Pobierz plik

TEOKRACJA GENEWSKA
JANA KALWINA
A INKWIZYCJA W HISZPANII.
ROZWAŻANIA
O RENESANSOWEJ
TEONOMII
Michał Bizoń
174
N
a fali przemian cywilizacyjnych
zachodzących w XV i XVI wieku,
u schyłku późnego średniowiecza wyłoniły się w Europie nowe struktury polityczne i społeczne, które stały się
kamieniami węgielnymi nowożytności.
Naczelnym z tych zjawisk był wzrost indywidualizmu idący w parze z nasilającym
się poczuciem tożsamości narodowej,
w wyniku czego stare struktury feudalne stopniowo zostały zastąpione przez
państwa narodowe, scentralizowane na
bardziej jednolitym etnicznie, instytucjonalnie i językowo podłożu społecznym1.
jów i władzy lokalnej szlachty, jak i niezależności politycznej ośrodków miejskich.
Kluczowe okazało się odkrycie prochu
i rozwój produkcji armat, co spowodowało
marginalizację znaczenia militarnego konnicy oraz zmniejszenie obronności dużych
miast. Jednocześnie znacznie zwiększyły
się zdolności obronne małych twierdz granicznych, budowanych według schematu
trace italienne, których łańcuch, otaczając
państwo, odcinał je od innych narodów,
jednocześnie konsolidując wewnętrznie.
Równolegle, a z początku też niezależnie, rozwijały się nowe nurty w myśli
Spośród licznych przyczyn tych procesów
należy wymienić stopniowe obalenie feudalnego zatomizowania społeczeństwa
poprzez ograniczenie zarówno przywile-
chrześcijańskiej, krytykujące prymat Rzymu i hierarchię katolicką oraz starające
się wprowadzić nowe metody i podstawy
interpretacji Pisma Świętego obok naucza-
nia Magisterium. Tendencje te, korzeniami
sięgając XIII-wiecznego awerroizmu oraz
nauk spirytuałów i fraticelli, były obecne
zarówno u Williama Ockhama i Marsyliusza
z Padwy, jak i u teologów ruchu devotio
moderna, a także w niektórych aspektach
koncyliaryzmu. W pełnej mocy objawiły
się jednak w wystąpieniach reformatorów
protestanckich. W ruchach reformacyjnych
indywidualizm i nacjonalizm zeszły się na
wspólnej płaszczyźnie z krytycznymi wobec hierarchii i papiestwa nowymi nurtami
teologicznymi. Wobec częstego braku rozumienia duchowego i charyzmatycznego
sensu apostolstwa i kapłaństwa, tak wśród
ludu, jak u humanistycznych jego przywódców zwierzchnictwo Rzymu traktowane
było tylko jako suwerenność feudalna.
W wyniku tego krytyczne wobec hierarchii,
prymatu papieskiego czy Magisterium idee
humanistów w naturalny sposób weszły
w sojusz z próbami konsolidacji państwa
zgodnie z zasadą suwerenności narodu.
Specyficznym i ciekawym przykładem
tych zjawisk jest XVI-wieczna Szwajcaria, składająca się z trzynastu niezależnych kantonów
(Dreizehnörtige Eidgenossenschaft), Ziem
Wspólnych stanowiących ich kondominium
oraz z pewnej liczby sprzymierzonych sąsiednich miast i regionów. Kantony te, a zwłaszcza miasta, takie jak Zurych, Genewa, Bazylea
czy Lucerna, były ośrodkiem rozwoju ruchów
demokratycznych i nowych nurtów myślowych. Wzajemne przenikanie się tych dwóch
czynników z jednej strony nadało reformacji szwajcarskiej silny charakter narodowy
i antycesarski, z drugiej zaś swoistego, religijnego ducha jej demokracji.
Reformacja w Szwajcarii dojrzewała
podskórnie przez ostatnie dziesięciolecie
XV i pierwsze dwa XVI wieku, a za jej umowny początek można przyjąć wystąpienie
Ulryka Zwingliego w styczniu 1522 roku,
dotyczące zniesienia przepisów postnych2.
Jego śmierć na polu walki, podczas bitwy
pod Kassel 11 października 1531 roku, pozostawiła Szwajcarię podzieloną, skłóconą i pogrążoną w politycznym i religijnym
zamęcie. Do takiej też przybył w roku 1534
Jan Kalwin, Francuz z Noyon w Pikardii,
uciekający z Paryża przed zarzutem herezji
luterańskiej. Ciążyła też na nim zła sława
ojca, Gérarda Calvina, zarządcy majątku i
generalnego prokuratora kapituły w Noyon, skompromitowanego sprzeniewierzeniami i zmarłego pod ekskomuniką3, oraz
reputacja serdecznych kontaktów ze skłóconym z kapitułą biskupem Noyon, Jeanem
de Hangest, oskarżonym o tolerowanie herezji i suspect dans sa foi et odieux à l’Église
et à l’État4. Osiadł z początku w Bazylei,
mieście Dezyderiusza, Erazma z Rotterdamu i Williama Farela, które było wtedy
ośrodkiem myśli humanistycznej i azylem
dla uchodźców religijnych i politycznych,
a przy okazji dla wszelkich mających kłopoty z prawem innowatorów i rewolucjonistów. Od młodości przesiąknięty ideami
luterańskimi niedoszły kapłan5, absolwent
wydziału prawa uniwersytetu w Orleanie,
od czasu studiów był Kalwin czynnie zaangażowany w doktrynalne i polityczne
spory epoki6 i głęboko zainteresowany organizacją powstającej społeczności protestanckiej. Jako jurysta przyzwyczajony do
drobiazgowej dokładności i pedantyczne-
Repressje
175
176
go porządku, znalazł on – najpierw w Bazylei, następnie w Genewie – idealny grunt
pod ustawodawczo-religijny eksperyment.
