bibliotekoznawca jako badacz kultury. uniwersalizm źródeł i

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Aneta Firlej-Buzon*
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski
BIBLIOTEKOZNAWCA JAKO BADACZ KULTURY.
UNIWERSALIZM ŹRÓDEŁ I ZASOBÓW BIBLIOTEKARSKICH
(NA PODSTAWIE BADAŃ ZBIORÓW SPECJALNYCH
DOLNOŚLĄSKICH BIBLIOTEK NAUKOWYCH)
[LIBRARY SCIENCE SCHOLARS AS CULTURE RESEARCHERS.
UNIVERSALITY OF LIBRARY RESOURCES AND COLLECTIONS
(AN ANALYSIS BASED ON STUDIES ON SPECIAL COLLECTIONS HELD
BY RESEARCH LIBRARIES OF LOWER SILESIA)]
Abstrakt: Badania prowadzone przez specjalistów z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej ujawniają
wiele interesujących faktów oraz danych, przydatnych do studiów nad szeroko pojętą kulturą. Biblioteka jako
skarbnica źródeł, unikatowych zasobów dziedzictwa narodowego od dawna stanowi warsztat badawczy uczonych
reprezentujących różne dziedziny wiedzy. Wspólną, interdyscyplinarną przestrzeń źródłową stanowią szczególnie
zbiory specjalne, wśród których znajduje się wiele materiałów wykorzystywanych głównie lub wyłącznie
w badaniach bibliotekoznawców. Zbiory te oczekując na odkrycie przez uczonych rozwijających inne dyscypliny,
stają się przedmiotem skonsolidowanych studiów i analiz przedstawiających rozwój kultury w perspektywie nauki
o książce.
BIBLIOTEKI NAUKOWE – KULTURA – ZBIORY SPECJALNE – ŹRÓDŁA BADAWCZE INTERDYSCYPLINARNE
Abstract: Research conducted by LIS specialists reveals a great number of interesting data and facts useful for
studies on broadly understood culture phenomena. Precious repository of sources and unique treasures of cultural heritage, library is continuing to host research carried out by scholars representing various academic disciplines. A common interdisciplinary realm of sources is formed by special collections which contain a large number
of items explored mainly or exclusively by adepts of library science. Still waiting to be discovered by scholars
coming from other scientific horizons, those collections are becoming the object of consolidated research and
analyses showing the evolution of culture from the perspective of book science.
CULTURE – INTERDISCIPLINARY – RESEARCH LIBRARIES – RESEARCH SOURCES – SPECIAL COLLECTIONS
*
*
*
* Dr ANETA FIRLEJ-BUZON, adiunkt w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu
Wrocławskiego; absolwentka kulturoznawstwa oraz bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (UWr). Dwie najważniejsze
publikacje: (2010) Ephemeral Witnesses of the Past: the collection of Wrocław University Library. “The Ephemerist”
No. 148, p. 4–9; (2002) Dokumenty życia społecznego w teorii i praktyce bibliotekarskiej w Polsce. Warszawa: Wydaw. SBP,
205 s. E-mail: [email protected]
[ANETA FIRLEJ-BUZON, PhD; Institute of Information and Library Science, University of Wrocław; MA in Cultural
Studies; MA and in LIS (University of Wrocław). Two the most important publications: (2010) Ephemeral Witnesses of the
Past: the Collection of Wrocław University Library. “The Ephemerist” No. 148, p. 4–9; (2002) Dokumenty życia społecznego
w teorii i praktyce bibliotekarskiej w Polsce [Ephemeral Prints in Librarianship’s Theory and Practice in Poland].
