w wyniku przyjmowania ró˝nego rodzaju Êrodków uzale˝niajàcych. Mo˝e ono mieç ró˝ne nasilenie i przejawiç si´ zwyk∏ym pragnieniem, które mo˝liwie w miar´ ∏atwo opanowaç, albo te˝ po˝àdaniem posuni´tym a˝ do nieopanowanej ˝àdzy i przymusu bra- Patologià spo∏ecznà nazywane sà zjawiska spo∏ecznego zachowania si´ jednostek i okreÊlonych grup spo∏ecznych sprzeczne z systemem norm moralnych, a tak˝e cz´sto prawnych obowiàzujàcych w danym spo∏eczeƒstwie lub anormalne warunki spo∏eczne w instytucjach, Êrodowiskach lub systemach, wytwarzajàce, u∏atwiajàce lub podtrzymujàce patologiczne reakcje u jednostek ˝yjàcych w tych warunkach [1]. Problem uzale˝nieƒ jest dobrze znany na Êwiecie. Uzale˝nionym mo˝na byç od substancji psychoaktywnych, jak równie˝ od pewnych form aktywnoÊci codziennego ˝ycia jednostki. Uzale˝nienie to psychiczny i fizyczny stan wynikajàcy z interakcji miedzy ˝ywymi organizmami a substancjà chemicznà: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, charakteryzujàcy si´ zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których nale˝y koniecznoÊç przyjmowania danej substancji w sposób ciàg∏y lub okresowy, w celu doÊwiadczenia jej wp∏ywu na psychik´, lub by uniknàç przykrych objawów towarzyszàcych brakowi substancji [2]. Szerzàce si´ uzale˝nienia od Êrodków psychoaktywnych sprawi∏y, i˝ problem ten sta∏ si´ plagà wspó∏czesnego Êwiata. Âwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) uzale˝nienia zalicza do najwi´kszych patologii spo∏ecznych prze∏omu XX i XXI wieku. Key words: prevention, drug addiction, teenager 82 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki nia. Psychiczne uzale˝nienie wià˝e si´ z takimi okolicznoÊciami jak: czas przyjmowania substancji o ustalonej porze dnia np. po pracy, rano, przed snem itd. Du˝e znaczenie ma rytua∏ brania, sposób za˝ywania, ch´ç poprawienia sobie komfortu psychicznego lub usuni´cia dyskomfortu. Dla uzale˝nionego cz∏owieka zaabsorbowanie przyjmowanymi Êrodkami staje si´ dominantà, a jego zachowanie staje si´ zachowaniem na∏ogowca. W przypadku uzale˝nienia psychicznego odstawienie Êrodka nie powoduje wystàpienia objawów abstynencyjnych, poza ogólnym podnieceniem i z∏ym samopoczuciem. W terapii odwykowej i w resocjalizacji nale˝y mieç na uwadze szczególnie ten w∏aÊnie kryzysowy moment w procesie uwalniania si´ od Êrodków uzale˝niajàcych [5]. Uzale˝nienie spo∏eczne wià˝e si´ z za˝ywaniem narkotyku w grupie. Mo˝e mieç charakter kultowy, obrz´dowy. Istotà zjawiska uzale˝nienia spo∏ecznego, jest bardzo silne uzale˝nienie od grupy, a wtórnie od Êrodków narkotycznych. Przynale˝noÊç do danej grupy pociàga za sobà przyjmowanie zasad, obyczajów i rytua∏ów panujàcych w grupie. W etiologii uzale˝nieƒ mo˝na wyodr´bniç psychologiczne i Êrodowiskowe uwarunkowania zwi´kszajàce ryzyko ich powstawania [5]. CEL PRACY Celem pracy jest poznanie poziomu wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii, jej przyczyn, skutków zdrowotnych oraz profilaktyki. patologii spo∏ecznej. Uzyskane wyniki przedstawia ryc. 1. Patologia to zachowanie ogólnie odbiegajàce od ogólnie przyj´tych norm nie wiem, nie mam zdania 48% 52% Ryc. 1. Interpretacja terminu „patologia spo∏eczna” Fig. 1. The interpretation of the term „social pathology” Ponad po∏owa badanych podj´∏a prób´ okreÊlenia poj´cia patologii spo∏ecznej i okreÊli∏a je jako zjawiska negatywne, odbiegajàce od ogólnie przyj´tych norm spo∏ecznych, pozosta∏e 48% badanych nie zna∏o poprawnej definicji analizowanego poj´cia. Poproszono badanà m∏odzie˝ o podanie przyk∏adów najcz´Êciej spotykanych patologii spo∏ecznych. Uzyskane wyniki przedstawia ryc. 2. Uzale˝nienie od narkotyków Uzale˝nienie od alkoholu Niski status ekonomiczny rodziny Uzale˝nienie od nikotyny MATERIA¸ I METODY W badaniu uczestniczy∏o 80 uczniów klas 