Przemiany polityczne w Szwajcarii zapoczątkowane zostały jeszcze w XV wieku
przez burmistrza Zurychu Hansa Waldmanna7, kontynuowane zaś były już w ramach
rewolucji religijnej przez Zwingliego na pokolenie przed Kalwinem. Jednak nadanie
ostatecznej formy ustrojowej i ugruntowanie reformacji w Genewie, a ostatecznie
we wszystkich protestanckich kantonach8,
było osobistym dziełem Jana Kalwina. Swoją doktrynę, opisaną w Institutio christianae
religionis, dziele, które rozwijał i przebudowywał przez całe życie, zmaterializował
w ustroju i Kościele genewskim, zawierając
w nim cały swój humanizm, prawniczą skrupulatność, zdecydowany antyklerykalizm
i zdolności organizacyjne. Zasadnicze czynniki decydujące o charakterze państwowości kalwińskiej wynikają bezpośrednio
z zasad religii ustanowionej przez Kalwina,
szczegółowo wyłożonej w Institutio. Składają się na nie odrzucenie Tradycji i Magisterium jako podstawy do interpretacji Pisma
Świętego, odrzucenie sakramentalności
kapłaństwa i nowe rozumienie jego natury9
przy zachowaniu kolegialności, wreszcie
swoista filozofia człowieka, oparta o predestynację i lapsarianizm.
Kościół katolicki uznaje dwa źródła
Objawienia, wzajemnie się uzupełniające
i wspierające. Są to Pismo Święte oraz Tra-
Pisma. Wykładnia tej nauki została w znacznej mierze zawarta w dziełach Ojców Kościoła11. Odrzucenie Tradycji oraz Magisterium
zmusza do zwrócenia się do Pisma Świętego
jako jedynego źródła Objawienia. Otóż, podczas gdy celem Kościoła rzymskiego jest indywidualne zbawienie człowieka, dla Kalwina
istotą religii jest kult Boga sam w sobie – skoro, z uwagi na predestynację, na zbawienie
nie można wpłynąć – a środkiem do tego jest
umoralnienie człowieka, a ściślej uczynienie
go godnym kultu Boga12. Narzędziem do
tego powinno być państwo, dbające za pomocą stosownych praw – ściśle związanych z
moralnym nauczaniem Kościoła – o czystość
moralną, obyczajową i wyznaniową obywateli. Odrzucając możliwość powołania się na
przekazywane tradycyjnie Prawo Kanoniczne
i naukę Ojców Kościoła, kalwinista jest zmuszony sięgać po szczegółowe normy prawne
zawarte w księgach Pisma Świętego, nawet
w rozstrzyganiu spornych kwestii specyficznych dla jego epoki. Konsekwencją tego
jest często bądź niefunkcjonalna sztywność
– w przypadku interpretacji ad litteram –
bądź arbitralność norm prawnych. W istocie
zachodzą oba zjawiska, pierwsze skutkujące
surowością obyczajowych norm społeczności prezbiteriańskich i purytańskich, drugie
ich różnorodnością. Incydentalną i niezamierzoną przez Kalwina konsekwencją jest zbliżenie się społeczności prezbiteriańskich i purytańskich – jak również, z podobnych powodów, innych grup protestanckich – w dziedzi-
zinterpretowanych w duchu Nowego Testamentu, w praktyce zbliża prezbiterian do
judaizmu z okresu mojżeszowego i Sędziów,
który przeszczepiany jest na grunt współczesnego świata13.
