Nr 111. Nastroje społeczne w 1992 roku

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Luty 1993
Nastroje społeczne w 1992 roku
Ewa Sierzputowska
Informacja
Nr 111
Na podstawie badań CBOS stwierdzono, że rok 1992 był rokiem
gorszych nastrojów, niż poprzedni - 1991. Najgorszym miesiącem
roku był maj (w kwietniu ani w czerwcu nie badano nastrojów) okres destabilizacji w instytucjach władzy oraz szczególnie niekorzystnej relacji między przeciętną płacą a wskaźnikiem cen. W lipcu, po powołaniu rządu H. Suchockiej nastroje bardzo się poprawiły. Następny spadek nastrojów odnotowano w grudniu.
BSE
1
Wahania nastrojów społecznych w ciągu roku 1992 prezentujemy na podstawie badań
CBOS-u.
Przyjęto kilka wskaźników - pytań powtarzanych względnie regularnie na
porównywalnych próbach reprezentatywnych dla ogółu dorosłej ludności kraju.
Najbardziej miarodajne wydają się następujące wskaźniki:
1. Kierunek rozwoju sytuacji w kraju (odpowiedzi na pytanie: "Czy ogólnie rzecz biorąc,
sytuacja w naszym kraju idzie w dobrym, czy też złym kierunku?").
2. Ocena aktualnej sytuacji politycznej w Polsce ("Jak Pan(i) ogólnie ocenia obecną
sytuację polityczną?").
3. Ocena aktualnej sytuacji gospodarczej w Polsce ("Jak Pan(i) ogólnie ocenia obecną
sytuację gospodarczą?").
4. Ocena własnych warunków materialnych ("Jak Pan(i) ocenia obecne warunki materialne
swojego gospodarstwa domowego?").
5. Wskaźnik ogólnego optymizmu - pesymizmu (odpowiedzi na pytanie: "Czy w ciągu
najbliższego roku sytuacja w Polsce - ogólnie rzecz biorąc - poprawi się, pogorszy czy też nie
zmieni się").
6. Optymizm - pesymizm w sprawach politycznych ("Czy w ciągu najbliższego roku
sytuacja polityczna poprawi się, pogorszy czy też pozostanie bez zmian"?).
7. Optymizm - pesymizm gospodarczy (pytanie analogiczne).
8. Optymizm - pesymizm dotyczący materialnych warunków życia ludzi ("Czy w ciągu
najbliższego roku materialne warunki życia ludzi w naszym kraju poprawią się, pogorszą, czy
pozostaną bez zmian?").
Okazjonalnie posłużymy się także innymi wskaźnikami, stosowanymi przez CBOS z
mniejszą regularnością.
Pytania-wskaźniki nastrojów społecznych nabierają wartości informacyjnej wtedy, gdy
zadawane są dostatecznie często, w identycznej formie (stąd wynika konieczność ogólności
sformułowań, tak aby nadawały się do zastosowania w każdych warunkach), na próbach
losowanych stale wg tych samych zasad, reprezentujących tę samą populację (społeczność).
Rozpatrywanie wyników jednorazowego pomiaru opinii za pomocą tak ogólnie
sformułowanego pytania - wskaźnika, np. porównywanie odsetków odpowiedzi pozytywnych
i negatywnych prowadzić by mogło do błędnych wniosków, ponieważ proporcje te
determinowane są nie tylko warunkami obiektywnymi, w jakich żyje społeczeństwo, ale także
względami kulturowymi: na te same pytania w krajach anglosaskich uzyskuje się zwykle
wyższe odsetki odpowiedzi pozytywnych niż we Francji czy we Włoszech. W 1988 roku
ogólny wskaźnik jakości życia uzyskał bardzo zbliżone wyniki w Polsce i we Włoszech,
mimo wielkiej różnicy obiektywnych realiów.