1-3 szkó∏ ponadgimanzjalnych powiatu opatowskiego. Narz´dziem badawczym by∏ kwestionariusz ankiety sk∏adajàcy si´ z 21 pytaƒ, które dotyczy∏y wiedzy licealistów na temat: przyczyn si´gania po narkotyki, mo˝liwoÊci pozyskania narkotyków w szkole, skutków zdrowotnych ich za˝ywania oraz profilaktyki narkotykowej prowadzonej przez nauczycieli i pedagogów szkolnych. WYNIKI BADA¡ Ogólny obraz patologii spo∏ecznej postrzegany przez badanà m∏odzie˝ Termin „patologia spo∏eczna” okaza∏ si´ byç terminem z∏o˝onym i trudnym do interpretowania. M∏odzie˝y ∏atwiej wskazaç zjawiska patologii spo∏ecznej wyst´pujàce w ich otoczeniu ani˝eli podaç definicje Przemoc fizyczna w rodzinie 12% 25% 32% 15% 16% Ryc. 2. Znane przez m∏odzie˝ zjawiska patologii spo∏ecznej Fig. 2. Known by the teenagers occurrence of social pathology 66% licealistów jako najcz´stsze zjawiska patologii spo∏ecznej wymieni∏o uzale˝nienia od alkoholu, narkotyków czy nikotyny oraz przemoc fizycznà w rodzinie. Niepokojàcym wydaje si´ byç fakt, i˝ tylko 25% badanych uznaje narkomani´ za zjawisko patologii 83 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki spo∏ecznej. Pozosta∏ym badanym patologia spo∏eczna kojarzy∏a si´ z niskim statusem ekonomicznym rodziny, które to zjawisko wyst´pujàce samodzielnie trudno uznaç za patologi´. Mo˝na tu raczej mówiç o ma∏ej zaradnoÊci ˝yciowej lub innych niezale˝nych od rodziny przyczynach. Uzale˝nienie definiowane jest jako „nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejÊ czynnoÊci lub za˝ywania jakiejÊ substancji”. W j´zyku potocznym termin „uzale˝nienie” jest stosowany g∏ównie do osób, które nadu˝ywajà narkotyków, alkoholu lub papierosów. Badana m∏odzie˝ w ró˝ny sposób okreÊli∏a czym jest i jak rozumie termin „uzale˝nienie”. Uzyskane wyniku przedstawia ryc. 3. Uzale˝nienie jest czymÊ co niszczy organizm Psychiczne i fizyczne uzale˝nienie od substancji psychoaktywnych Zbyt ma∏ej kontroli ze strony rodziców i nauczycieli Wp∏ywu Êrodków masowego przekazu Wi´kszej dost´pnoÊci do substancji uzale˝niajàcych 31% 47% 22% Ryc. 4. Przyczyny narastajàcej fali narkomanii Fig. 4. The reasons for the rising of drug addiction G∏ód i przymus brania substancji uzale˝niajàcej Za˝ywanie substancji w chwili stresu 6% 24% 38% 32% Ryc. 3. Interpretacja terminu „uzale˝nienie” Fig. 3. The interpretation of the term „addiction” Z analizy zebranego materia∏u badawczego wynika, i˝ zdecydowana wi´kszoÊç badanej m∏odzie˝y prawid∏owo potrafi okreÊliç czym jest uzale˝nienie, okreÊlajàc je jako dzia∏anie destruktywne, niszczàce organizm oraz jako koniecznoÊç i przymus za˝ywania substancji psychoaktywnych. Dla 6% badanych uzale˝nieniem jest tak˝e si´ganie po substancje psychoaktywne dla roz∏adowania napi´cia emocjonalnego. Problem narkomanii jest znany i obecny na Êwiecie od tysi´cy lat. Poczàtkowo narkotyki mia∏y swoje zastosowanie w medycynie, religii ale ich rozprzestrzenianie i ch´ç osiàgania zmian w swojej psychice za pomocà Êrodków psychoaktywnych narasta∏y. W ostatnich latach obserwuje si´ wzrost cz´stoÊci za˝ywania narkotyków przez m∏odzie˝, takà tendencj´ zaobserwowa∏o 65% ankietowanych licealistów. Zapytano wi´c badanà m∏odzie˝ o przyczyny tego zjawiska. Zdaniem badanych licealistów g∏ównà przyczynà szerzenia si´ narkomanii jest brak dostatecznej kontroli ze strony rodziców, opiekunów i wychowawców. Niebagatelnà rol´ odgrywajà tu równie˝ Êrodki masowego przekazu, gdzie kultywowany jest „luzacki” styl ˝ycia. Istotne znaczenie w szerzeniu si´ omawianej patologii ma tak˝e zwi´kszenie dost´pnoÊci do substancji psychoaktywnych, m∏odzie˝ mo˝e je nabyç nawet w szkole. Wzrost dost´pnoÊci do narkotyków sprawia, ˝e m∏odzie˝ kierujàc si´ ciekawoÊcià si´ga po nie. I tak do kontaktu z narkotykami przyzna∏o si´ 55% badanej m∏odzie˝y. W trakcie