Warszawa: Wydaw. SBP, 205 s. E-mail: [email protected]]
136
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
WSTĘP
Nie ulega wątpliwości, iż bibliotekoznawcy zainteresowani analizowaniem zjawisk związanych z szeroko
pojętą książką oraz biblioteką są jednocześnie badaczami kultury. Choć nie udało się dotąd arbitralnie i jednoznacznie określić znaczenia pojęcia wywodzącego się z łacińskich słów cultura, culturae (uprawa), to jednak
wiadomo, że zgodnie z historycznymi definicjami kultury jest ona ponadpokoleniową transmisją treści czy charakteryzującej daną grupę społeczną wiedzy „w najogólniejszym relatywnie pojętym sensie tego terminu”
[Burszta 1989, s. 49]. Przedmiotem, istotą przekazu mogą być np. modele społeczne, systemy wartości, wzory
zachowań, światopogląd, przekonania, reguły, normy, sądy, praktyki, które kształtują indywidualne, jednostkowe osobowości składające się sumarycznie na określony typ społeczeństwa. Szczególny środek przekazu może
stanowić podstawowy przedmiot badań bibliotekoznawstwa i informacji naukowej czyli dokument, czasopismo,
książka, uporządkowany i przygotowany do wykorzystania zbiór biblioteczny, czy wreszcie same biblioteki definiowane zresztą jako instytucje kultury, które gromadzą, opracowują, przechowują, udostępniają i zabezpieczają swoje kolekcje oraz informują o nich. Zachowane zasoby i obiekty bibliotekarskie, źródła faktów i danych
tworzą uniwersalną humanistyczną przestrzeń badawczą. Zgromadzone w bibliotekach naukowych publikacje –
przedmioty badań wielu dyscyplin naukowych są przydatne oraz wykorzystywane do badań zróżnicowanych
zjawisk objętych wspólnie pojęciem kultury, jej historii i stanu obecnego. Szczególnie zaś samodzielnych elementów składowych, autonomicznych części czy wyspecjalizowanych dziedzin kultury, jak np. sztuka, komunikacja, religia, obyczajowość.
ŹRÓDŁA DO BADAŃ REGIONALNEJ KULTURY
W świetle art. 3. Ustawy o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. „biblioteki i ich zbiory stanowią dobro
narodowe (…) organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej” (Dz.
U. R. P. z dnia 28 lipca 1997 r.). Biblioteki działające przy szkołach wyższych i służące przede wszystkim potrzebom nauki oraz kształcenia, z racji specyficznych zadań nałożonych m.in. przez Ustawę o obowiązkowych
egzemplarzach bibliotecznych z dnia 7 listopada 1996 r. (Dz. U. z dnia 23 grudnia 1996 r.), stanowią skarbnice
bezcennych źródeł do badań kultury. Szczególnie mają znaczenie dla kultury regionalnej, interpretowanej jako
część składowa szerszej kultury narodowej, jako fragment dorobku narodowego odnoszący się do określonej
przestrzeni zawężonej granicami geograficznymi lub administracyjnymi, które nie zawsze wyznaczają takie samo terytorium. Kultury rozwijanej w określonym rejonie, której typograficznie utrwalone ślady są zbierane
z wyznaczonego zasięgu terytorialnego. Znajomość oraz dynamiczne śledzenie zachowanej w druku kulturalnej
aktywności lokalnego środowiska stanowi podstawę selekcji i wyboru unikatowych, niepowtarzalnych, oryginalnych i charakterystycznych dla społeczności określonego obszaru, publikacji dokumentujących lokalne życie
teatralne, muzyczne, artystyczne, literackie, naukowe, religijne, polityczne, ekonomiczne, gospodarcze etc.
Wśród zebranych materiałów, szczególnie klasyfikowanych jako zbiory specjalne wymagające szczególnych
sposobów gromadzenia, opracowania, przechowywania oraz udostępniania, znajdują się m.in. druki ulotne
i okolicznościowe. W przypadku naukowych bibliotek dolnośląskich wymienić tu należy tzw. silesiaca, lusatica
oraz różne inne publikacje niekonwencjonalne, materiały nietradycyjne, nieksiążkowe, nie posiadające postaci
książki, nazywane dokumentami życia społecznego m. in. afisze, broszury, cenniki, katalogi, nekrologi, plakaty,
zaproszenia etc., które są unikatową, niepowtarzalną i integralną częścią dziedzictwa kultury regionalnej.