Wskaźniki tego rodzaju mają charakter dynamiczny: można z ich pomocą śledzić wahania
nastrojów społecznych (tj. przyrost lub spadek odsetków osób zadowolonych z aktualnej
sytuacji obiektywnej). Należy przy tym zwracać uwagę, czy zmiany są chwilowe, czy też
mają charakter ciągły: konsekwentny wzrost lub spadek wskaźników obserwowany w
dłuższej perspektywie czasu świadczyłby o poprawie klimatu społecznego, bądź o wzroście
napięć społecznych.
2
BSE
Trwałej, utrzymującej się przez czas dłuższy tendencji wzrostowej nie odnotowano w dotychczasowych badaniach polskich (zapoczątkowanych w OBOP na początku lat siedemdziesiątych), jedynie w 1989 roku, po letniej przerwie w badaniach, od września notowano znaczny lecz krótkotrwały wzrost wskaźników, który załamał się już w grudniu. Natomiast
konsekwentne narastanie napięć obserwowano w OBOP w drugiej połowie lat
siedemdziesiątych.
Z żalem trzeba stwierdzić, że zmiany warsztatu badawczego działających w Polsce
placówek zajmujących się badaniem opinii publicznej zakłócają ciągłość: nie pozwalają
dokonywać długoterminowych porównań.
1. Oceny i prognozy sytuacji politycznej
W ciągu 1992 roku pozytywne oceny sytuacji politycznej nie przekraczają z reguły 10%.
Jest to rok gorszych nastrojów, niż poprzedni - 1991, gdy oceny pozytywne przybierały
znacznie wyższe wartości (od 13% do 23%), a w sierpniu - miesiącu Światowego Forum
Młodych na Jasnej Górze odnotowano nawet 31% ocen pozytywnych.
Wobec niskich wskaźników ocen pozytywnych wahania nastrojów w 1992 roku widoczne
są lepiej w kolumnie ocen negatywnych ("Zła sytuacja polityczna"):
Dane w %
Termin
(1992)
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
paźdz.
listopad
grudzień
styczeń
1993 r.
luty
1993 r.
Sytuacja
dobra
Ani dobra
ani zła
Zła
Brak ocen
9
7
3
6
6
9
11
7
40
31
27
32
37
35
37
32
38
48
59
48
40
38
34
46
13
14
11
14
17
18
18
15
6
33
45
16
6
29
54
11
W pierwszej połowie roku oceny sytuacji politycznej są znacznie gorsze, niż w
drugiej: od stycznia do marca obserwujemy spadek nastrojów w sferze politycznej, następnie
- od lipca do listopada - trend pozytywny, który załamał się dopiero w grudniu, a w lutym br.
oceny uległy dalszemu pogorszeniu.
Prognozy sytuacji politycznej - wobec większej różnicy zdań, tzn. widocznego podziału
społeczeństwa na optymistów i pesymistów - nie są tak stabilne, jak oceny sytuacji aktualnej:
BSE
3
Dane w %
Termin
badania
(1992)
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
paźdz.
listopad
grudzień
styczeń
1993 r.
luty
1993 r.
Sytuacja
poprawi
się
24
19
16
30
22
18
19
13
Nie zmieni
się
Pogorszy
się
Brak
odpowiedzi
16
20
23
21
23
22
23
18
41
37
32
37
39
42
41
43
19
24
29
11
16
18
17
26
14
42
24
20
17
39
23
21
Nastroje wyrażające się we wskaźnikach optymizmu - pesymizmu także wykazują
tendencję spadkową w pierwszej połowie roku (najniższe są w maju), a następnie wydatnie
poprawiają się w lipcu. Później jednak, choć oceny aktualnej sytuacji nadal rosną, przeczucia
co do przyszłości stają się coraz gorsze i w grudniu są tak niskie, jak w maju.
Nie wiadomo, co powoduje spadek, czy poprawę nastrojów jednostkowych, jednak
społeczne nastroje w swojej "masie statystycznej" są zawsze odbiciem warunków
obiektywnych, zachodzących wydarzeń, doświadczeń codziennego życia i komentarzy mass
mediów.
Przypomnijmy więc: Rok 1992 rozpoczął się kryzysem rządowym, premier Olszewski
miał trudności z utworzeniem rządu, Sejm zwiększył deficyt budżetowy, przewidywano
wzrost inflacji, Ministerstwo Finansów ogłosiło podwyżki cen energii, co wywołało protesty
związków zawodowych.