badania poproszono ankietowanà m∏odzie˝ o wymienienie najpopularniejszych wÊród m∏odzie˝y narkotyków. Poniewa˝ licealiÊci wymieniali wi´cej ni˝ jednà substancj´ psychoaktywnà, procent nie sumuje si´ do 100. Marihuana 78% Haszysz 64% Kokaina 59% 66% Ecstazy 86% Amfetamina LSD 48% Heroina Sterydy anaboliczne Leki psychotropowe 73% 34% 37% Ryc. 5. Najpopularniejsze narkotyki – opina badanych Fig. 5. Top drugs – opinion of the respondents 84 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki 76% 54% Ró˝ne bywajà powody, dla których m∏odzie˝ w sposób mniej lub bardziej Êwiadomy si´ga po narkotyki. Dla jednych jest to ciekawoÊç, dla innych ch´ç zaimponowania kolegom, a dla nast´pnych sposób na odreagowanie stresu. Rycina 7 przedstawia powody si´gania po narkotyki przez badanych. Procent nie sumuje si´ do 100 ze wzgl´du na mo˝liwoÊç dokonania wielokrotnego wyboru. 72% 52% 48% 45% 33% Po „k czu im cie Êw b a˝ ycia ny Ak m ce ” pt ac ró ja Pr w gr ób ie up Ên y a icz od ej r st ea re g su ow cz sz an y ko ia do ln m eg ow o M eg od o a, ró w w p∏ ie yw Ên ik Za ów sp ok c o no iek je w aw nie e do oÊ zn ci, an ia Do najcz´Êciej wymienianych przez m∏odzie˝ narkotyków nale˝a∏y: amfetamina, marihuana, heroina, haszysz i tabletki Ekstazy. Najrzadziej wymieniane substancje psychoaktywne to: sterydy anaboliczne i leki psychotropowe. SpoÊród 45% badanych (36 osób), którzy przyznali si´ do kontaktu z narkotykami, dla 22 badanych pierwszym za˝ywanym narkotykiem by∏a marihuana. Pozosta∏e 14 osób odpowiedzia∏o, i˝ ich pierwszym narkotykiem by∏ amfetamina. SpoÊród 36 licealistów, którzy przyznali si´ do próbowania dzia∏ania narkotyków 24 osoby przyzna∏y, i˝ si´gn´∏y po nie kolejny raz, pozosta∏e 11 osób swojà „przygod´” z narkotykami zakoƒczy∏o na tej incydentalnej próbie i nie zamierza jej powtarzaç. Osoby zajmujàce si´ dystrybucjà substancji psychoaktywnych Êwietnie „wtapiajà si´” si´ w Êrodowisko m∏odzie˝owe i zajmujà si´ ich rozprowadzaniem w miejscach gdzie przebywajà potencjalni nabywcy. Miejscami, gdzie m∏odzie˝ bez trudu mo˝e zakupiç narkotyki sà: szko∏a, dyskoteka, kino, imprezy m∏odzie˝owe np. prywatki. Uzyskane wyniki przedstawia ryc. 6. (procent nie sumuje si´ do 100, poniewa˝ badani wybierali wi´cej ni˝ jednà odpowiedê). Ryc. 7. Powody si´gania po narkotyki Fig. 7. The reasons for drug use 50% Szko∏a Dyskoteka 26% 28% Prywatka Kino Koncerty i inne imprezy m∏odzie˝owe Ryc. 6. Miejsca w których mo˝na z ∏atwoÊcià zakupiç narkotyki Fig. 6. Places where you can easily buy drugs Bardzo niepokojàcym jest fakt, ˝e a˝ po∏owa ankietowanej m∏odzie˝y wskaza∏a na ∏atwoÊç nabycia narkotyków w szkole. Mo˝na podejrzewaç, i˝ ∏atwoÊç ta wynika z faktu, ˝e dystrybucjà zajmujà si´ ich rówieÊnicy. Zatrwa˝ajàcy jest tak˝e fakt, ˝e szko∏a jako instytucja nie zapewnia m∏odzie˝y poczucia bezpieczeƒstwa. Dla zdecydowanej wi´kszoÊci badanych, powodami si´gania po narkotyki sà moda i ciekawoÊç nowych doznaƒ. Kolejne odpowiedzi to sposób na roz∏adowanie stresu, którego êród∏em jest szko∏a lub sytuacje domowe. Istotnà rol´ licealiÊci przypisali modzie i wp∏ywowi grupy rówieÊniczej. Dla 45% jest to tak˝e bycie „wa˝nym”. Niepokojàcym wydaje si´ byç fakt, i˝ dla 52% badanej m∏odzie˝y okazjonalne za˝ywanie narkotyków nie jest uznawane za zjawisko niepokojàce, a tym samym badani nie doszukujà si´ w tym niczego z∏ego. D∏ugotrwale przyjmowanie substancji narkotycznych prowadzi do wielu zaburzeƒ w funkcjonowaniu ca∏ego organizmu ludzkiego. Zaburzenia te dotyczà zarówno sfery doznaƒ i równowagi psychicznej jak równie˝ prawid∏owego funkcjonowania wszystkich uk∏adów somatycznych. Wiedz´ licealistów na temat szkodliwego wp∏ywu narkotyków na organizm cz∏owieka przedstawia rycina nr 8 (procent nie sumuje si´ do 100, ze wzgl´du na mo˝liwoÊç wyboru wi´cej ni˝ jednej odpowiedzi). 