137
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
W świetle słów profesora Krzysztofa Migonia prócz małej objętości, krótkotrwałego przeznaczenia, okazjonalności, masowości, bezpłatnego rozpowszechniania oraz bezpośrednich adresatów mają tego rodzaju druki „odbiorców oddalonych w czasie i przestrzeni – późniejszych o dziesiątki i setki lat badaczy procesów bibliologicznych i zjawisk masowych” [Migoń 2005, s. 15–16]. Z uwagi na potencjalną wartość źródłową i badawczą interesują się tymi obiektami celowej działalności bibliotecznej, w pierwszej kolejności pracownicy bibliotek, którzy
tworzą warsztat pracy uczonych. Materiały te następnie stają się przedmiotami badań przedstawicieli różnych
dyscyplin nauki – bibliotekoznawstwa, bibliologii, informacji naukowej, historii, historii kultury, historii sztuki,
historii typografii, medioznawstwa, językoznawstwa, socjologii, politologii, religioznawstwa, wiedzy o teatrze,
wiedzy o muzyce, i innych.
Obecne od kwietnia 1945 r. w krajobrazie medialnym polskiego Dolnego Śląska i stanowiące początkowo
jedyne nośniki przekazu, powojenne wydawnictwa niekonwencjonalne przechowywane w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (BZNiO), ukazują szczegółowo
ważne dla regionu i jego mieszkańców wydarzenia, prezentują bezpośrednio i klarownie długoletni, trudny proces kształtowania się lokalnej społeczności oraz jej osobliwe, wyjątkowe cechy spowodowane bolesnymi konsekwencjami wojny, okupacji, a następnie katastrofalnej dla polskiej kultury decyzji aliantów o zmianie granic
Rzeczypospolitej Polskiej. Zbiory ukazują gwałtowne przerwanie ciągłości historyczno-kulturalnej Dolnego
Śląska wywołane przymusowymi, pospiesznymi przesiedleniami oraz okupacyjnym charakterem stacjonującej
tu „czasowo” – do września 1993 r. wielotysięcznej Armii Czerwonej. Widoczne przez następne dziesięciolecia
m. in. w płaszczyźnie społeczno-gospodarczej negatywne następstwa konieczności opuszczenia rodzinnej ziemi,
przekroczenia granic i odejścia z własnego orbis interior, utrudniały enkulturację, nabywanie kompetencji kulturowej również dzięki relacjom z określonym terytorium, z poczuciem przestrzennej przynależności. Zachowane
druki niekonwencjonalne przedstawiają długoletni proces „oswajania Ziem Odzyskanych” [Banaś 2009, s. 3],
uzasadnianą propagandowo piastowską przeszłość Dolnego Śląska, który po setkach lat oderwania powrócił do
Macierzy. Zebrane materiały ukazują też dolnośląską wielokulturowość rozwiniętą pomimo braku możliwości
powrotu do utraconej w wyniku II wojny światowej wieloetnicznej struktury Rzeczypospolitej Polskiej. Specyficzne warunki sprawiły, iż Dolny Śląsk po roku 1945 stał się wspólną ziemią, terenem zamieszkiwanym przez
wiele nacji – Polaków, Niemców, obywateli Związku Radzieckiego – głównie Rosjan, Ukraińców, Białorusinów
i Litwinów, oraz Włochów i Żydów, od roku 1950 także Greków i Macedończyków, później zaś Wietnamczyków, Chińczyków i Koreańczyków. Pochodzące z Gabinetu Śląsko-Łużyckiego Biblioteki UWr oraz Działu