Pod koniec stycznia Prezydent stwierdził publicznie, że rozumie strajkujących a rzecznik
prasowy Prezydenta - że strajki skierowane są przeciwko linii politycznej, realizowanej przez
rząd. Widoczny już konflikt między Prezydentem a rządem nasilał się w ciągu następnych
miesięcy aż do kwietniowego publicznego wystąpienia min. Parysa, skierowanego przeciwko
Prezydentowi.
W marcu Sejm odrzucił założenia polityki społeczno-gospodarczej rządu. W marcu też
spadły notowania rządu J. Olszewskiego. Na pytanie: "Czy polityka rządu stwarza szanse
wyjścia z kryzysu gospodarczego?" jedynie 30% odpowiedziało twierdząco i był to najniższy
odsetek, jaki odnotowano zadając to pytanie wobec poprzednich rządów w różnych okresach
sprawowania przez nie władzy.
Na pogorszenie nastrojów mogły też wpłynąć takie wydarzenia, jak strajk nauczycieli,
szczególnie spektakularny, gdyż dotyczył wszystkich rodzin z dziećmi, a także sprawa
wprowadzenia religii do szkół, bardzo emocjonalnie potraktowana przez środki przekazu.
Badania CBOSu nie uchwyciły najostrzejszej fazy konfliktu między rządem a Prezydentem podczas wizyty prezydenta w Moskwie (koniec maja), czerwcowych debat sejmowych
4
BSE
nad ustawą lustracyjną, i niepowodzenia premiera Pawlaka w sprawie sformowania rządu.
Nie badano nastrojów społecznych między 3 maja a 16 lipca.
W lipcu wszystkie wskaźniki nastrojów wydatnie poprawiły się po powołaniu rządu H.
Suchockiej, mimo trwających strajków i demonstracji rolników z "Samoobrony".
Premier Suchocka uzyskała w badaniach bardzo wysokie notowania - znacznie wyższe, niż
kilku poprzednich premierów tuż po nominacji. Oto odpowiedzi badanych na pytanie: "Czy
jest Pan(i) zadowolony(a), że na czele rządu stanął (stanęła)..."
Odsetki odpowiedzi twierdzących:
- J. K. Bielecki
- J. Olszewski
- W. Pawlak
- H. Suchocka
- 33%
- 48%
- 50%
- 67%
Brak analogicznych danych w odniesieniu do premiera T. Mazowieckiego, lecz można
przypuszczać, że jako pierwszy premier po wyborach czerwcowych, miałby najwyższe
notowania. Nastroje społeczne tamtego okresu określić można jako krótkotrwały entuzjazm
większości.
Po powołaniu rządu H. Suchockiej wzrosły notowania rządu, prezydenta i wojska w
rankingowych badaniach instytucji ważnych w życiu społecznym. Oceny sytuacji politycznej
poprawiły się, bardzo wydatnie wzrósł także optymizm polityczny, jednak wzrost optymizmu
był krótkotrwały: już we wrześniu znacznie się obniżył, na co wpłynęła niewątpliwie fala
strajków w sierpniu i we wrześniu.
Spadek ocen pozytywnych i dobrych prognoz w grudniu tłumaczyć można jedynie
rzutowaniem względów ekonomicznych na obraz sytuacji politycznej. Sondaż grudniowy
zrealizowano przed wybuchem strajków górniczych, a także przed nasileniem konfliktu
między przywódcą PC a Kancelarią Prezydenta. Wydarzenia te nie były zresztą w opinii
publicznej szczególnie destabilizujące dla sytuacji politycznej, gdyż sondaż zrealizowany w
styczniu 1993 r. nie wykazał zmian w stosunku do grudnia. W lutym jednak oceny sytuacji
politycznej pogorszyły się. Opinia publiczna zaniepokojona już była dalszym rozwojem
sporu: Kaczyński - Wachowski, który po demonstracji pod Belwederem objawił swoje
szersze tło. Przedłużająca się debata budżetowa i groźba rozwiązania Parlamentu były
dodatkową oznaką niestabilności sytuacji politycznej. Większość badanych uznała jednak te
wydarzenia jako przejściowy kryzys, gdyż prognozy rozwoju sytuacji politycznej w lutym nie
są gorsze niż w grudniu i styczniu.