85 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki 88% 74% 5% Zaburzenia psychiczne Zaburzenia somatyczne Nie wywo∏ujà ˝adnych zaburzeƒ Zdecydowana wi´kszoÊç badanych (87%) wskaza∏a na koniecznoÊç leczenia narkomanów z czego 33% wskaza∏o gdzie narkomani powinni szukaç pomocy. LicealiÊci wskazali tu tak˝e na potrzeb´ udzielenia narkomanom wsparcia psychospo∏ecznego w walce z uzale˝nieniem. PodkreÊlali równie˝ fakt, i˝ to sam narkoman musi mieç wol´ do walki z na∏ogiem. Pozostali stwierdzili, ˝e leczenie narkomanów jest bezcelowe, gdy˝ narkomania jest nieuleczalna. Dzia∏ania zwiàzane z zapobieganiem i zwalczaniem narkomanii podejmujà w naszym kraju ró˝ne instytucje oraz grupy spo∏eczne. Badana m∏odzie˝ podj´∏a prób´ wskazania instytucji oraz grup spo∏ecznych zajmujàcych si´ zapobieganiem i zwalczaniem narkomanii. 72% Ryc. 8. Wp∏yw narkotyków na organizm cz∏owieka Fig. 8. Effects of drugs on the human body Budujàcym wydaje si´ byç poziom wiedzy m∏odzie˝ny na temat szkodliwego wp∏ywy narkotyków na organizm cz∏owieka. Blisko 90% ankietowanych wskaza∏o na negatywny wp∏yw substancji aktywnych na wszystkie organy i narzàdy organizmu. Blisko 74% licealistów wskaza∏o tak˝e destruktywny wp∏yw narkotyków na centralny uk∏ad nerwowy, co prowadziç mo˝e do depresji i prób samobójczych. Uzale˝nienie od narkotyków jest jednà z najtrudniej leczàcych si´ patologii spo∏ecznych i wymaga szeroko rozumianej terapii fizycznej i psychospo∏ecznej. Zjawisko to zosta∏o uznane za patologi´ wymagajàcà leczenia przez 87% badanych . Wyniki opinii badanych na temat celowoÊci leczenia narkomanów przedstawia rycina 9. Tak, wyniszcza i prowadzi do Êmierci Tak, pomocy nale˝y szukaç w Monarze Nie, narkomana nie mo˝na wyleczyç 13% 32% 55% Ryc. 9. Opina badanych na temat celowoÊci leczenia narkomanów Fig. 9. Opinion of respondents on the advisability of treating drug addicts 46% 40% 26% Monar KoÊció∏ 23% Inst. praw.: sàd, prokuratura Szko∏a, rodzina Nie mam zdania Ryc. 10. Instytucje i grupy spo∏eczne powo∏ane do zwalczania i zapobiegania narkomani Fig. 10. Institutions and social groups set up to combat and prevent drug addicts Obj´ta badaniem m∏odzie˝ ogromnà rol´ w walce z narkomanià przypisuje instytucji zwiàzanej z leczeniem uzale˝nieƒ – „Monar”. Blisko po∏owa badanych wa˝nà rol´ w zapobieganiu narkomani przypisuje szkole. Niespe∏na 25% wskaza∏a na niskà skutecznoÊç zwiàzanych z prawem instytucji paƒstwowych. Nieco ponad 25% podkreÊli∏a rol´ zwiàzków wyznaniowych. Niepokojàcy wydaje si´ byç fakt, i˝ blisko 50% badanych nie ma zdania na ten temat, co mo˝e oznaczaç ich sceptyczne podejÊcie do dotychczasowych dzia∏aƒ podejmowanych przez wymienione instytucje. Istnieje wiele sposobów oraz metod, aby od najm∏odszych lat przekazywaç m∏odzie˝y wiedz´ z zakresu profilaktyki uzale˝nieƒ. Niebagatelnà rol´ majà tu do spe∏nienia: rodzice, nauczyciele i pedagodzy oraz piel´gniarki szkolne. Wyniki badania dotyczàce opinii m∏odzie˝y na temat osób, które w ich otoczeniu odpowiedzialne sà za edukacj´ z zakresu uzale˝nieƒ przedstawia rycina 11. 86 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki Rodzice Nauczyciele, pedagodzy Piel´gniarki szkolne 12% 20% 68% Ryc. 11. Osoby, majàce wp∏yw na edukacj´ z zakresu narkomanii Fig. 11. People that have an impact on education in the field of drug addiction Ogromna rol´ w profilaktyce narkomanii badana m∏odzie˝ przypisa∏a rodzicom, jako osobom najbli˝szym, kochajàcym swoje dzieci, którym zale˝y na ich zdrowiu i przysz∏oÊci. Nauczyciele jako osoby tworzàce Êrodowisko wychowania i profesjonalnie przygotowane do pracy z m∏odzie˝à powinni bardziej aktywnie w∏àczyç si´ w dzia∏ania zapobiegajàce szerzeniu si´ narkomanii. Zdaniem m∏odzie˝y najmniejszà rol´ w profilaktyce uzale˝nieƒ odgrywajà