Dokumentów Życia Społecznego BZNiO dostarczają fakty i dane przedstawiające etapy wieloletniego procesu
wysiedlania Niemców, z których ostatni opuścili województwo wrocławskie na przełomie 1955/56 r. Publikacje
ulotne i okolicznościowe informują też o asymilacji obcokrajowców, którzy na Dolnym Śląsku poczuli się Polakami lub zachowując własną tożsamość narodową, postanowili tu pozostać. Cechy regionalnej społeczności –
w szczególności wspólne doświadczenie oderwania od korzeni, wypędzenia, trudów migracji oraz przesiedlenia
do obcej, często niechcianej ziemi, jak również szczególnie w przypadku Kresowian długoletnie, silne poczucie
tęsknoty za utraconymi bezpowrotnie rodzinnymi stronami – sprawiają, iż kultura regionalna Dolnego Śląska
(zawężonego do obszaru obecnego województwa dolnośląskiego) posiada swoisty, odrębny, wyjątkowy charakter. Wspólne wielokulturowe dziedzictwo tworzono tu równolegle z budowaniem poczucia regionalnej tożsamości, lokalnej przynależności do cudzego, niepewnego, będącego przedmiotem międzynarodowych sporów i dyskusji politycznych, orbis exterior, który z upływem lat stawał się światem własnym.
138
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
WSPÓLNA PRZESTRZEŃ ŹRÓDŁOWA
Wspólną, uniwersalną przestrzeń badań z zakresu bibliotekoznawstwa i kulturoznawstwa tworzą przede
wszystkim kolekcje dwóch najważniejszych dolnośląskich Bibliotek – Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Została ona wykreowana w momencie określenia polityki gromadzenia zbiorów oraz kryteriów selekcji materiałów napływających do bibliotek lub aktywnie zbieranych w celu archiwizacji. Dzieje wspomnianych książnic naukowych o humanistycznym profilu gromadzenia zbiorów stanowią fragment burzliwej historii całego regionu. Obie instytucje w konsekwencji ustaleń konferencji poczdamskiej stanęły
przed koniecznością przystosowania się do funkcjonowania w nowych warunkach terytorialnych, etnicznych,
społecznych, ustrojowych, politycznych, ekonomicznych etc. Praca największych naukowych humanistycznych
dolnośląskich bibliotek stanowiła też, w pewnym zakresie, kontynuację wcześniej realizowanych zadań i funkcji, jednak zmiany spowodowały reorientację przedwojennych założeń polityki gromadzenia zbiorów.
Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego była pierwszą polską instytucją kultury, która po wyzwoleniu
w maju 1945 r. rozpoczęła działalność w mieście oddanym Polakom. Fakt ten wskazuje, iż powojenne dzieje
stolicy regionu łączą się nierozerwalnie z historią Biblioteki Uniwersyteckiej oraz gromadzonymi i przechowywanymi tu dokumentami. W warunkach pionierskiej pracy, dzisiaj trudnych do wyobrażenia, bibliotekarze najstarszego oddziału Biblioteki Uniwersyteckiej – Gabinetu Śląsko-Łużyckiego od momentu przyjazdu do Wrocławia w kwietniu 1945 r. gromadzili oraz zabezpieczali publikacje dokumentujące rozwój regionalnej kultury.
