222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd

E
Elegia
Gatunek poezji lirycznej obejmujący utwory refleksyjne, poświęcone rozpamiętywaniu poniesionej straty o charakterze osobistym
(śmierć, odejście ukochanej osoby), egzystencjalnym (przemijanie,
opuszczenie, oddalenie od bliskiego miejsca) lub zbiorowym (utrata
powszechnie cenionych wartości, wolności, ojczyzny). W XVIII wieku żywa tradycja staropolskiej poezji tego typu (treny, lamenty, walety) była kontynuowana i wzbogacana o nowe wątki i ujęcia. Powstawały liczne elegie żałobne (funeralne), poświęcone stracie osób
prywatnych (np. → Franciszka Karpińskiego Do Ignacego Potockiego
po śmierci żony jego…, 1783) lub publicznych (np. → Franciszka Dionizego Kniaźnina Na śmierć Stanisława Konarskiego, 1773). Bujny
rozwój tej ostatniej odmiany nastąpił na początku XIX wieku w związku z wydarzeniami historycznymi (np. → Kazimierza Brodzińskiego
Na śmierć księcia Józefa Poniatowskiego, 1813). Drugi, najistotniejszy
typ to elegie patriotyczne, podejmujące sprawę zagrożeń ojczyzny,
utraty wolności i bytu państwowego. Utwory takie powstawały w okresie konfederacji barskiej (Lament konfederacki, 1768) oraz w przeciągu całej epoki: od wiersza Karpińskiego → Tęskność do kraju, przez
utwory z czasów pierwszego rozbioru (anonimowa Pieśń żalu nad podziałem Polski, 1773; Józefa Koblańskiego Nieszczęśliwa dla Polaków
jesień 1773), aż do wierszy z ostatniego dziesięciolecia XVIII wieku
(→ Juliana Ursyna Niemcewicza Wiosna, 1793; anonimowy Żal po
wzięciu Kościuszki, 1794; Franciszka Karpińskiego → Żale Sarmaty
nad grobem Zygmunta Augusta, 1801; Józefa Morelowskiego Treny na
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 48
2007-08-02 14:51:52
49
Epos
rozbiór Polski, 1795) oraz okresu legionów i wojen napoleońskich
(Dumania żołnierza polskiego w starożytnym zamku Maurów nad
Tagiem Tomasza Kantorberego Tymowskiego, powst. 1811/1812). Ważną odmianę elegii czasów oświecenia stanowiły utwory o charakterze
liryczno-osobistym i refleksyjnym, przedstawiające uczucia zindywidualizowanego podmiotu, związane z rozstaniem z bliską osobą
(Pożegnanie Puław Izabeli Czartoryskiej, → Czartoryscy, 1809) lub
z nadziejami i złudzeniami życia publicznego (→ Powrót z Warszawy
na wieś Franciszka Karpińskiego). W elegiach podejmowane były również refleksje filozoficzne, dotykające problemów egzystencjalnych
(Kazimierza Brodzińskiego Żal, Duma nad grobem). Konwencja elegijna bywała czasem realizowana w utworach o charakterze żartobliwym i zabawowym (Nadgrobek suczynce Lubci Franciszka Dionizego
Kniaźnina).
Oświeceniowa twórczość elegijna była ważnym terenem kształtowania
języka i form wypowiedzi, które służyły dyscyplinowaniu emocji w mowie poetyckiej. Poszukiwała też środków lirycznej refleksji o uczuciach
głębokich, ale ukazywanych w zrównoważonej tonacji spokojnej melancholii. Dążyła do wniknięcia w ich naturę i zrozumienia ich egzystencjalnego charakteru. Dzięki tym właściwościom przygotowywała
ona rozkwit elegii romantycznej. Utwory elegijne dotyczą spraw i doznań ponadczasowych i uniwersalnych. Pokazują, jak w słowach zapanować nad dotkliwymi uczuciami, wniknąć w sytuację jednostki
ludzkiej i uczynić ją źródłem głębokiego rozpoznania świata. Liczne
elegie poetów XX wieku (np. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej) mają
swe poprzedniczki w twórczości oświecenia.