BSE
5
2. Oceny i prognozy sytuacji gospodarczej
W dziedzinie gospodarczej oceny i prognozy wyrażają gorszy stan nastrojów, niż w
dziedzinie polityki (Wykres nr 1).
Oceny:
Dane w %
Termin
badania
(1992)
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
paźdz.
listopad
grudzień
styczeń
1993 r.
luty
1993 r.
Sytuacja
dobra
Ani dobra
ani zła
Zła
Brak
odpowiedzi
3
2
2
2
3
4
6
5
17
18
16
19
18
23
26
21
76
75
78
74
73
67
61
69
4
5
4
5
6
6
7
5
4
21
69
6
5
22
69
4
6
BSE
Prognozy:
Dane w %
Termin
badania
(1992)
Sytuacja
poprawi
się
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
paźdz.
listopad
grudzień
20
16
13
23
22
17
18
14
31
36
30
37
31
37
40
31
39
36
44
24
31
31
28
44
10
12
13
16
16
15
14
11
16
34
35
15
18
37
32
13
styczeń
1993 r.
luty
1993 r.
Pozostanie
bez zmian
Pogorszy
się
Brak
odpowiedzi
Wskaźniki sytuacji gospodarczej okazały się bardziej stabilne, niż wskaźniki sytuacji politycznej. Warto przy tym zwrócić uwagę, że są one mocno osadzone w realiach zjawisk gospodarczych zachodzących w kraju. Zahamowanie spadku ocen od października pokrywa się
ze wzrostem podaży pieniądza, większym niż wzrost cen (dane NBP - "Rzeczpospolita" 18.01.1993).
Bardziej "ruchliwy" wskaźnik optymizmu - pesymizmu gospodarczego, waha się niemal
zgodnie ze wskaźnikami inflacji w poszczególnych miesiącach roku. Szczególne nasilenie
pesymizmu widoczne w maju i grudniu tłumaczy się debatami nad budżetem na przełomie
kwietnia i maja, zwiększeniem deficytu budżetowego po poprawkach sejmowych, a przede
wszystkim - szczególnie w maju - dotkliwą dysproporcją między przeciętnym miesięcznym
wynagrodzeniem netto w przedsiębiorstwach a wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych, co znalazło wyraz w demonstracji ulicznej "Solidarności" przeciwko biedzie, aferom
i bezrobociu. Grudzień także przyniósł rozczarowania natury bytowej: choć wypłaty w tym
miesiącu były wyższe, niż w innych miesiącach roku, jednak nie były tak wysokie, jak w latach poprzednich. W pierwszych miesiącach 1993 roku nastroje w sferze gospodarczej
utrzymują się na poziomie z grudnia.
Ocena materialnych warunków życia rodzin: ("Jak ocenia Pan(i) warunki materialne
swojego gospodarstwa domowego?") jest jedynym wskaźnikiem, który nie wykazuje
tendencji spadkowych od 1991 roku; w roku 1992 oceny są nawet lepsze: Odsetki ocen
pozytywnych w 1991 r. wahały się w granicach 6% - 11%, podczas gdy w 1992 r.:
BSE
7
Dane w %
Termin badania
(1992)
Warunki
dobre
Anidobre
ani złe
Złe
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
październik
listopad
grudzień
8
11
11
13
12
12
14
11
43
38
44
43
43
46
45
42
49
51
45
44
45
42
41
47
styczeń 1993
luty 1993
12
13
44
44
43
43
Oceny te wskazują, że społeczeństwo jest względnie stabilnie podzielone na kategorie: zadowolonych ze swoich warunków materialnych (mniej liczną), niezdecydowanych bądź niechętnie wypowiadających się na ten temat oraz - niezadowolonych (kategoria trzy- czterokrotnie liczniejsza, niż kategoria zadowolonych). Jest to podział, który determinuje większość
poglądów na sprawy społeczne, polityczne i gospodarcze.