O endemicznej specjalizacji Gabinetu Śląsko-Łużyckiego zadecydowała idea pierwszego dyrektora Biblioteki
Uniwersyteckiej historyka, polonisty, archiwisty, bibliotekoznawcy i bibliofila prof. Antoniego Knota (1904–
1982), który w 1945 r. był uprawniony do rewindykacji wywiezionego, ukrytego przez Niemców mienia Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej oraz do przejmowania na rzecz Uniwersytetu zbiorów wszelkich bibliotek
poniemieckich z terenu Dolnego Śląska. Z myślą o przyszłych badaniach naukowych prof. A. Knot pragnął zabezpieczyć możliwie szerokie spektrum wydawnictw prezentujących rozwój lokalnej kultury w jej jak najpełniejszym wymiarze. Z kulturoznawczego punktu widzenia ważna jest sama intencja twórcy specjalizacji Gabinetu Śląsko-Łużyckiego. Profesor jako jeden z nielicznych wówczas znawców bibliotekarstwa dostrzegł wartość
informacyjną niesioną przez heterogenną formalnie i treściowo grupę dokumentów ulotnych i okolicznościowych. Zainteresowanie tego rodzaju materiałami mogło wynikać z powojennej biedy oraz faktu, iż publikacje
ulotne i okolicznościowe były w roku 1945 jednymi z nielicznych masowo dostępnych nośników polskiego języka. Szczególną uwagę należy zwrócić na niezwykły fragment bogatej kolekcji – skrupulatnie, celowo kształtowany, dążący do kompletności zbiór pochodzący z lat 1945–1950, bogaty w dane źródłowe, różnorodny od
strony formalnej oraz bardzo obszerny ilościowo.
Prof. A. Knot związany przed wojną z Lwowem, gdzie studiował, doktoryzował się z zakresu filozofii oraz
pracował m. in. jako bibliotekarz, w listopadzie 1949 r. został sekretarzem generalnym wrocławskiego Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum. Pełnił też funkcję dyrektora naczelnego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
(1947–1949), zaś od roku 1966 był przewodniczącym Rady Naukowej Biblioteki Ossolineum. W latach, gdy
napływowa ludność tworzyła podstawy nowego życia w zniszczonej stolicy Dolnego Śląska, Zakład Naukowy
im. Ossolińskich był szczególnym łącznikiem tradycji kultury i nauki polskiej. Nic więc dziwnego, iż właśnie
w Bibliotece ZNiO stworzono drugi w kolejności chronologicznej oddział specjalizujący się w gromadzeniu
wydawnictw niekonwencjonalnych łączących bibliotekę z lokalnym środowiskiem. Geneza powstania Działu
139
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Dokumentów Życia Społecznego BZNiO wiąże się bezpośrednio z aktywnością społeczeństwa wrocławskiego,
chęcią zabezpieczenia ulotnych, podatnych na zniszczenie śladów działalności na polu kultury, nauki i sztuki.
Początkowo bieżącym gromadzeniem druków ulotnych i okolicznościowych zajmowały się różne działy BZNiO
– Dział Akcesji, który pozyskiwał wybrane wrocławskie katalogi wystaw artystycznych, literackich, naukowych
oraz plakaty, Gabinet Grafiki, gdzie kolekcjonowano wrocławskie teatralia: m. in. programy i afisze teatralne,
zaproszenia, bilety, projekty scenografii i kostiumów, oraz fotografie z licznych wystaw i imprez Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Inne publikacje ulotne i okolicznościowe dokumentujące historię kultury polskiej,
zwłaszcza cenne polonika, gromadziły Działy Czasopism oraz Rękopisów, które w 1962 r. przekazały swoje
zbiory ulotne do Działu Dokumentów Życia Społecznego. Ograniczenie zakresu terytorialnego do powiatu wrocławskiego a także specjalizacja w ramach wyszczególnionych dziedzin, miały przyczynić się do wyodrębnienia
oraz skompletowania całości interesującego piśmiennictwa. Zasięg terytorialny rozszerzony został następnie
o najważniejsze placówki kulturalne na Dolnym Śląsku, do których zaliczono m.in. Teatr im. Norwida w Jeleniej Górze, Teatr Lalek w Wałbrzychu, Bolesławiecki Ośrodek Kultury oraz Wałbrzyski Dom Kultury w Książu.
Od 1993 r. profil gromadzenia Działu DŻS objął także XIX-to i XX-wieczne polonika ze szczególnym uwzględnieniem druków teatralnych oraz politycznych z terenu Małopolski Wschodniej, a także wydanych po 1945 r.
ogólnopolskich katalogów ważnych wystaw.
