Nr 184. Pracownicy przedsiębiorstw o

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Luty 1994
Pracownicy przedsiębiorstw o prywatyzacji
Ewa Sierzputowska
Informacja
Nr 184
W badaniu ankietowym zrealizowanym przez CBOS wiosną 1993 roku,
pracownicy przedsiębiorstw państwowych, sprywatyzowanych i prywatnych, wypowiadali się na temat prywatyzacji. Badano oceny procesów
prywatyzacyjnych z perspektywy korzyści dla gospodarki kraju, dla pracowników przedsiębiorstw i dla badanych - osobiście. Wśród badanych
dominuje opinia, że prywatyzacja jest bardziej korzystna dla gospodarki
kraju niż dla pracowników. Pracownicy obawiają się prywatyzacji głównie
dlatego, że zagraża ona poczuciu pewności zatrudnienia, które jest jednym z podstawowych warunków zadowolenia z pracy.
BSE
1
Wiosną 1993 roku CBOS przeprowadził badania na temat prywatyzacji gospodarki na
ogólnopolskiej próbie pracowników przedsiębiorstw.
Wyniki badania przedstawiono w podziale na opinie pracowników zakładów państwowych, sprywatyzowanych i prywatnych.1
1. Opinie pracowników zakładów państwowych:
Tabl. 1. Opinie pracowników zakładów państwowych o prywatyzacji (dane w %)
Prywatyzacja
korzystna
jest:
1
2
dla gospodarki
kraju
26
26
dla pracowników
prywatyzowanych zakładów 24
dla badanego
osobiście
15
17
niekorzystna trudno pow.
1
2
1
2
20
20
15
23
21
-
30
-
32
24
25
33
1 - prywatyzacja (wszelkie formy prywatyzacji)
2 - program powszechnej prywatyzacji
Dla jasności obrazu w zestawieniu pokazano stanowiska skrajne, pominięto natomiast odpowiedzi "W takim samym stopniu korzystna, co niekorzystna".
Im bardziej kryteria ocen zbliżone były do osobistych interesów badanych, tym mniej było
ocen pozytywnych.
Ponad 30% pracowników zakładów państwowych i sprywatyzowanych dostrzega osobiste
zagrożenia związane z prywatyzacją (tab 1 i tab. 2).
To poczucie zagrożenia nie może pozostawać bez wpływu na opinie pracowników o
wpływie prywatyzacji na gospodarkę kraju. Wśród ogółu dorosłych Polaków odsetek pozytywnych ocen o wpływie prywatyzacji na gospodarkę kraju jest wyższy, niż wśród osobiście
zainteresowanych pracowników przedsiębiorstw (W tym samym okresie - wiosną 1993 roku 36% dorosłych Polaków uznało, że prywatyzacja ma wpływ pozytywny na gospodarkę kraju,
podczas, gdy w zakładach państwowych - 26% pracowników, a w sprywatyzowanych - 24%).
Wśród pracowników zakładów państwowych stosunek do prywatyzacji zróżnicowany jest
zależnie od stanowiska. Pracownicy określeni przez badaczy CBOS jako "wąska grupa najwyższego kierownictwa" w badanych zakładach bardzo różnią się od pracowników szeregowych w swoich poglądach na prywatyzację: 46% spośród nich uważa, że prywatyzacja byłaby
korzystna dla nich osobiście (wśród szeregowych - 14%), a 55% - że jest korzystna dla gospodarki kraju (wśród szeregowych - 25%). Jednak w kwestii, czy prywatyzacja jest korzystna dla pracowników prywatyzowanych zakładów - opinie kadry kierowniczej nie różnią się
1
) W komunikatach CBOS nie wymieniono kryteriów, wg których zaliczano przedsiębiorstwa do każdej z trzech kategorii, są
także trudności z uzyskaniem instrukcji dla osób wstępnie opracowujących materiał, m.in. kodujących wylosowane przedsiębiorstwa jako państwowe, sprywatyzowane i prywatne.