Odrzucenie hierarchii Kościoła rzymskiego postawiło Kalwina wobec problemu, przed którym stanął wcześniej Luter:
anarchii i niemożności zagospodarowania religijnego życia ludzi. Wobec braku
kompetentnych i powszechnie uznanych
zwierzchników – choćby byli to świeccy
uczeni – pomagających członkom Kościoła
w mszy, interpretacji Pisma podczas cotygodniowego publicznego czytania i w innych kluczowych czynnościach religijnych,
społeczność ludu wybranego staje się
podatna na zgubny wpływ konkurencyjnych doktryn luteran i anabaptystów oraz
wszelkiego nowinkarstwa mnożących się
sekt. Dlatego też, starając się zrekonstruować ewangeliczną organizację Kościoła
pierwotnego, nie mógł Kalwin nie uznać za
konieczne ustanowionego przez Chrystusa apostolatu, którego pełnienie powierzył urzędowi pastora. Z czasem funkcja
administracji religijnej rozwinęła się, aby
w roku 1543 objąć oprócz urzędu pastora
trzy dalsze, pomocnicze: seniora, doktora
i diakona14. Posługa apostolska w ścisłym
znaczeniu, w której skład wchodziło głoszenie Słowa, udzielanie sakramentów
oraz sprawowanie dyscypliny, należała
wciąż do obowiązków pastora15. Doktorzy
laną chorym17. Odrzucając sakramentalność posługi apostolskiej18, odrzucał Kalwin jej ciągłość, tak ważną dla sprawnego
funkcjonowania kapłaństwa w Kościele katolickim i w Cerkwi prawosławnej. Wybór
pastora, dokonywany w sposób demokratyczny, po uprzednim poddaniu kandydata
dwustopniowemu egzaminowi badającemu czystość wyznawanej nauki i świętobliwość życia, został powierzony kolegium
pastorów, przy przyznaniu radzie miejskiej
prawa akceptacji kandydata19. Widoczne tu
splatanie się czynności i obowiązków świeckich i duchownych wyraźne jest również
w charakterze posługi doktorów, seniorów
i diakonów. Ponadto odrzucenie sakramentalności kapłaństwa przy zachowaniu
elementów charyzmatu zaciera jasne rozróżnienie między świecką i duchowną naturą tej posługi. W istocie pastor jest osobą
świecką, jednak obdarzoną specjalną łaską
Ducha Świętego, a „świadectwem tego
powołania jest wewnętrzne przeświadczenie człowieka obdarzonego tą łaską”20.
Brak wyraźnego rozróżnienia między sferą
świecką i duchowną nabiera pełnej jaskrawości w funkcji i kompetencjach konsystorza, składającego się z sześciu diakonów
i dwunastu seniorów, którego założenie
wymógł Kalwin na radzie miasta w 1541
roku – wygnany trzy lata wcześniej wraz
z Williamem Farelem i Antoine’em Fromentem pod zarzutem próby „utworzenia
nowego papiestwa” – jako jeden z warun-
dycja jako przekaz nie spisanego nauczania
Chrystusa, trwający niezmiennie w żywym
Magisterium10, które umożliwia interpretację
i zrozumienie wielopłaszczyznowego sensu
nie prawa i obyczaju do tradycji judaistycznej.
Uznawanie szczegółowych zasad prawnych
i obyczajowych z Pięcioksięgu, w szczególności z Księgi Powtórzonego Prawa, choć
stali na straży czystości doktryny, zadaniem seniorów zaś była dbałość o czystość
obyczajów16. Diakoni odpowiedzialni byli
za czynności charytatywne i pomoc udzie-
ków swojego powrotu. Jak pisze A.M. Fairbairn, pastor prezbiteriańskiego Kościoła
Szkockiego: „Konsystorz można określić
jako sposób Kalwina na umoralnienie po-
Repressje
177
178
przez Kościół życia człowieka i państwa, do
którego należy. Jako jurysta mógł on uważać, że regulacja poprzez prawo pozytywne
jest najbardziej skutecznym środkiem administrowania postępowaniem ludzi; jeśli
jednak ustawodawstwo wprowadzał jako
jurysta, rozumował w duchu i z celowością
Reformatora”. Członkowie konsystorza
składali jednoczesną przysięgę lojalności
wobec państwa i wierności wobec Kościoła:
„reprezentowali ideę Genewy jako państwa
kościelnego; ich obowiązkiem było baczne
obserwowanie każdego człowieka, rodziny
i dzielnicy, wysłuchiwanie każdej skargi, karanie każdego wykroczenia według starannie wyznaczonej skali oraz egzekwowanie
powszechnej czystości. Sądownictwo konsystorza nie było świeckie, lecz duchowne;
miecz przez niego dzierżony był nie Cezara,
lecz Chrystusa, niemniej posiadane przez
niego prawa dochodzenia i śledztwa były
nie tak Chrystusa, jak Cezara”21.
Jednak najistotniejszymi dla kształtu
ustawodawstwa i społeczeństwa reformowanej Genewy są czynniki teologiczne, a w
szczególności kalwińska soteriologia i antropologia, którą charakteryzuje uznanie
predestynacji oraz związany z nią lapsarianizm. Dla Kalwina Bóg był pierwszą przyczyną, nie powodowaną przez nic prócz
własnej woli. W tym pozostaje on zgodny
z poglądem katolickim. Idzie on jednak dalej, wyciągając wniosek, że nie może istnieć
inna, prócz Boskiej, wolna wola, ponieważ
cyzję. Dotyczy to tak ludzkich uczynków,
jak doli po śmierci, która została określona
w akcie stworzenia, gdy Bóg przeznaczył
niektórych do zbawienia, pozostałych na
wieczne potępienie22 Postępowanie człowieka ani pobożne życie nie może więc
wpłynąć na jego pośmiertne przeznaczenie. Wręcz przeciwnie, uczynki wtórnie
wskazują – na wzór znaków i podpowiedzi – na przyszły jego los. Ludzie cnotliwi
mogą mieć nadzieję zbawienia, co do występnych można podejrzewać, iż już zostali potępieni. Wyłożona w ten sposób teoria
predestynacji została przez Kalwina rozwinięta w nauce, że Bóg udziela łaski jedynie
wybranym, którzy co do swojego zbawienia nie mogą mieć wątpliwości. Ta podstawowa teza kalwinizmu została potępiona
na szóstej sesji Soboru Trydenckiego, którego XVII Kanon stwierdza, że Chrystus
umarł za całą ludzkość, a łaska dostępna
jest wszystkim ludziom bez wyjątku23. Warto zwrócić uwagę, że pogląd Kalwina odrzucający wolną wolę u ludzi jest skrajnie
przeciwny pelagianizmowi, uznającemu
swobodną możliwość wyboru zbawienia
lub potępienia własnymi siłami24.