Zgodnie z intencją prof. A. Knota i innych twórców zbioru Gabinetu Śląsko-Łużyckiego (np. Zofii Gostomskiej-Zarzyckiej, prof. Marty Burbianki), jak również pracowników Działu Dokumentów Życia Społecznego
BZNiO (m.in. Wiesławy Sokołowskiej, Krystyny Sławińskiej) zgromadzono druki, które z racji swoich podstawowych funkcji informacyjno-użytkowych zawierają oryginalne, wiarygodne i niedostępne w innych źródłach
dane faktograficzne. Zawartość treściowa, informacyjna zachowanych kolekcji, która stanowiła podstawowe
kryterium selekcji druków przeznaczonych do archiwizacji nie jest obecnie ich jedynym wyróżnikiem. Publikacje te stanowią „żywe”, oryginalne pamiątki przeszłości, swoją autentycznością wzbudzają zachwyt, sentyment,
kontakt z nimi wywołuje wiele emocji i wrażeń. Jako utrwalone wyrazy ludzkiej myśli, produkty typografii
obecne i kształtujące regionalną infrastrukturę komunikacyjną, druki wzbudzają zainteresowanie uczonych,
w tym także bibliotekoznawców i kulturoznawców, którzy wykorzystuję je następnie w publikacjach. Opisywane materiały tworzą ogromne pole recepcji informacji ułatwiających odtworzenie kulturowej interpretacji przeszłości. W obszarze opisowym publikacje niekonwencjonalne niosą następujące dane faktograficzne:
•
nazwy stowarzyszeń kulturalnych, naukowych, oświatowych, organizacji społecznych, partii politycznych, zespołów muzycznych, teatralnych, tanecznych, baletowych, w tym dziecięcych i młodzieżowych, zawodowych i amatorskich, chórów, domów wydawniczych, Polskiego Radia i TV oraz innych
instytucji, organizacji i stowarzyszeń tworzonych przez mieszkańców Dolnego Śląska – oraz jednocześnie nadawców/autorów/instytucji sprawczych oraz odbiorców/adresatów/czytelników tych dokumentów;
•
intencje oraz typy podejmowanych przedsięwzięć kulturalnych, cele organizacji przedstawień teatralnych, koncertów muzycznych, wystaw np. zarobkowe, prestiżowe, dobroczynne, reklamowe, polityczno-ideologiczne etc., druki ukazują również działalność zawodową i amatorską środowisk kultury, występy prywatne, zamknięte, kierowane do wąskiego grona wybranych lub publiczne, otwarte, masowe;
•
adresy instytucji oraz placówek kultury: teatrów, kin, tzw. teatrów świetlnych, klubów i domów kultury,
bibliotek, czytelni, miejsc spotkań etc. (druki ulotne ukazują ciekawą historię nazw ulic – począwszy od
140
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
niemieckich określeń, ich polskich odpowiedników lub tłumaczeń, np. Mattiasstrasse – ul. św. Macieja
we Wrocławiu, w Legnicy: Faruenßtrasse – ul. Panieńska, poprzez późniejsze zmiany w hołdzie dla
komunistycznych przywódców w tym także osób żyjących, jak Stalin, Rokossowski, np. we Wrocławiu: Gardenstrasse, ul. Ogrodowa – ul. Gen. K. Świerczewskiego, ul. Marszałka J. Piłsudskiego);
•
nazwiska osób pełniących w instytucjach kultury różne funkcje, jak również nazwiska autorów, artystów, aktorów, muzyków, reżyserów, dyrygentów, choreografów, scenografów, fotografików i fotoreporterów, malarzy, architektów, pisarzy, uczonych, laureatów doktoratów honoris causa, etc. zapraszanych na spotkania naukowe, konferencje, odczyty, prelekcje, wykłady, seminaria, imprezy kulturalne –
wieczory poezji, spotkania z autorami i twórcami, przedstawienia teatralne, wystawy, wernisaże, konkursy, festiwale, koncerty, benefisy, występy etc., oraz „osób towarzyszących”, najczęściej związanych
z wojskiem oficerów politycznych, obecnych na wszystkich imprezach kulturalnych i czuwających nad
ich kontekstem ideologicznym;
•
daty spotkań, święta i obchodzone uroczystości wraz ze sposobem obchodów, kształtowaną nakazami,
groźbami i konsekwencjami karnymi nową, socjalistyczną obrzędowość, praktykowane ceremoniały,
masowo obchodzone święta polityczne: pierwszomajowe święto robotnicze, Międzynarodowy Dzień
Kobiet, Dzień Zwycięstwa nad faszyzmem (9 maja), rocznica Manifestu Lipcowego (22.07.1944) celebrowana jako Narodowe Święto Odrodzenia Polski, jubileusze bitwy pod Lenino (12/13.08.1943 r.)