2
BSE
zbytnio od opinii pracowników szeregowych (wśród kadry kierowniczej - 29% opinii pozytywnych; wśród pracowników szeregowych - 24%). Program powszechnej prywatyzacji również znajduje więcej zwolenników wśród kadry kierowniczej, niż wśród pracowników szeregowych (korzystna dla gospodarki - 41% kierowników, 26% - pracowników szeregowych;
korzystna dla badanych osobiście - 35% kierowników, 17% pracowników szeregowych).
Wśród pracowników zakładów państwowych, zarówno szeregowych, jak kadry kierowniczej rozpowszechniona jest opinia, że na prywatyzacji skorzysta najbardziej dyrekcja zakładu
i kadra kierownicza. Wynika to z odpowiedzi na pytanie:
"Kto, Pana(i) zdaniem, najbardziej zyskałby na sprywatyzowaniu zakładu, w którym
Pan(i) pracuje?" (wolno było wybrać najwyżej trzy odpowiedzi):
Odpowiedzi
- dyrekcja
- średnia kadra kierownicza
- wszyscy
- robotnicy wykwalifikowani
- urzędnicy, administracja
- członkowie rady pracowniczej
- nikt
- działacze związków zawodowych
- robotnicy niewykwalifikowani
kierownictwa
w%
55
45
30
25
11
7
7
3
2
pracowników
szeregowych
w%
68
45
15
18
22
24
8
11
1
Wśród menedżerów dwukrotnie częściej występuje opinia, że na prywatyzacji zyskają
wszyscy.
Natomiast odpowiedzi na pytanie: "Kto najbardziej straciłby na sprywatyzowaniu zakładu,
w którym Pan(i) pracuje?" wypadły następująco:(podobnie, jak w poprzednim pytaniu wolno
było wybrać najwyżej 3 odpowiedzi)
Odpowiedzi
-robotnicy niewykwalifikowani
-nikt
-urzędnicy, administracja
-robotnicy wykwalifikowani
-działacze związków zawodowych
-średnia kadra kierownicza
-członkowie rady pracowniczej
-wszyscy
-dyrekcja
Kierownictwa
w%
59
25
24
22
22
9
5
2
1
pracowników
szeregowych
w%
71
9
21
44
23
7
6
8
2
Wśród pracowników szeregowych zdecydowanie przeważa opinia, że najbardziej stracą
robotnicy niewykwalifikowani, również ponad połowa menedżerów tak uważa. Szeregowi
BSE
3
pracownicy dwukrotnie częściej, niż menedżerowie reprezentują pogląd, że stracą również
robotnicy wykwalifikowani. Optymistyczny pogląd, że na prywatyzacji nikt nie straci, znacznie częściej reprezentują menedżerowie, niż pracownicy szeregowi.
Reasumując powyższe dane: Gdy obserwujemy opinie o wpływie prywatyzacji na interesy
osobiste pracowników szeregowych i kadry kierowniczej, a także opinie o wpływie prywatyzacji na gospodarkę kraju, dostrzegamy, że subiektywna perspektywa czyni przedstawicieli
kadry kierowniczej znacznie bardziej "otwartymi" na procesy prywatyzacyjne.
2. Opinie pracowników zakładów sprywatyzowanych:
Tab. 2
Prywatyzacja
jest:
dla gospodarki
kraju
dla pracowni
ków prywatyzo
wanych zakł.
dla badanego
osobiście
Dane w %
Korzystna
1
2
niekorzystna
1
2
trudno pow.
1
2
24
20
30
43
9
15
19
-
46
-
13
-
20
18
37
39
10
21
1 - prywatyzacja, niezależnie od formy własności
2 - program powszechnej prywatyzacji
(dla jasności obrazu pokazano tylko opinie skrajne, pominięto natomiast odpowiedzi: "W takim samym stopniu korzystna, co niekorzystna").