piel´gniarki szkolne. Niewàtpliwie jest to wynik niew∏aÊciwej organizacji medycyny szkolnej. DYSKUSJA We wspó∏czesnym Êwiecie narkomania stanowi wyzwanie dla wielu spo∏eczeƒstw, zarówno krajów bogatych jak i biednych. Zjawisko to ma bardzo z∏o˝ony charakter co powoduje, i˝ trudno si´ z nim uporaç. Âwiadczy o tym fakt, ˝e w ˝adnym kraju nie zdo∏ano skutecznie go zwalczyç [6]. Uzale˝nienie od narkotyków wÊród m∏odzie˝y sta∏o si´ najistotniejszà patologià spo∏ecznà ostatniego dwudziestolecia. W badaniu w∏asnym 52% badanej m∏odzie˝y potrafi∏o prawid∏owo okreÊliç czym jest patologia spo∏eczna okreÊlajàc jà jako zachowanie niezgodne z ogólnie przyj´tà norma spo∏ecznà (ryc. 1). Uzale˝nienie to psychiczny i fizyczny stan wynikajàcy z interakcji miedzy ˝ywymi organizmami a substancjà chemicznà: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, charakteryzujàcy si´ zmianami zachowania i innymi reakcjami [2]. Jak wykaza∏y uzyskane wyniki zdecydowana wi´kszoÊç licealistów nie mia∏a problemu z prawid∏owym okreÊleniem czym jest uzale˝nienie oraz wskazanie na najcz´Êciej spotykane uzale˝nienia (ryc. 2) Uzale˝nienie wià˝e si´ z twardymi narkotykami, lub tymi, które u˝ywane sà na co dzieƒ. Najpierw wyst´puje okazjonalne za˝ywanie substancji psychoaktywnych dla towarzystwa lub polepszenia nastroju. W badaniu przeprowadzonym w 2006-2007 roku w Ciechanowie wÊród 217 uczniów II i III klasy gimnazjum do jednorazowego kontaktu z narkotykami przyzna∏o si´ 27,7% badanych uczniów [7]. Analiza badaƒ przeprowadzonych w Gorzowie Wielkopolskim w 2006 roku wykaza∏a, ˝e 31,9% gimnazjalistów przyzna∏o si´ do u˝ywania substancji psychoaktywnych [8]. Podobne wyniki uzyskano w 2006 roku w Gdaƒsku, gdzie 29% uczniów przyzna∏o si´ do przynajmniej jednorazowego si´gni´cia po substancj´ psychoaktywnà, a najcz´Êciej u˝ywanym narkotykiem by∏a marihuana [9]. W badaniu ogólnopolskim, przeprowadzonym w 2005 roku wykazano, ˝e 31,5% uczniów drugich klas ponadgimnazjalnych mia∏o doÊwiadczenia z narkotykami, a najcz´Êciej u˝ywanym narkotykiem by∏a tak˝e marihuana [10]. W badaniu w∏asnym kontakt z narkotykami potwierdzi∏o 45% ankietowanych licealistów. SpoÊród tej grupy 24 osoby przyzna∏y si´ do ponownego si´gni´cia po narkotyk. Dla 11 z nich zjawisko to mia∏o charakter incydentalny. Przyczyn za˝ywania narkotyków jest tak wiele jak Êrodków psychoaktywnych. Analiza wyników badaƒ przeprowadzonych w Kaliszu w 2006 roku wÊród uczniów szko∏y podstawowej wykaza∏a, ˝e 51,8% badanych si´ga po Êrodki uzale˝niajàce z ch´ci zaimponowania innym a 41,7% dostaje je od kolegów [11]. Podobnymi motywami si´gania po substancje psychoaktywne kierowa∏a si´ m∏odzie˝ w badaniu w∏asnym; 52% badanych chcia∏a w ten sposób pozyskaç akceptacje grupy rówieÊniczej a 48% okreÊli∏o, ˝e zrobi∏o to dla zaspokojenia panujàcej wÊród kolegów mody na za˝ywanie narkotyków. Dla 72% badanych motywem si´gni´cia po narkotyki by∏o zaspokojenie ciekawoÊci nowych doznaƒ. W badaniu przeprowadzonym przez M. Pinder´ w 2006 r. przyczyny si´gania po narkotyki by∏y nast´pujàce: ch´ç spróbowania (27,5%), dla dobrej zabawy (15,5%), presja rówieÊników i moda po 8,7% [7]. Narkomanià w szczególnoÊci zagro˝one sà dzieci i m∏odzie˝ nadwra˝liwa o delikatnej strukturze psychicznej. M∏odzi ludzie tej kategorii sà zazwyczaj l´kliwi i ulegli. Majà przy tym ma∏à odpornoÊç na stres, frustracje i trudnoÊci. W badaniu M. Pindery 8,7% badanych wskaza∏a na stres jako przyczyn´ si´gania po substancje odurzajàce [7]. W badaniu w∏asnym 33% licealistów wskaza∏o w∏aÊnie na stres jako powód dla którego m∏odzie˝ si´ga po narkotyki (ryc. 7). Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki Oprócz wy˝ej wymienionych przyczyn si´gania po narkotyki mo˝na wyró˝niç jeszcze kilka innych: bunt wobec Êwiata doros∏ych, ch´ç oderwania si´ od specyficznego stylu ˝ycia, sytuacji spo∏ecznej, du˝a dost´pnoÊç informacji o narkomanii i narkotykach. Istnieje wiele typologii narkotyków. Jedna z bardziej znanych dokonana na podstawie ustawodawstwa holenderskiego wyodr´bni∏a dwa typy: mi´kkie i twarde [12]. Ze wzgl´du na êród∏a ich pozyskiwania, wyodr´bnia si´ narkotyki: pochodzenia organicznego, oraz narkotyki pochodzenia syntetycznego. Wg badaƒ ogólnopolskich pod wzgl´dem rozpowszechnienia na pierwszych miejscach znajdujà si´ marihuana i haszysz. Przynajmniej raz w ˝yciu próbowa∏o ich 6,5% badanych [13]. Na drugim miejscu rozpowszechnienia znajduje si´ amfetamina – ok. 2% eksperymentujàcych [14]. W badaniu przeprowadzonym w 2002 roku na Lubelszczyênie do eksperymentowania z marihuanà i haszyszem przyzna∏o si´ 26,2% licealistów [14]. W badaniu w∏asnym do najbardziej znanych narkotyków tak˝e nale˝à: marihuana (78%), heroina (73%), haszysz (64%) i amfetamina 86%. WÊród zagro˝eƒ jakie mogà wynikaç z za˝ywania narkotyków najcz´Êciej wymieniane sà: uzale˝nienie, degradacja psychospo∏eczna, utrata kontroli nad w∏asnym zachowaniem, negatywne skutki dla zdrowia i Êmierç. W badaniu M. Pindery, a˝ 81% badanej m∏odzie˝y by∏a Êwiadoma szkodliwego dzia∏ania substancji psychoaktywnych na organizm cz∏owieka [7]. W badaniu w∏asnym blisko 90% badanych wskaza∏o na negatywne skutki zdrowotne narkomanii, co prezentuje rycina 9. W badaniu przeprowadzonym w 2006 roku w E∏ku stwierdzono, i˝ 50% uczniów szkó∏ podstawowych i 44% gimnazjalistów nie posiada∏o wiedzy na temat negatywnych skutków za˝ywania narkotyków, a uczniowie deklarujàcy szkodliwe skutki nie potrafili ich uzasadniç [10]. Termin profilaktyka rozumiany jest jako dzia∏anie i Êrodki stosowane w celu zapobiegania chorobom [15]. P. O’Gorman (1983) przyjmuje, ˝e profilaktyka narkomanii jest kombinacjà przepisów i strategii zmierzajàcych do eliminowania lub redukcji potencjalnych czynników predestynujàcych do rozwoju uzale˝nienia. Celem strategii profilaktyki uzale˝nieƒ jest przede wszystkim redukcja ich dost´pnoÊci. Wg badania przeprowadzonego w latach 2006–2007 w szko∏ach gimnazjalnych województwa Êlàskiego miejscami, w których bez trudu mo˝na nabyç narkotyki sà: dyskoteki, szko∏a, imprezy towarzyskie (47,5%) [7]. Podobne wyniki uzyskano w 2006 roku w Kaliszu wÊród uczniów szkó∏ podstawowych, gdzie badana m∏odzie˝ wskaza∏a nast´pujàce miejsca nabywania narkotyków i tak: imprezy m∏odzie˝owe wskaza∏o 54%, okolice 87 szko∏y 20%, kluby i dyskoteki 15,6% badanych [11]. W badaniu w∏asnym najcz´stszym miejscem zakupu narkotyków by∏a dyskoteka 76%, szko∏a 50%, koncerty i imprezy m∏odzie˝owe 54% (ryc. 6). Poniewa˝ sà to miejsca gdzie m∏odzie˝ spotyka si´, odpoczywa lub uczy, nale˝y zadbaç o to, aby by∏y to miejsca bezpieczne. Strategie profilaktyczne skoncentrowane na Êrodowisku powinny uwzgl´dniaç czynniki Êrodowiskowe takie jak np. czynniki prawne, ekonomiczne, rodzinne, kulturowe, polityczne, religijne i wiele innych. Zdaniem ankietowanych instytucjami predysponowanymi do leczenia narkomanów sà Monar (72%), szko∏a i rodzina 46%, koÊció∏ 26% i 23% prokuratura i sàd. Profilaktyka pierwszorz´dowa skierowana jest do grupy niskiego ryzyka. Mo˝e to byç ca∏a spo∏ecznoÊç szkolna. Na tym etapie dzia∏ania profilaktyczne powinny skupiç si´ na procesie edukacji. Proces ten powinien byç prowadzony w sposób systematyczny i konsekwentny. Edukacja musi byç prowadzona przez osoby profesjonalnie przygotowane i posiadajàce autorytet spo∏eczny. Aby edukacja by∏a skuteczna musi byç prowadzona z u˝yciem metod dydaktycznych dopasowanych do poziomu intelektualnego odbiorców. Profilaktyka drugorz´dowa adresowana jest do grup podwy˝szonego ryzyka, do osób przejawiajàcych pierwsze objawy dysfunkcji (zaburzeƒ). Mogà to byç uczniowie