oraz świętowane 7 listopada kolejne rocznice Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej; rokrocznie celebrowano także tzw. miesiące przyjaźni polsko-radzieckiej lub jej pogłębiania, najczęściej
we wrześniu, październiku oraz listopadzie; uroczystości wynikłe z socjalistycznej ideologii funkcjonowały obok świat oraz zwyczajów wywodzących się z wielowiekowej chrześcijańskiej oraz narodowej, niepodległościowej tradycji;
•
tytuły prezentowanych sztuk, wyświetlanych filmów, utworów granych na koncertach, recytowanej poezji, piosenek, reklamowanych tytułów książek i gazet, etc. oraz możliwe do określenia na ich podstawie zainteresowania, potrzeby, cele i priorytety świadomie kształtowanej polityki kulturalnej, jak również sprawy cenzury, ograniczania recepcji, pomijania lub zakazywania dzieł niepożądanych autorów;
•
tematy referatów, prelekcji, wykładów, szczególnie politycznych oraz propagandowych, ukazujące ideologiczny wymiar aktywności różnych środowisk, w tym także kulturalnych, naukowych;
•
wydarzenia codzienne, relacje o bieżących problemach oraz zdarzeniach przeszłych, retrospektywnych
opisywane w treści druków ukazujące ówczesną codzienność, jej tło oraz szczególnie istotne fakty, epizody i incydenty w życiu społecznym przedstawiane często w perspektywie ideologicznej, pożądanej,
wybiórczej lub zakłamanej wersji przeszłości;
•
topografia, nowa dla napływowej ludności lokalna przestrzeń kulturowa – miejsca znaczące w obszarze
dolnośląskich miast i miasteczek, strefy zgromadzeń, pochodów, przemarszów, miejsca pamięci, męczeństwa, bohaterstwa oraz miejsca protestów społecznych, strajków, happeningów etc.; rejony obecne
w codziennej rutynie oraz niecodziennej, świątecznej, religijnej obrzędowości w tym także przestrzeń
kultury i jej instytucji – teatrów, opery, filharmonii, operetki, kin, domów kultury, centrów i ognisk baletowych, etc., miejsca różnorodnej działalności szczególnie naukowej, oświatowej i rozrywkowej; druki ukazują też rozwój oraz kształtowanie przestrzeni kulturowej – miejsca wybierane, przeznaczane do
działalności kulturalnej;
141
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
•
typografia – adresy wydawnicze, nakłady druków ulotnych i okolicznościowych, ich formy, wymiary,
kolor papieru, układ graficzny, estetyka druków, szata graficzna, podatność na wpływy socrealizmu, jak
również poetyka, ortografia, język, wykorzystana terminologia i słownictwo mogą stać się pomocne
w opisie przeszłości;
•
prawo i obowiązujące przepisy często cytowane w treści druków, wskazujące zmiany ustrojowe, sytuację prawną, wynikające z niej obowiązki i prawa obywateli, przedstawiające zachowania naganne
i piętnowane, sankcje oraz kary, ukazują uwarunkowania ówczesnych realiów prawnych, administracyjnych i ekonomicznych.