Z nauką o predestynacji wiąże się lapsarianizm, a w wersji skrajniejszej supralapsarianizm, będący poglądem uznającym
grzech pierworodny nie tylko za przewidziany przez Boga – w tej mierze zgadza
się on z nauką Kościoła katolickiego – lecz
za konieczny, oraz uznającym, że podział
wyborem Adama, lecz środkiem Boga do
celu, jakim jest zbawienie wybranych25.
Co więcej, według Kalwina, z powodu
upadku pierwszych ludzi została całkowicie zepsuta ludzka natura, dlatego jest on
z istoty swej skłonny do złego. Do grzechu
człowiek nie potrzebuje wolnego wyboru – tego odmawia mu Kalwin całkowicie
– bowiem same już pragnienia i namiętności ciała, jak i niezamierzone o nich myśli
sprzeczne z Boskim prawem, są grzechem.
Pozostaje niejasne, czy należy w związku
jej swobodne decyzje umniejszałyby Bożą
wszechmoc i chwałę. Przeciwnie, świat
jest w konieczny sposób zdeterminowany
przez pierwotną, nieodwołalną Boską de-
ludzkości na zbawionych i potępionych
został dokonany przez Boga przed upadkiem, niezależnie od jego przewidzenia.
Grzech pierwszych ludzi nie był wolnym
i poprawę, lecz odizolowanie od ogółu
Teonomia jest zasadą uznającą,
że wszystkie prawa objawione
w księgach Pisma Świętego
obowiązują w dziedzinach życia, których dotyczą, w szczególności, że obowiązują wszystkie prawa Starego Testamentu, chyba że zostały wyraźnie
uzupełnione przez Objawienie
w Nowym Testamencie.
z tym rozumieć zło u Kalwina jako posiadające substancjalną egzystencję, co zbliżałby jego doktrynę ludzkiego upadku do
nauki manichejczyków. Na płaszczyźnie
państwowej i społecznej konsekwencją
takiej doktryny jest surowość prawa, mającego na celu zapobieżenie popełnieniu
przestępstwa, natomiast w stosunku do
grzesznika i przestępcy nie jego skruchę
prawowiernych, aby uchronić innych od
demoralizującego wpływu grzechu26. Charakterystycznym przykładem takiego rozu-
mowania jest – fikcyjna, lecz odzwierciedlająca faktyczne metody postępowania
purytan – historia Hester Prynne, opisana
w noweli Nathaniela Hawthorne’a Szkarłatna Litera. Znamienną i makabryczną
konsekwencją powyższej nauki jest również tropienie i palenie na stosie kobiet
i mężczyzn oskarżonych o czary i praktyki
magiczne – wbrew obiegowej opinii zjawisko rzadkie w społecznościach katolickich,
obce nauce Kościoła i wielokrotnie potępione przez kolejnych papieża27 – częste
natomiast na terenach protestanckich aż
do XVIII wieku.
Wszystkie powyższe czynniki w sposób
decydujący ukształtowały ustrój kalwińskiej Genewy, która powszechnie uznawana jest za teokrację, czyli państwo bezpośrednio podporządkowane Bogu, będące
środkiem do realizacji celu religii, jakim jest
dla Kalwina umoralnienie człowieka. Przede wszystkim jednak zrewolucjonizowany
został charakter prawodawstwa, który
można określić mianem teonomii. Teonomia jest zasadą uznającą, że wszystkie prawa objawione w księgach Pisma Świętego
obowiązują w dziedzinach życia, których
dotyczą, w szczególności, że obowiązują wszystkie prawa Starego Testamentu,
chyba że zostały wyraźnie uzupełnione
przez Objawienie w Nowym Testamencie28. Ponadto zasada ta uznaje, że prawa
pozytywne powinny wynikać i opierać się
na prawach objawionych, aby mogły uzyskać konieczne uzasadnienie i legitymizację. Dlatego też, jak pisze Korneliusz van Til
w Christian – Theistic Ethics, jedyną alternatywą dla teonomii jest w ustawodawstwie
Repressje
179
180
autonomia, czyli nieskrępowane i dowolne
tworzenie praw przez każdego człowieka.
Tak katoliccy, jak protestanccy pisarze,
tacy jak Gary North, Greg Bahnsen, czy
Korneliusz van Til, zgodnie uznają przyjęcie
przez Kalwina zasady teonomii.
Skutki, jakie dla Genewy miała taka reorganizacja ustawodawstwa, były znaczące.
Państwo uzyskało podstawy do wkraczania w dziedziny obyczajowości, moralności
i kultu, które wcześniej rządziły się niepisanymi zasadami zwyczaju i ludowej tradycji.