eksperymentujàcy ze Êrodkami odurzajàcymi. W tej grupie odbiorców nale˝y stosowaç metody oddzia∏ywania edukacyjno – psychologicznego dzia∏ajàce na wyobraêni´ potencjalnie zagro˝onych. Profilaktyka trzeciorz´dowa kierowana jest do grupy wysokiego ryzyka. Nale˝à tu osoby, u których wyst´pujà ju˝ rozwini´te symptomy choroby spowodowane uzale˝nieniem od narkotyków. Dzia∏ania prowadzone na tym poziomie majà na celu ograniczenie pog∏´biania si´ procesu chorobowego i degradacji spo∏ecznej. Dzia∏ania te umo˝liwiajà powrót do normalnego ˝ycia w spo∏eczeƒstwie [16]. W Polsce i na Êwiecie z ró˝nà skutecznoÊcià wprowadza si´ programy profilaktyczne wÊród m∏odzie˝y. Najcz´Êciej programy takie przybierajà form´ dyskusji lub prezentacji o narkotykach, prowadzone przez osoby z poza szko∏y [17]. Ustawa o przeciwdzia∏aniu narkomani oraz ustawa oÊwiatowa zobowiàzuje szko∏y do wprowadzenia programów profilaktycznych (Rozporzàdzenie Ministra z 31.01.2003 r.). Najlepszym rozwiàzaniem jest ∏àczenie zaj´ç przeznaczonych dla dzieci i m∏odzie˝y z warsztatami dla rodziców i nauczycieli oraz pracà w grupie rówieÊniczej. Za∏o˝eniem takich zaj´ç jest to ˝e, nie sam narkotyk jest groêny lecz pewne braki tkwiàce w cz∏owieku. Podczas zaj´ç, du˝à wag´ przy- 88 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki wiàzuje si´ do potrzeb, uczuç, istnienia cz∏owieka w grupie spo∏ecznej [18]. W profilaktyce narkomanii najwa˝niejszà rol´ do odegrania ma rodzina. Rodzice podobnie jak nauczyciele majà poczucie braku kompetencji, wiedzy. Dzieci natomiast majà odmienny sposób patrzenia na problem narkotyków, co uniemo˝liwia szczerà dyskusj´. Analizujàc wyniki badaƒ prowadzonych wÊród m∏odzie˝y mo˝na wyciàgnàç wniosek, ˝e temat narkotyków nie jest im obcy. To w∏aÊnie z domu m∏odzie˝ powinna wynieÊç rzetelnà wiedz´ na temat zagro˝eƒ zwiàzanych z narkotykami, a nie pos∏ugiwaç si´ opiniami kolegów, które zazwyczaj mijajà si´ z prawdà. M∏odzie˝ o wi´kszym wsparciu spo∏ecznym skupia si´ na planowym rozwiàzaniu problemów, oczekujàc konkretnej pomocy od najbli˝szych. Zadaniem osób, które prowadzà profilaktyk´ jest konsekwentne, permanentne wskazywanie innych sposobów radzenia sobie z problemami ni˝ za˝ywanie narkotyków [17]. W badaniu przeprowadzonym wÊród gimnazjalistów w Ciechanowie w 2008 roku jako g∏ówne êród∏o wiedzy uczniowie wskazali rówieÊników (34,4%), internet (30%), literatur´ (7,8%), na wiedz´ pochodzàcà od piel´gniarki i rodziców wskaza∏o po 6,7% [19]. Podobne wyniki uzyskano w gimnazjum w Wo∏owie wÊród uczniów klas I–III, gdzie uczniowie wskazali media jako najcz´stsze êród∏o wiedzy o narkotykach (44,4%). Kolejnym êród∏em wiedzy o narkotykach byli koledzy (32,5%), rodzice 7%, udzia∏ piel´gniarki w edukacji na temat narkomanii zosta∏ okreÊlony na poziomie 8,3% [8]. PodkreÊlenia wymaga fakt, i˝ w badaniu w∏asnym 68% badanej m∏odzie˝y najwi´kszà rol´ w edukacji z zakresu narkomanii przypisa∏o w∏aÊnie rodzicom, co mo˝e Êwiadczyç o partnerskich relacjach w rodzinie, 20% badanych wskaza∏o na nauczycieli i 12% na piel´gniark´ (ryc. 11). WNIOSKI 1. Ustalono, ˝e badana grupa m∏odzie˝y posiada ogólnà wiedz´ na temat narkomanii. 2. M∏odzie˝ z grupy badanej w wi´kszoÊci w wi´kszoÊci prawid∏owo okreÊla i charakteryzuje poj´cie patologii spo∏ecznej. Zna i potrafi wyró˝niç zjawiska patologii spo∏ecznej. Dostrzega zdecydowany wzrost zjawisk patologicznych w ˝yciu spo∏ecznym naszego kraju. 3. Jako g∏ówne przyczyny powstawania zjawisk patologicznych ankietowana m∏odzie˝ wskazuje negatywny wp∏yw Êrodków masowego przekazu, ma∏à odpornoÊç na stres, namow´ przez rówieÊników. 4. Zjawisko narkomanii postrzegane jest jako choroba wymagajàca szybkiego leczenia. 5. Jako g∏ówne przyczyny nadu˝ywania narkotyków m∏odzie˝ wskazuje, i˝ jest to sposób na rozwiàzanie sytuacji trudnych, mo˝na byç „kimÊ lepszym”, zapewnia akceptacj´ w grupie rówieÊników. 