W ciągu ostatnich dwóch lat kategorie te nie zmieniają swojej liczebności w sposób znaczący.
Zupełnie inne wyniki przynosi pytanie "projekcyjne": "Jakie są obecnie warunki życia ludzi w Polsce?". Przekonanie o wielkich rozmiarach ubóstwa jest niemal powszechne: Oceny
negatywne w ciągu ostatnich dwóch lat oscylują wokół 80%, pozytywne wynoszą 2% - 3%.
Wskaźniki optymizmu - pesymizmu dotyczącego warunków życia ludzi są w 1992 roku
raczej stabilne, jednak w stosunku do roku poprzedniego - 1991 - nieco niższe:
Dane w %
Termin
badania
(1992)
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
październ.
listopad
grudzień
styczeń
1993
luty
1993 r.
Warunki Pozostaną
poprawią bez zmian
się
Pogorszą
się
Brak
zdania
10
9
9
14
13
10
10
7
24
30
24
36
28
30
33
23
59
53
58
38
46
48
46
62
7
8
9
12
13
12
11
8
9
26
56
9
10
30
50
10
8
BSE
Wzrost płac w drugiej połowie roku, który zbiegł się w czasie z
powołaniem rządu
H. Suchockiej spowodował, że zwiększył się optymizm także w odniesieniu do poprawy warunków życia ludzi: w lipcu odnotowano bardzo znaczny spadek odsetka prognoz niepomyślnych. W grudniu optymizm zmniejszył się, podobnie jak wszystkie inne wskaźniki nastrojów
społecznych. Luty przyniósł pewną poprawę prognoz, być może spowodowaną wypłatą
"trzynastek" i "czternastek" w zakładach pracy.
3. Kierunek rozwoju sytuacji w kraju
Pytanie o kierunek rozwoju sytuacji w kraju jest syntetycznym wskaźnikiem nastrojów
społecznych: odnosi się zarówno do spraw politycznych, jak i gospodarczych, zawiera ocenę
sytuacji aktualnej i perspektyw jej dalszego rozwoju. Wskaźnik ten można więc uznać za
wiodący, syntetyczny wskaźnik nastrojów. Z powodu braku ocen pośrednich (badani muszą
decydować się na ocenę zdecydowaną: kierunek dobry lub zły) wskaźnik ten przybiera
znacznie wyższe wartości po stronie ocen pozytywnych, niż oceny sytuacji politycznej i gospodarczej (wykres nr 1), po stronie ocen negatywnych - zbliżone do negatywnych ocen sytuacji gospodarczej.
Dane w %
Termin badania
(1992)
Oceny
pozytywne:
Dobry kierunek
Oceny
negatywne:
Zły kierunek
Brak ocen
"Trudno
powiedzieć"
styczeń
luty
marzec
maj
lipiec
wrzesień
październik
listopad
grudzień
21
18
16
11
22
19
24
25
19
63
63
64
74
59
61
57
51
65
16
19
20
15
19
20
19
24
16
styczeń 1993
luty 1993
19
21
62
63
19
16
W ciągu ostatnich dwóch lat wskaźnik ten przyjął najwyższą wartość w sierpniu 1991
roku, po uroczystościach na Jasnej Górze z udziałem Papieża: 29% ocen pozytywnych, 47% negatywnych. W ciągu całego 1991 roku odsetki ocen pozytywnych nie spadały poniżej 20%,
generalnie więc rok 1992 był rokiem gorszych nastrojów, niż rok poprzedni. Wprawdzie
nastroje poprawiły się w II połowie roku, zarówno w sferze ocen sytuacji politycznej jak i
gospodarczej, jednak w grudniu wszystkie wskaźniki spadły, a w przypadku ocen sytuacji
politycznej, nawet do poziomu niższego, niż na początku roku.