Przydatność badawcza informacji zawartych w drukach ulotnych i okolicznościowych wydaje się być nieograniczona. Wyszczególnione w punktach dane stanowią ogólną strukturę głębszej, pełnej szczegółów i detali
warstwy źródłowej opisywanych dokumentów. Na ich podstawie można stworzyć wyczerpujący kalendarz imprez kulturalnych, które organizowano w regionie od 1945 r., śledzić ruch artystyczny, muzyczny, koncertowy,
teatralny, literacki, wydawniczy i księgarski, można także określać kształtowane powszechnie od początku edukacji przedszkolnej segmenty życia kulturalnego.
KONKLUZJE
Uchronione od rozproszenia, zapomnienia i zniszczenia publikacje niekonwencjonalne zgromadzone
w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Biblioteki ZNiO odzwierciedlają utrwaloną drukiem
aktywność mieszkańców Dolnego Śląska. W tym także rozwijaną od 1945 r. działalność na polach wyspecjalizowanych dyscyplin kultury. Druki dokumentują wieloletnie i wielogeneracyjne transformacje codziennego życia regionalnej, wieloetnicznej społeczności od momentu przybycia do Wrocławia pierwszych Polaków aż do
chwili, kiedy udało się napływowej zbiorowości wykształcić wspólną regionalną tożsamość kulturową. Zachowane zbiory ukazują panujące wzory, reguły, normy, podejmowane praktyki kulturowe wskazujące związki
między kulturą a heterogenicznym dolnośląskim społeczeństwem. Materiały stanowiące doskonałe źródła badań
przedstawiają bogactwo i różnorodność regionalnej kultury, życia, jakie wytwarzały wokół siebie lokalne instytucje kultury: teatry, opera, filharmonia, kino, Uniwersytet Wrocławski oraz inne wyższe uczelnie działające
w Okręgu II: Dolny Śląsk, następnie w województwie wrocławskim, a obecnie dolnośląskim. Pełne wykorzystanie wiadomości zachowanych w zgromadzonych zbiorach wymaga wiedzy z wielu zakresów lub prowadzonych
w szerszej skali badań interdyscyplinarnych.
WYKORZYSTANE OPRACOWANIA
Banaś, P. (2009). Oswajanie Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk na pocztówkach pierwszej powojennej dekady. Wrocław:
Wydaw. Korporacja Polonia, s. 204.
Burszta, W. (1998). Antropologia kultury. Poznań: Wydaw. Zyska i S-ka, 49 s.
Knot, A. dok. elektr. [W:] Roczniki Biblioteczne, http://www.rocznikibiblioteczne.edu.pl/redaktorzy.php?1 [odczyt:
20.03.2010].
Migoń, K. (2006). Bibliologia o drukach ulotnych i okolicznościowych. [W:] K. Migoń et al. red. (2006). Druki ulotne i okolicznościowe – wartości i funkcje. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 15–16.
142
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Orzechowski, E. (2006). Życie teatralne w świetle towarzyszących mu druków okolicznościowych. [W:] K. Migoń et al. red.
(2006). Druki ulotne i okolicznościowe – wartości i funkcje. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 279–
285.
Socha, I. (2006). Druki ulotne i okolicznościowe jako świadectwa kultury szkoły. [W:] K. Migoń et al. red. (2006). Druki
ulotne i okolicznościowe – wartości i funkcje. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 279–285.
Tomaszewski, W. (2006). O znaczeniu druków okolicznościowych dla badań życia muzycznego na ziemiach polskich w XIX
wieku. [W:] K. Migoń et al. red. (2006). Druki ulotne i okolicznościowe – wartości i funkcje. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 297–306.
143