Jednocześnie usprawnione i zaostrzone
zostały metody zapobiegania wykroczeniom i egzekwowania kar. Oddajmy znów
głos pastorowi A.M. Fairbairnowi: „[Konsystorz] był ciałem sądowniczym obradującym co czwartek, aby zbadać zarzuty złego prowadzenia się lub niemoralności, aby
wydawać wyroki, od których nie było odwołania, gdzie zaś było to konieczne, aby
przekazywać winnych radzie miasta w celu
ukarania zgodnie z prawem. Gdy sprawca
odmawiał stawienia się, posyłano urzędnika państwowego, aby go sprowadzić; tak
więc każde wykroczenie przeciw Kościo-
staje się prawem państwowym na równi
z kościelnym, wypowiadanie się bądź agitowanie przeciw niej równa się zdradzie”29.
Podobny opis prawa genewskiego za
czasów Kalwina daje nam William Archibald
Dunning: „Wprowadzone przez Kalwina dyscyplinarne reguły życia chrześcijańskiego,
egzekwowane przez Konsystorz, stanowiły
niezwykle surowy system purytański. Częstość i sposób odprawiania posługi kościelnej były szczegółowo określone, obecność
była obowiązkowa; istotne i szczegółowe
zasady małżeńskie były ściśle ustalone;
biżuteria i długie włosy były zakazane, radosne barwy i nowe mody strojów zostały
zabronione30, a wystawność uczt i podobnych rozrywek była poddana skrupulatnym ograniczeniom. Wszelkie odejście od
ascetycznego ideału pociągało za sobą kary
pieniężne i publiczne poniżenie, członkowie Konsystorza byli zaś zobowiązani prowadzić nieustającą wizytację i przeszukiwać
domy, aby wynajdywać i karać naruszenia
prawa. Jednak poza tą kościelną jurysdykcją świecka rada miejska wprowadziła w życie kodeks karny o drakońskiej surowości,
i Christ College w Cambridge, ośrodków
purytanizmu i kalwinizmu w Anglii, tacy
jak lord Herbert z Cherbury, czy Benjamin
Whichcote, uważali niektóre z Dziesięciu
Przykazań za prawdy wrodzone wszystkim
ludziom – swego rodzaju etyczne ideae innatae. Zaliczają do nich istnienie jednego
najwyższego Boga, potrzebę oddawania
Mu czci, której nieodłączną częścią jest życie moralne, potrzebę okazania skruchy
jako warunku pokuty za złe uczynki oraz
istnienie kary bądź nagrody za uczynki
w życiu przyszłym32. Jako wrodzone, prawdy te stanowią fundament naturalnego prawa religijnego – nie Boskiego prawa pozytywnego opartego na Objawieniu – które
nie może być nieprzestrzegane przez rozumnych ludzi, podobnie jak prawo naturalne u Tomasza Hobbesa. Gdyby nie swoisty
dla myślicieli z Cambridge duch tolerancji
i łagodności w kwestiach wiary, doktryna ta
mogłaby stanowić wygodnie uzasadnienie
autorytaryzmu kalwińskiego „Lewiatana”
w sferze kultu i obyczajowości.
Genewa Kalwina była pierwszą tak
trwałą – po nieudanej próbie Savonaro-
nego z powszechnie zohydzonymi „średnimi wiekami” zwierzchnictwem papiestwa.
Jednak prócz oddziaływania ducha i doktryn filozoficznych renesansu oraz kluczowego wpływu swoistej teologii samego
Kalwina państwo jego ukształtowane zostało również przez specyficzne, narodowe cechy Szwajcarów. Idee humanizmu
renesansowego, powszechne w całej Europie, realizowały się w zupełnie inny sposób na odmiennym etnicznie i kulturowo,
a także geograficznie i klimatycznie, gruncie. Ilustracją tej tezy jest zestawienie
Genewy z czasów Kalwina z Hiszpanią za
panowania Ferdynanda V, Karola I i Filipa
II. Ze względu na rozległość tematu oraz
na olbrzymie różnice między tymi dwoma
tworami państwowymi – Hiszpania była
wielomilionowym, wielonarodowym imperium, nad którym nie zachodziło słońce,
Genewa kilkadziesiąt tysięczną, hermetyczną, górską społecznością – porównanie to
będzie ograniczone do szkicu różnic między opisanym przenikaniem się genewskiej
władzy świeckiej i duchownej a stosunkiem
państwa do Kościoła w Hiszpanii, ze szcze-
łowi stawało się aktem nieposłuszeństwa
obywatelskiego. Uporczywe unikanie przyjęcia komunii uznawane było za wykroczenie podlegające karze; podobnie frywolne
zachowanie bądź notoryczna nieobecność
w kościele, brak szacunku dla rodziców,
bluźnierstwo i cudzołóstwo. Pewna młoda
kobieta śpiewająca sprośne piosenki została wygnana, inną, śpiewającą je w melodię
psalmów, skazano na biczowanie. Herezja
stała się przestępstwem na równi z niemoralnością. Gdy religia bądź wyznanie wiary
według którego bluźnierstwo było karane
spaleniem na stosie, a frywolność w mowie
lub czynie, okrutność wobec zwierząt oraz
czytanie niewłaściwych książek zakładało
nielekkie kary”31.