Tradycyjnie już - po czerwcu 1989 roku zadowolenie z aktualnej sytuacji i jej rozwoju wykazują częściej osoby z wyższym wykształceniem, niż pozostali badani (przed czerwcem
BSE
9
89 r. było odwrotnie); częściej inteligencja i prywatni przedsiębiorcy, niż rolnicy i robotnicy;
znacznie częściej osoby oceniające swoje warunki materialne jako dobre, niż ci, którzy oceniają je jako złe. Jednak w styczniu 1993 roku nastąpiła zmiana w układzie tej korelacji: aż
80% prywatnych przedsiębiorców orzekło, że nie są zadowoleni z kierunku rozwoju sytuacji
w kraju (wśród ogółu - 62%, wśród rolników - 78%, wśród robotników wykwalifikowanych 70%). Na taki stan nastrojów wśród prywatnych przedsiębiorców wpłynąć mogła, m.in. informacja o utrzymaniu na poziomie ubiegłorocznym podstawy naliczania podatku dochodowego oraz zapowiedź zwiększeniu progu podatkowego do 50%.
Wskaźnik optymizmu - pesymizmu ("Czy w ciągu najbliższego roku sytuacja w Polsce ogólnie rzecz biorąc - poprawi się, pogorszy, czy pozostanie bez zmian") daje badanym
więcej swobody w formułowaniu odpowiedzi, gdyż odwołuje się do intuicji a nie rozważnej
oceny. Odzwierciedla nadzieje i obawy badanych. Na wykresie nr 2 widać, że w okresach
spadku nastrojów wskaźnik ten wykazuje większy spadek, niż wskaźniki optymizmu
politycznego i gospodarczego, natomiast w okresach poprawy nastrojów - przybiera wartość
pośrednią, jak gdyby wypadkową optymizmu politycznego i gospodarczego.
10
BSE
Dane w %
Termin
badania
(1992)
styczeń
marzec
maj
lipiec
wrzesień
październik
listopad
grudzień
styczeń
1993
luty
1993
SytuPozostanie
acja
bez zmian
poprawi
się
Pogorszy
się
Brak
odpowiedzi
19
14
12
26
20
16
18
13
28
33
30
37
34
38
36
29
47
43
50
28
35
37
35
50
6
10
8
9
11
9
11
8
13
33
44
10
17
32
40
11
Wskaźnik ogólnego optymizmu - pesymizmu rejestruje nastawienia nie oparte na racjonalnych podstawach: odpowiedzi na to pytanie nie zależą od poziomu wykształcenia, wykonywanego zawodu ani innych cech uchwytnych w badaniu, wynikają prawdopodobnie z indywidualnych cech psychologicznych. Jedynie we wrześniu większym niż zwykle optymizmem wyróżniła się kategoria ludzi starych (65 lat i więcej): w tej kategorii 30% udzieliło
odpowiedzi: "poprawi się". We wrześniu właśnie nieznacznie podwyższono najniższe emerytury.
Ogólnie rzecz biorąc: Najlepszy stan nastrojów społecznych był w lipcu. Od lipca rozpoczął się wzrost odsetków ocen pozytywnych, w lipcu też odnotowano najwyższe wskaźniki
optymizmu. Następnie - aż do listopada poprawiają się oceny stanu aktualnego, zarówno w
gospodarce, jak w polityce, natomiast prognozy od lipcowego apogeum obniżają się
stopniowo aż do grudnia. Najgorszy stan nastrojów był w maju oraz w grudniu 1992 roku.
Początek roku 1993 rysuje się w świetle przedstawionych wyżej wskaźników podobnie,
jak zakończenie roku 1992. W sferze gospodarczej nawet nieco lepiej (optymizm gospodarczy, optymizm w odniesieniu do materialnych warunków życia ludzi, ogólny wskaźnik optymizmu).Jednak te optymistyczne nastroje mogą okazać się nietrwałe, wywołane chwilową
poprawą warunków materialnych, dodatkowymi wypłatami w zakładach pracy. Natomiast
sytuacja polityczna kraju postrzegana jest obecnie gorzej niż w II połowie 1992 roku. W
styczniu wystarczyło zadać badanym nieco prowokacyjne, czy tendencyjne pytania dotyczące
spraw politycznych, aby stwierdzić u znacznej części badanych zmianę przeczuć optymistycznych na pesymistyczne w odniesieniu do przyszłości kraju.