Opinie pracowników, którzy doświadczyli prywatyzacji własnego zakładu są bardziej
pewne (mniej "Trudno powiedzieć"), i znacznie bardziej negatywne zarówno w wymiarze
korzyści pracowniczych, osobistych, jak i ogólnokrajowych, szczególnie jednak - pracowniczych. Wśród przedstawicieli tej kategorii bardzo powszechne są postawy przeciwne wszelkiej prywatyzacji, a szczególnie - programowi powszechnej prywatyzacji.
4
BSE
Zapytani: "Kto najbardziej zyskał na sprywatyzowaniu zakładu, w którym Pan(i) pracuje?"
(maksimum 3 odpowiedzi), pracownicy zakładów sprywatyzowanych odpowiedzieli:
Dane w %
Odpowiedzi
menedżerowie pozostali
pracownicy
-dyrekcja
57
59
-średnia kadra kierownicza
49
40
-wszyscy
28
9
-robotnicy wykwalifikowani
21
13
-członkowie rady pracowniczej
19
19
-urzędnicy, administracja
7
32
-działacze związków zawodowych
4
9
-nikt
11
22
-robotnicy niewykwalifikowani
0
0
Doświadczenie prywatyzacji potwierdza więc przypuszczenia pracowników zakładów
państwowych, że jest ona korzystna przede wszystkim dla dyrekcji zakładu, i średniej kadry
kierowniczej. Nikt wśród badanych pracowników sprywatyzowanych zakładów nie powiedział, że skorzystali robotnicy niewykwalifikowani.
Poglądy menedżerów w zakładach sprywatyzowanych podobne są do poglądów tej kategorii pracowników w zakładach państwowych, natomiast pracownicy szeregowi po prywatyzacji gorzej oceniają sytuację, niż przed prywatyzacją. Jedynie korzyści pracowników administracji w sprywatyzowanych zakładach wskazywane są przez załogi częściej, niż w zakładach państwowych. Pracownicy uważają, że na prywatyzacji zyskała dyrekcja, średnia kadra
kierownicza i pracownicy administracyjni. Inne kategorie wskazywane są znacznie rzadziej.
Jak wynika z powyższych danych, pracownicy zakładów sprywatyzowanych raczej negatywnie oceniają wpływ prywatyzacji na gospodarkę kraju. Jednak na pytanie o prognozę, czy
zakład przetrwa, czy upadnie w ciągu najbliższych 2 - 3 lat aż 81% pracowników zakładów
sprywatyzowanych odpowiedziało, że przetrwa, a tylko 7% - że upadnie (dla porównania:
20% pracowników państwowych i 15% pracowników firm prywatnych odpowiedziało, że
upadnie). Przekonanie, że ich zakład rozwija się wyraziło 72% menedżerów i 65% pracowników szeregowych firm sprywatyzowanych (w sektorze prywatnym odpowiednio: 66% i 59%;
w sektorze państwowym: 36% i 32%). Nadto - w sektorze sprywatyzowanym częściej, niż w
innych podejmuje się działania obliczone na ratowanie zakładu.
BSE
Tab. 3
5
Dane w %
Które z poniższych działań
podejmowało się w Pana(i)
zakładzie pracy w ciągu
ostatniego roku?
Poszukiwanie nowych rynków
zbytu
Reklamowanie swoich wyrobów
Zmiana, rozszerzenie asortymentu produkowanych towarów
Szukanie zagranicznego
wspólnika
Wprowadzanie nowych technologii, maszyn
Zwolnienia pracowników
Wymiana kierownictwa i kadry zarządzającej
Skracanie czasu pracy
Zaciąganie pożyczek na
spłacenie długów
Wymiana pracowników na lepiej wykwalifikowanych
Wyprzedaż majątku firmy
Zmniejszanie płac
Zakłady Zakłady
państwo- sprywe
watyzowane
Zakła
dy
prywatne
77
69
91
85
67
66
57
77
64
57
65
36
51
44
57
58
54
28
36
33
49
60
9
24
24
49
12
22
16
15
42
49
12
22
4
5
Pracownicy zakładów sprywatyzowanych nieco korzystniej, niż inni oceniają sytuację
swoich zakładów. Wprawdzie wśród działań podejmowanych w ich zakładach znacznie częściej wyprzedaje się majątek firmy, niż w innych, natomiast tylko nieco częściej - wprowadza
nowe technologie i maszyny, to jednak odsetki dostrzegających pozytywne zmiany (ogólny
rozwój zakładu) są nieco wyższe, niż w innych sektorach. Brak ogólnego pytania o to, czy
prywatyzacja jest korzystna, czy niekorzystna dla zakładu nie pozwala jednak wnioskować,
jak w ogólnym rozrachunku korzyści i strat (także społecznych, od których subiektywne oceny nie mogą być wolne), postrzegany jest wpływ prywatyzacji na sytuację zakładu.