6. Przyczyny si´gania po narkotyki tkwià w ch´ci prze˝ycia nowych doÊwiadczeƒ, panujàcej modzie i ∏atwym dost´pie do narkotyków. 7. Dotychczasowe dzia∏ania organów paƒstwowych zapobiegajàcych i zwalczajàcych zjawisko narkomanii wÊród m∏odzie˝y uznaje si´ za ma∏o skuteczne i nie wystarczajàce. 8. Jako instytucje predysponowane do zwalczania i zapobiegania zjawisku narkomanii badani wskazujà oÊrodek pomocy narkomanom „Monar”, szko∏´ i rodzin´ oraz kole˝anki i kolegów. 9. Najwi´kszy wk∏ad w edukacj´ m∏odzie˝y z zakresu uzale˝nieƒ majà rodzice. Badania zosta∏y przeprowadzone w ramach Êrodków w∏asnych autorów PIÂMIENNICTWO 1. Cekiera Cz.: Ryzyko uzale˝nieƒ, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001. 2. Zajàczkiewicz K.: Nikotyna, alkohol, narkotyki, Wyd. Rubikon, Kraków 2001. 3. S∏owik-Gabryelska A.: Patologie spo∏eczne, alkoholizm, narkomania, nikotynizm, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego, Szczecin 2007. 4. Perwenis J.: Post´powanie z uzale˝nionymi od narkotyków, Narkomania problem opiekuƒczo wychowawczy” 1998, Nr 1. 5. Ciekiera Cz.: Psychoprofilaktyka uzale˝nieƒ oraz terapia i resocjalizacja osób uzale˝nionych, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1993. 6. Olak A.: Bezpieczeƒstwo i zagro˝enia spo∏eczne – zarys problematyki, Wyd. Amelia, Rzeszów 2012. 7. Pindera M.: Narkomania wÊród uczniów szkó∏ gimnazjalnych, Nauczyciel i Szko∏a Nr 3-4(36-37) Mys∏owice 2007; 131-135. 8. Âwiderska-Kofacz J., Marcinkowski J.T., Janowska K.: Zachowania zdrowotne m∏odzie˝y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. III. Stosowanie substancji psychoaktywnych, Pr. Hig. Epidemiol. 2008; 89 (1): 71-75. 9. ˚urowska R., Gaworska-Krzemiƒska A., Kowalkiewicz-Husscin E.: Wiedza uczniów na temat uzale˝nienia od marihuany, [W]: Krajewska-Ku∏ak E., Szczepaƒski M., ¸ukaszuk C., Lewko J. (red.): Problemy terapeutyczno-piel´gnacyjne od pocz´cia do staroÊci. AM w Bia∏ymstoku WOiOZ, Bia∏ystok 2007; 1: 177-183. 10. Baranowska A., Chrzanowska E., Krajewska-Ku∏ak E., Ostapowicz Van Domme K., Jankowiak B., Rolka H.: Wiedza uczniów na temat zachowaƒ ryzykownych dla zdrowia, [W]: KrajewskaKu∏ak E., Szczepaƒski M., ¸ukaszuk C., Lewko J., (red.) Problemy terapeutyczno - piel´gnacyjne od pocz´cia do staroÊci. AM w Bia∏ymstoku WOiOZ, Bia∏ystok 2007; 1: 167-176. 11. Juszczak S., Juszczak K.: Ocena rozmiaru wyst´powania narkomanii, alkoholizmu i Êrodków odurzajàcych wÊród uczniów klas 4,5 i 6 szko∏y podstawowej, Piel´gniarstwo Polskie 4(26); 2007; 273-278. Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 2012, Vol. 15, No. 4 Dorota Maciàg i wsp.: Poziom wiedzy m∏odzie˝y szkó∏ ponadgimnazjalnych na temat narkomanii i jej profilaktyki 12. Pospiszyl I.: Patologie spo∏eczne, Wyd. Naukowe PWN Warszawa 2008. 13. Sieros∏awski J., Zieliƒski A.: DoroÊli warszawiacy i substancje psychoaktywne, Alkoholizm i Narkomania 1(30); 2003; 57-72. 14. Sieros∏awski J.: Substancje psychoaktywne, postawy i zachowania. Wyniki ogólnopolskiego badania ankietowego 2002. 15. Skorupka S., Auderska H., ¸empicka Z. (red.): Ma∏y s∏ownik J´zyka Polskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997. 16. Macander D.: Profilaktyka uzale˝nieƒ w szkole, „Narkomania”, 2007, nr 1. 17. Cekiera M.: Zjawisko narkomanii wÊród m∏odzie˝y, Piel´gniarstwo XXI wieku, 2006, nr 3. 89 18. Dziennik Ustaw Nr 4, Ustawa o z zapobieganiu narkomani z dnia 12.02.1999. 19. Marcysiak M., Diabelec M., Zagroba M., Marcysiak M., Ostrowska B., WiÊniewska E., Skotnicka-Klonowicz G.: Wiedza uczniów na temat skutków uzale˝nienia od marihuany., Problemy Piel´gniarstwa 2010; 18 (2): 191-197. Adres do korespondencji: Dorota Maciàg Rzepin Drugi 101, 27-225 Paw∏ów e-mai: [email protected]