Epos
Jeden z najstarszych gatunków narracyjno-fabularnych w piśmiennictwie, znany w kulturze starożytnego Wschodu i w kręgu kultury
śródziemnomorskiej, udokumentowany arcydziełami Homera (Iliada,
IX/VIII wiek p.n.e.) i Wergiliusza (Eneida, I wiek p.n.e.), stanowiącymi fundament literatury tego kręgu. Epos uprawiany był również
w oświeceniu. Jego osiemnastowieczne realizacje poprzedziła siedemnastowieczna dyskusja o głównych wyznacznikach gatunkowych: ja-
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 49
2007-08-02 14:51:53
50
Erotyki
kości i roli świata pozaziemskiego w fabule utworu (cudowność pogańska – cudowność chrześcijańska), konstrukcji bohatera – herosa
i pozycji narratora (dygresyjność, komentarz autorski na temat procesu twórczego). Rodzimą tradycją dla eposu oświeceniowego w Polsce był genialny przekład Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa, dokonany przez Piotra Kochanowskiego, oraz Wojna chocimska Wacława
Potockiego (1675). W poetykach XVIII wieku epos zachował najwyższą
rangę utworu ukazującego dzieje i czyny wybitnej postaci usytuowanej na tle ważnych wydarzeń historycznych, realizującego zasadę
jedności akcji, pisanego wierszem w stylu wysokim, zadziwiającego
elementami „machiny cudownej”. W praktyce zainteresowanie tym
gatunkiem początkowo było niewielkie, jedyny epos powstały w drugiej połowie XVIII wieku – Wojna chocimska → Ignacego Krasickiego
(1780) – spotkał się z chłodnym przyjęciem, choć był ważną i udaną
próbą rekonstrukcji idei polityczno-ustrojowych i obyczajowo-moralnych „przodków poczciwych” jako wzoru dla współczesnych. Próby
realizacji i odnowienia poetyki eposu podejmowali drugorzędni poeci początku XIX wieku, m.in. Nikodem Muśnicki (Pułtawa, 1803),
Dyzma Bończa-Tomaszewski ( Jagiellonida, czyli zjednoczenie Litwy
z Polską, 1818), → Marcin Molski (Stanislaida albo uwagi nad panowaniem Stanisława Augusta..., wyd. 1831). Wzór eposu poddawany
przeobrażeniom stał się jednak ważnym punktem odniesienia dla
nowych odmian gatunkowych poematu epickiego, m.in. → Jana Pawła
Woronicza (Świątynia Sybilli, 1801; Assarmot, 1805; Lechiada, 1806–
–1807), Adama Mickiewicza (Grażyna, 1821), a także dla romantycznej epopei (Pan Tadeusz) i poematu dygresyjnego (Beniowski Juliusza
Słowackiego). Utrwalona w kulturowej pamięci wielu wieków potrzeba rozległych opowieści o zadziwiających czynach wyjątkowych bohaterów, działających w przełomowych dla zbiorowości momentach
i powiązanych z niezwykłymi mocami odżywa współcześnie w gatunku fantasy.
Erotyki
Zbiór wierszy lirycznych → Franciszka Dionizego Kniaźnina,
opublikowany w roku 1779 w dwu tomach podzielonych na dziesięć
ksiąg, zawierających ponad trzysta pięćdziesiąt utworów. Publikacja
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 50
2007-08-02 14:51:53
51
Erotyki
interesująca i ważna w poezji XVIII wieku co najmniej z dwu powodów. Jest dokumentem poszukiwania przez poetę środków i sposobów budowania wypowiedzi lirycznej dotyczącej rozległej sfery
uczuć, przeżyć i refleksji, przede wszystkim związanych z niespełnioną miłością, powodującą melancholię, smutek i zagubienie. Poeta
zwraca się ku różnym wzorom (antyczna elegia i → anakreontyk, petrarkizm, barokowa liryka staropolska, salonowa poezja francuska XVII
i XVIII wieku), wypróbowuje różne metody i daje popis sprawności pióra zarówno w naśladowaniu konwencji, jak i w oryginalnej analizie
psychologicznej, w sublimacji doznań, widzeniu przyrody. Wśród powodzi erotyków znajdujemy takie perełki, jak Wiek młody, Dolegliwość,
Do gwiazd, Konwalie. Kniaźnin nie był jednak zadowolony ze swych
wierszy i podjął niezwykłą w historii literatury decyzję wyparcia się ich
i systematycznego niszczenia opublikowanych tomów (niewiele ich ocalało i przetrwało w bibliotecznych zbiorach starodruków) oraz całkowitej zmiany koncepcji twórczości. Niektóre teksty wielokrotnie przerabiał, z uporem i wysiłkiem nadawał im nowy kształt, ciągle nie
w pełni go satysfakcjonujący. Erotyki są ważnym etapem w kształtowaniu się nowoczesnej liryki miłosnej, prowadzącym ku erotycznej
poezji romantycznej. Warto na nie jednak spojrzeć jeszcze z innej
perspektywy: napięć i dramatów poety, który w wysiłku intelektualnym i emocjonalnym poszukuje drogi twórczej i odpowiednich środków wyrazu, a w końcu zdobywa się na czyn ostateczny – odrzucenia
i zniszczenia własnego dzieła. To zachowanie Kniaźnina pokazuje,
jak ambitną i odpowiedzialną pracą jest twórczość poetycka, jak wysokie są jej wymogi, jak wiele uporu i trudu kosztuje powstanie małego wiersza.
222-slownik literatury oswiecenia sklad.indd 51
2007-08-02 14:51:53