Badanym przedstawiono dwa konkurencyjne stwierdzenia, wyrażające skrajne poglądy na
przyszłe losy kraju. Badani mieli wskazać to stwierdzenie, które jest bliższe ich własnym poglądom. Tendencyjność pytania polega na tym, że zakłada się w nim, że znajdujemy się w
momencie przełomowym, na chwiejnej krawędzi, za którą jest upadek Polski:
BSE
11
1) Obecny okres to wstęp do otrząśnięcia się Polski z trudności.
2) Obecny okres to kolejny krok na drodze ku upadkowi Polski.
Uzyskano następujące odpowiedzi:
Dane w %
Termin badania
Odpowiedź Odpowiedź
nr 1
nr 2
Brak
odpowiedzi
(rok 1992)
styczeń
marzec
maj
wrzesień
listopad
48
39
30
41
48
36
38
50
34
29
16
23
20
25
23
styczeń 1993
38
43
19
Drugie pytanie przedstawiało następującą alternatywę:
1) Wszystkie ważne sprawy kraju są w dobrych rękach.
2) Nikt obecnie nie panuje nad rozwojem sytuacji w kraju.
Nie uwzględniono żadnych szczebli pośrednich.
A oto wybory badanych:
Dane w %
Termin badania
(rok 1992)
Odpowiedź Odpowiedź Brak
nr 1
nr 2
odpowiedzi
styczeń
marzec
maj
wrzesień
listopad
12
10
5
16
17
69
68
77
58
56
19
22
18
26
27
styczeń 1993
9
68
2
Wysokie odsetki braków odpowiedzi świadczą, że forma tych pytań wyeliminowała
co piątego - co czwartego respondenta z możliwości odpowiedzi.
Widoczne już w styczniu 1993 r. objawy zaniepokojenia sytuacją polityczną pogłębiły się
jeszcze w lutym. Jeśli więc optymizm w sferze materialnych warunków życia ludzi jest tylko
12
BSE
chwilowy - nie można wykluczyć, że rok 1993 będzie kolejnym rokiem spadku nastrojów
społecznych.
Analiza stanu nastrojów społecznych w ciągu roku nasuwa wniosek, że nastroje najgorsze
są wtedy, gdy występują objawy destabilizacji sytuacji politycznej w kraju (jak w okresie:
kwiecień - czerwiec 1992 r.) oraz - gdy nasilają się akcje strajkowe (od września do grudnia).
Najgorsze są nastroje w środowiskach najgorzej oceniających swoje warunki materialne oraz
- niżej wykształconych. Oprócz niezadowolenia z warunków materialnych, przyczyn
niepokoju społecznego upatrywać więc można w niejasności i zmienności sceny politycznej.
Nie sposób w tym miejscu uniknąć uwagi krytycznej pod adresem mass mediów, szczególnie
najbardziej masowego medium - telewizji. Karol Jakubowicz we wstępie do książki J.
Keane'a "Media a demokracja"1)1 pisze:
"Stronniczość wielu mediów i polityczny charakter ich działalności ma istotne konsekwencje dla stanu świadomości społecznej. Polityczny i perswazyjny charakter zawartości
wielu mediów sprawia, że nie realizują one swojego podstawowego celu, jakim jest bezstronne informowanie, objaśnianie i analizowanie sytuacji w kraju (przyczynia się do tego również
niski profesjonalizm wielu dziennikarzy, którzy nie dysponują narzędziami analizy współczesnej rzeczywistości polskiej w jej aspekcie społecznym, politycznym i ekonomicznym). Zamiast rzetelnej analizy realnych problemów czytelnicy otrzymują hasła i kod walki politycznej. Ta sytuacja, wraz z nieprzejrzystością dyskursu politycznego, rozdrobnieniem i zmiennością sceny politycznej i trudnym do zrozumienia dla laika charakterem gier na niej, ma bardzo
poważne konsekwencje".
26 luty 1993 r.
1)
J. Keane, Media i demokracja, Londyn 1992, Wyd. "Aneks", s. VIII.