3. Pracownicy zakładów prywatnych
Problemy prywatyzacyjne nie dotyczą bezpośrednio pracowników tej kategorii, dlatego też
pozytywne opinie na temat prywatyzacji są wśród nich znacznie bardziej rozpowszechnione,
niż wśród pracowników zakładów państwowych i sprywatyzowanych.
6
BSE
Tab.4
korzystna
1
2
dla gospodarki
kraju
dla pracowników
prywatyzowanych zakł.
dla badanego osobiście
niekorzystna
1
2
trudno pow.
1
2
39
35
11
8
20
32
33
-
12
-
34
-
27
24
15
7
30
45
1 - prywatyzacja - ogólnie (wszelkie formy własności)
2 - program powszechnej prywatyzacji
(Dla jasności obrazu pokazano tylko skrajne oceny, pominięto odpowiedzi: "W takim samym stopniu korzystna, co niekorzystna).
Pracownicy zakładów prywatnych częściej, niż inni są zwolennikami prywatyzacji. Dominuje tu przekonanie o korzystnym jej wpływie na gospodarkę kraju, nieliczne też są opinie, że
prywatyzacja może niekorzystnie wpłynąć na sytuację pracowników. O braku zainteresowania programem powszechnej prywatyzacji świadczą wysokie odsetki odpowiedzi "Trudno mi
powiedzieć".
Wśród różnych form prywatyzacji najłatwiejszą do zaakceptowania wydaje się akcjonariat
pracowniczy. Znane są opinie pracowników państwowych na ten temat.
Zadano im pytanie: "Czy chciał(aby) Pan(i), aby zakład, w którym Pan(i) pracuje, stał się
własnością:"
Poniżej zestawiono odsetki odpowiedzi twierdzących:
- prywatnego właściciela lub spółki z zagranicy
15%
- prywatnego właściciela lub spółki z kraju
30%
- prywatnych akcjonariuszy, kupujących akcje
dostępne dla wszystkich chętnych
33%
- akcjonariuszy, których większość
stanowiliby pracownicy przedsiębiorstwa
63%
- wolał(a)bym by pozostał państwowy
66%
Brak danych, które tłumaczyłyby takie preferencje, można jedynie przypuszczać, że przeważający wybór akcjonariatu pracowniczego (lub zachowania status quo - nie prywatyzowania zakładu) wynika stąd, że pracownicy chcą mieć wpływ na decyzje strategiczne, np. na
zatrudnienie. Można również przypuszczać, że pracownicy mają głęboko zakorzenione przekonanie, że zakład powinien "dawać" pracownikom coś więcej, niż tylko płace.
BSE
7
3. Charakter obaw
Jakie warunki powinna spełniać praca, którą badani uznaliby za najbardziej pożądaną?