Ciekawym przykładem powszechności charakterystycznych cech myśli kalwinistów, dotyczących prawa i organizacji
codziennego życia, jest XVI- i XVII-wieczny
brytyjski platonizm, stanowiący teoretyczne uzasadnienie zasady teonomii. Myśliciele wywodzący się z Emanuel College
li czy krótkotrwałym Nowym Królestwie
Syjonu anabaptystów w Münster33 – i rozlegle promieniującą na sąsiednie społeczności protestanckie teokracją. Państwo
stworzone przez pikardyjskiego prawnika
dobitnie pokazuje przenikanie się charakterystycznych dla renesansu tendencji
narodowościowych i demokratycznych,
sentymentalizmu w stosunku do antyku
objawiającego się w staraniach organizacji Kościoła na wzór pierwszych wspólnot
chrześcijańskich i niechęci wobec kojarzo-
gólnym zwróceniem uwagi na doktrynalne
zakotwiczenie prawa i sądownictwa. Skontrastowane zostaną również sądownicze
kompetencje konsystorza z obowiązkami
i działaniem inkwizycji hiszpańskiej.
Jak już zostało powiedziane, w wieku
XVI nasilił się proces konsolidowania się
narodów europejskich. Proces ten dotykał wszystkich dziedzin życia, zwłaszcza
religii, która – szczególnie gdy jej nakazy
zlewały się w rozumieniu ludzi z ogólnymi
zwyczajami i ludowymi tradycjami – stawa-
Repressje
181
182
ła się spoiwem i znakiem rozpoznawczym
narodu. Charakterystycznym przykładem
tego zjawiska jest historia hiszpańskiej convivencia. Od podboju Półwyspu Iberyjskiego przez muzułmanów w 711 roku Hiszpania była zamieszkiwana przez trzy różniące
się etnicznie, religijnie, językowo i kulturowo narody. Północ, podzielona między
katolickie królestwa i księstwa, stała się
schronieniem dla wycofujących się przed
naporem mahometan tubylców. Południe
stanowiło domenę emiratu Kordoby. Jednocześnie cały półwysep, znajdując metody współżycia tak z katolickimi Iberami i
Wizygotami, jak z muzułmańskimi Arabami
i Berberami, zamieszkiwała jedna z liczniejszych w Europie społeczność żydowska.
Wypracowana krucha równowaga umożliwiła – mimo stopniowego odzyskiwania
terenów podbitych przez muzułmanów
– współżycie trzech narodów na jednej ziemi, które zwano convivencia.
2 stycznia 1492 roku padła Grenada,
ostatnia twierdza islamu na Półwyspie
Iberyjskim i w całej Europie Zachodniej.
Królowie katoliccy, w dyplomatycznie łagodnych warunkach kapitulacji34, starali się
zapewnić pokój podzielonemu i znękanemu latami wojny krajowi. Jeszcze w czasie
jej trwania pojawił się problem zdrady na
tle religijnym. Liczna społeczność berberyjska, tak muzułmańska, jak nawrócona na
chrześcijaństwo (moryskowie), podległa
koronie Kastylii i Aragonii, stanęła przed
ków i więzy krwi. Świeża wiara morysków
okazała się tym słabsza, że wystawiona
na najcięższą z prób. Również członkowie
hiszpańskiej społeczności żydowskiej i maranowie – konwertyci z judaizmu – nieraz
woleli przejść na stronę emiratu, przyciągani łagodniejszymi pod prawem Koranu
warunkami życia i poczuciem bliższości
kultury islamu. Jak stwierdza Encyclopaedia Judaica, „Jest ustalonym faktem, że
Żydzi, bezpośrednio, bądź poprzez swoich współwyznawców w Afryce, zachęcali
mahometan do podboju Hiszpanii”35. Dla
sprawiedliwości należy zwrócić uwagę, że
brak lub wielka rzadkość analogicznych
przypadków po stronie muzułmańskiej
wynikała jedynie z konsekwentnie zaprowadzanej jednolitości i solidarności tamtejszego społeczeństwa.
Wobec licznych odstępstw, szczególnie niebezpiecznych w czasie wojny, oraz
powtarzających się zamieszek na tle religijnym i rasowym – powodowanych również wciąż żywą pamięcią pomocy udzielonej muzułmańskim najeźdźcom przez
społeczność żydowską podczas inwazji
z roku 71136 – Ferdynand V pragnął stanowczymi dekretami skłonić konwertytów do
jasnego określenia swojego wyznania.
W celu dopilnowania ich przestrzegania,
a więc do badania przypadków powrotu
do starej wiary, sekretnego jej wyznawania i niezgodnego z prawem jej szerzenia
powołana została 17 września 1480 roku
stanowił użyć ostatecznych środków, by
rozwiązać patową sytuację. Trzy miesiące
po kapitulacji Grenady, korzystając z wyjątkowości sytuacji i zamętu panującego
w społeczności muzułmańskiej, dano innowiercom wybór przyjęcia chrześcijaństwa
lub opuszczenia Hiszpanii. Dekret dotyczył
głównie niedawno nawróconych, morysków i maranów38. Nad wprowadzeniem
odnoszącej się do spraw wiary części rozporządzenia czuwała – zreorganizowana
przez Tomasza Torquemadę – inkwizycja.