(Każdy z badanych mógł wybrać nie więcej, niż trzy odpowiedzi):
Dane w %
Pracownicy
zakładów
państwowych
- dobre zarobki
- poczucie wykonywania czegoś
potrzebnego
- uzależnienie zarobków od
włożonego wysiłku
- dobre stosunki w pracy
- brak zagrożenia zwolnieniem z
pracy
- samodzielność
- mało męcząca praca
- możliwość szybkiego awansukrótki czas pracy
58
Pracownicy
zakładów
sprywatyzowanych
60
Pracownicy
zakładów
prywatnych
67
50
58
41
46
45
44
49
43
57
44
22
11
5
2
45
20
12
4
2
35
24
14
4
7
Lista jest niekompletna, np. brakuje w niej możliwości wpływania na decyzje dotyczące
zakładu pracy.
Oprócz dobrych zarobków ważne jest, aby praca miała sens, aby zarobki były uzależnione
od wkładu pracy (sprawiedliwość ocen), ważne są dobre stosunki międzyludzkie i pewność
pracy.
Do mniej ważnych warunków zadowolenia z pracy należą: szanse na awans, samodzielność pracy.
W sektorze prywatnym nieco inaczej, niż w pozostałych rozłożone są akcenty: pracownikom bardziej zależy na zarobkach i dobrych stosunkach w pracy. W sektorze państwowym i
sprywatyzowanym badani wyżej stawiają sens wykonywanej pracy i brak zagrożenia zwolnieniem, choć i tu zarobki są na pierwszym miejscu.
Pracownicy państwowi, zapytani, jakie posunięcia przedsięwziąłby prywatny przedsiębiorca, gdyby został właścicielem ich zakładu, odpowiedzieli:
(max. 3 odpowiedzi)
- zwolniłby niepotrzebnych pracowników - 76%
- starałby się wydusić z przedsiębiorstwa
jak najwyższy zysk w jak najkrótszym czasie - 44%
- zatrudniłby na wszystkich stanowiskach
ludzi kompetentnych - 38%
- dokonałby zmian w dyrekcji - 29%
- kupiłby nowe urządzenia i maszyny - 23%
- ograniczyłby pracownikom możliwość decydowania
8
BSE
o sprawach przedsiębiorstwa - 21%
- podniósłby zarobki - 18%
- poprawiłby warunki socjalne - 8%
Badani boją się przede wszystkim zwolnień z pracy, a poprawy warunków socjalnych i
płacowych spodziewają się w ostatniej kolejności.
W zestawieniu powyższym faktyczne oczekiwania przełamują się z wagą, jaką pracownicy
przykładają do wymienionych w pytaniu posunięć. Ponieważ badani mogli wybrać tylko trzy
odpowiedzi z listy - wybierali te, które mają dla nich największe znaczenie, a więc - zmniejszenie zatrudnienia wymieniła zdecydowana większość, a ograniczenie możliwości decydowania o sprawach przedsiębiorstwa - tylko 21%, co wcale nie musi oznaczać, że badani nie
spodziewają się tego, a jedynie to, że jest to dla nich sprawa drugoplanowa.
W zakładach sprywatyzowanych pracownicy odczuli w wyniku prywatyzacji następujące
zmiany:
- dokonano zmian w dyrekcji - 49%
- ograniczono pracownikom możliwość decydowania o sprawach przedsiębiorstwa - 43%
- zwolniono niepotrzebnych pracowników - 42%
- podniesiono zarobki - 39%
- właściciele starają się wydusić z przedsiębiorstwa jak najwyższy zysk w jak najkrótszym
czasie - 36%
- kupiono nowe urządzenia i maszyny - 33%
- ograniczono możliwość działania związków zawodowych - 26%
- zatrudniono na wszystkich stanowiskach ludzi kompetentnych - 21%
- poprawiono warunki socjalne - 13%
Nie można, niestety porównać tych danych z danymi charakteryzującymi oczekiwania
pracowników państwowych, ponieważ odmiennie postawiono pytanie (pracownicy zakładów
sprywatyzowanych ustosunkowywali się do każdego punktu, bez wybierania spraw według
stopnia ich subiektywnej ważności).