Na jej czele stał Wielki Inkwizytor, wyznaczany przez króla i potwierdzany przez
papieża. Nominował on, w porozumieniu
z królem, członków Wysokiej Rady (Consejo
Supremo), której podlegały trybunały rozmieszczone w poszczególnych miastach
półwyspu. Składały się one w początkowej
fazie swojego istnienia z dwóch inkwizytorów, będących z reguły prawnikami, o kadencji trwającej około dwóch lat, teologa,
zwanego calificador, orzekającego o możliwości zajścia wykroczenia o charakterze
religijnym, prokuratora (fiscal), odpowiedzialnego za przedstawienie oskarżenia,
badania doniesień i przesłuchania świadków, oraz z egzekutora (alguacil), którego
zadaniem było ewentualne aresztowanie
podsądnego. Do podstawowych obowiązków trybunałów należało badanie relacji
o przypadkach sekretnego wyznawania
judaizmu i islamu przez chrześcijan, w wyniku czego, według Henry’ego Kamena,
z których jednak żaden nie został skazany.
Ze względu na bezpośrednie podleganie
królowi i Kurii Rzymskiej inkwizycja mogła
rozciągnąć również swoją jurysdykcję na
członków hierarchii kościelnej, co starano
się wykorzystać – nie bez konfliktu z Kurią metropolitalną –- w celu korygowania
przypadków złego prowadzenia wśród
kleru oraz nieprawidłowości w wykonywaniu czynności kultowych. Z czasem
trybunały inkwizycyjne przejęły również
rozsądzanie przypadków sodomii, zoofilii i bigamii, wcześniej podległych sądom
świeckim. Po wystąpieniu Marcina Lutra
w 1517 roku i szybkim pojawieniu się pierwszych idei protestanckich po hiszpańskiej
stronie Pirenejów inkwizycja została również powołana do osądzania przypadków
herezji protestanckich. Dotyczyło to także
przejęcia obowiązków cenzury, która w innych krajach podlegała władzy świeckiej.
Infiltracja krajów katolickich przez idee
i grupy protestanckie była zagadnieniem
najwyższej wagi. Separatystyczne nastroje protestantów doprowadziły do zaostrzenia religijnych i gospodarczych sporów
w hiszpańskich Niderlandach, które przerodziły się w krwawą i okrutną wojnę trwającą 80 lat. Aby ustrzec inne ziemie przed podobnym losem, jak i przed wojną domową,
jaka z powodu sporów religijnych podzieliła
Francję, najwyższe środki prewencyjne były
konieczne. W wyniku tego około 12 luteran
hiszpańskiego pochodzenia zostało skaza-
tragicznym wyborem lojalności wobec króla lub religii, która nakazywała im solidarność z walczącymi pobratymcami. Dla licznych silniejsze okazały się wyznanie przod-
inkwizycja, w której skład wchodzi dwóch
inkwizytorów, dominikanie Miguel de
Murillo i Juan de San Martin37. Gdy działania te okazały się bezskuteczne, król po-
między 1490 a 1530 rokiem wykonano około 2000 wyroków śmierci39. Z początku inkwizycja zajęła się również badaniem działalności mistyków zwanych Alumbrados,
nych na śmierć do końca XVI wieku.
Pozornie zarówno Genewa pod rządami Jana Kalwina, jak XVI wieczna Hiszpania
uosabiają państwo wyznaniowe o narzu-
Repressje
183
184
conej przez władzę religii. W istocie oba te
kraje zasadniczo się różnią, tak w kwestii
możliwości uznania je za państwo wyznaniowe, w kwestii stosunku państwa do
Kościoła, jak i w kwestii doktrynalnej podstawy i zakresu kompetencji sądownictwa
kościelnego. To, czy Hiszpania za panowania Ferdynanda V, Karola I, czy Filipa II była
państwem wyznaniowym, jest pytaniem
o zakres tolerancji wobec niekatolickich
wyznań w tamtym okresie. W trakcie reconquisty muzułmanie mogli bez przeszkód
pozostać na ziemiach odzyskanych przez
chrześcijan, zachowując szczególnie dla
nich istotne przywileje handlowe, które ze
względu na swoje wpływy i liczebność40
w dużej mierze utrzymali nawet po utracie Grenady41. Niemniejszymi przywilejami
cieszyła się społeczność żydowska, uprawiająca wręcz niezależną wewnątrzpaństwową politykę z królem i utrzymująca
kontakty ze społecznościami w innych krajach. Stosunek królów katolickich do obu
etnicznych i religijnych mniejszości zmienił się po licznych przypadkach konfliktu
i zdrady na tle religijnym podczas wojny
z emiratem Grenady, gdy uznano, że pokój
i bezpieczeństwo mogą zostać osiągnięte
tylko w jednolitym narodowo kraju. Współżycie wielu grup etnicznych i religijnych
pod jedną władzą było nieustannym zarzewiem waśni, ponieważ więzy krwi i wierność wyznaniu okazywały się silniejsze od
poczucia lojalności wobec panującego. To-
wileju, w którego ramach jest tolerowana.
Społeczności żyjące w convivencia miały
prawo do licznych przywilejów nienaruszających racji stanu władzy, która była
warunkiem bezpieczeństwa wszystkich.