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na opinie dotyczące skutków, jakie dyrekcja zakładów ponosi w wyniku prywatyzacji: zarówno przed prywatyzacją (w zakładach państwowych), jak i po prywatyzacji (w sprywatyzowanych), pracownicy spodziewają się, a po fakcie
stwierdzają, że dyrekcja odniesie (odniosła) największe korzyści. Tymczasem, pytanie
wprost, czy po prywatyzacji zmieniono dyrekcję zakładu, ujawnia, że w połowie przypadków
- zmieniono. Zachodzi tu charakterystyczna niespójność między subiektywnymi ocenami a
konstatacją obiektywnych faktów.
Wydaje się, że pracownicy odczuwający zagrożenie własnej pozycji nieco na wyrost mówili o korzyściach dyrekcji, ignorując fakt, że ona również jest zagrożona.
Gdy porównujemy wypowiedzi badanych na temat skutków prywatyzacji z jednej strony,
a warunkami, jakie ich zdaniem powinna spełniać praca, uznawana za "dobrą pracę", stwierdzamy: Pierwszym i najważniejszym warunkiem "dobrej pracy" są zarobki. Tylko 39% pracowników stwierdziło, że zarobki poprawiły się po prywatyzacji zakładu.
Nie wiemy, jak wpłynęła prywatyzacja na inne, po zarobkach najważniejsze czynniki zadowolenia z pracy, tj. na poczucie sensu tego, co się robi, dobre stosunki w pracy i sprawiedliwość ocen, ponieważ badanych nie spytano o to. Kolejny ważny warunek zadowolenia z
BSE
9
pracy - brak zagrożenia zwolnieniem prywatyzacja naruszyła. Na pytanie, czy w ciągu ostatniego roku zwalniano pracowników w zakładach zatrudniających badanych, odpowiedziało
twierdząco 58% pracowników zakładów sprywatyzowanych, 44% pracowników zakładów
państwowych i tylko 28% pracowników zakładów prywatnych.
Obecnie 38% zatrudnionych w przedsiębiorstwach liczy się z możliwością utraty pracy.
Najczęściej są to pracownicy szeregowi zakładów sprywatyzowanych (51%), państwowych(49%) i prywatnych (47%). Znacznie rzadziej liczą się z taką możliwością menedżerowie: firm sprywatyzowanych (22%), prywatnych (27%) i państwowych (28%). W przypadku
utraty pracy aż 65% badanych miałoby trudności ze znalezieniem innej pracy.
Najważniejsze wnioski
1) Wśród pracowników przedsiębiorstw dominuje opinia, że procesy prywatyzacyjne korzystniejsze są dla gospodarki kraju, niż dla pracowników.
2) Najbardziej niekorzystne opinie na temat prywatyzacji pochodzą od pracowników zakładów sprywatyzowanych. Zarazem zdecydowana większość pracowników tych zakładów
uważa, że ich zakład rozwija się.
3) Pracownicy sektora prywatnego najmniej interesują się prywatyzacją, a zarazem - są do
niej usposobieni najbardziej przychylnie.
4) Zajmowane stanowisko wyznacza stosunek do prywatyzacji: kadra kierownicza lepiej
ocenia prywatyzację, niż pracownicy szeregowi.
5) Pracownicy szeregowi uważają, że prywatyzacja jest najbardziej korzystna dla dyrekcji
zakładu i kadry kierowniczej; w zakładach sprywatyzowanych uważa się także, że skorzystali
pracownicy administracji. Powszechna jest opinia, że robotnicy niewykwalifikowani mogą
jedynie stracić na prywatyzacji.
7) Pracownicy obawiają się prywatyzacji głównie dlatego, że zagraża ona poczuciu pewności zatrudnienia, które jest jednym z głównych warunków zadowolenia z pracy.
8) W kwestii najważniejszej dla pracowników - wysokości zarobków, prywatyzacja mogła
usatysfakcjonować co najwyżej 38% pracowników sprywatyzowanych zakładów (tylu
stwierdziło, że w wyniku prywatyzacji podniesiono zarobki).
9) Spośród różnych form prywatyzacji najbardziej odpowiada pracownikom forma akcjonariatu pracowniczego.