Gdy korzyść grupy – z uwagi na religię,
obyczaje, pochodzenie, kulturę – przewyższała znaczeniem rację stanu, dochodziło
do zdrady. Po licznych, bezskutecznych
próbach zaprowadzenia pokojowych warunków współżycia, z uwagi na rację stanu
lerancja jest umową zobowiązującą dwie
strony warunkami współistnienia. Osoba
lub grupa ludzi jej podlegająca może złamać warunki, przekraczając granice przy-
były wymogi racji stanu, a nie, jak w przy-
– wobec zagrożenia kolejną inwazją muzułmańską – królowie katoliccy uznali za
Pozornie zarówno Genewa pod
rządami Jana Kalwina, jak XVI
wieczna Hiszpania uosabiają
państwo wyznaniowe o narzuconej przez władzę religii.
W istocie oba te kraje zasadniczo się różnią, tak w kwestii
możliwości uznania je za państwo wyznaniowe, w kwestii
stosunku państwa do Kościoła, jak i w kwestii doktrynalnej
podstawy i zakresu kompetencji sądownictwa kościelnego.
konieczne ujednolicenie religijne kraju. Inkwizycja, dążąc do jedności religijnej, dbała o stabilność władzy i bezpieczeństwo
jej poddanych. Fundamentem jej działania
padku Genewy, obowiązki nakładane na
władzę przez doktrynę religijną. W Hiszpanii prawa dotyczące religii były pochodną
prawa o zdradzie i nigdy nie opierały się na
zasadzie teonomii.
Różnica w stosunku państwa do Kościoła w Genewie i w Hiszpanii wynikała
z różnic w eklezjologii protestanckiej i katolickiej. Dla katolików Kościół jest Mistycznym Ciałem Chrystusa, widzialną manifestacją Jego ciągłej obecności42. W nauce
Kalwina, ze względu na odrzucenie sakramentalności kapłaństwa, utracona została
bezpośrednia ciągłość Kościoła z pierwszą
wspólnotą apostołów, co uniemożliwiło
uznanie istnienia Kościoła protestanckiego
na duchowej płaszczyźnie. W istocie był
i jest on jedynie widzialną zbiorowością
wiernych, choć Kalwin uznał również istnienie niewidzialnego „drugiego Kościoła”,
do którego należą jedynie wierni wybrani
przez Boga do zbawienia43. Kościół ten
nie musi się pokrywać, ani nawet zawierać
w widzialnej wspólnocie protestanckiej.
W Hiszpanii istniały dwie niezależne i współpracujące płaszczyzny: duchowa pod postacią Kościoła i ziemska pod postacią monarchii. Władza monarchy pochodziła tak ze
zgody kortezów, jak i z Boskiego nadania.
W Genewie Kościół i państwo zlały się w jedno, podporządkowując państwowość świecką nakazom religijnym. Była to teokracja,
w której państwo było bezpośrednio poddane Bogu i od Niego pochodziło.
Wreszcie zakres kompetencji i obowiązków inkwizycji i konsystorza był zasadniczo różny. Jedność religijna świata
średniowiecznego sprowadzała ściganie
herezji do ochrony porządku społecznego i cywilizacyjnego chrześcijaństwa jako
całości. Rodzaj tępionych herezji był też
inny niż w renesansie. Ścigano te najcięższe, godzące w fundamentalne dogmaty.
W sferze dywagacji teologicznej swoboda
była znacznie większa niż w czasach późniejszych. W XVI wieku rozbicie religijne
i powszechne zbliżenie Kościoła lokalnego z państwem rozszerzyło herezje na
Inkwizycja, dążąc do jedności religijnej, dbała o stabilność
władzy i bezpieczeństwo jej
poddanych. Fundamentem jej
działania były wymogi racji stanu, a nie, jak w przypadku Genewy, obowiązki nakładane na
władzę przez doktrynę religijną. W Hiszpanii prawa dotyczące religii były pochodną prawa
o zdradzie i nigdy nie opierały
się na zasadzie teonomii.
wykroczenia przeciw władzy państwowej
o podłożu religijnym. Inkwizycja w Hiszpanii tępiła herezje będące podstawą zdrady
stanu lub godzące w spokój i porządek
społeczny. Obowiązki i kompetencje inkwizycji wynikały ze świeckiego wymogu
stabilności i spójności państwa oraz ogólnego spokoju publicznego. Co więcej, zdrada powodowana przez względy religijne
i etniczne znana była od co najmniej ośmiu
wieków. Inkwizycja więc nie była niczym
nowym, jeśli chodzi o rodzaj wykroczenia,
jakie ścigała. Jej oryginalność polegała na
dostosowaniu się do nowej, renesansowej
rzeczywistości, w której nasilające się poczucie solidarności narodowej zaostrzyło
Repressje
185
186
stosunki między społeczeństwami tak odmiennymi, jak te zamieszkujące Hiszpanię
XVI wieku, z religii zaś uczyniło, bardziej
niż kiedykolwiek, potężne narzędzie służące konsolidacji narodu. Zupełnie inna
była zasada funkcjonowania sądownictwa
kościelnego w kalwińskiej Szwajcarii. Rada
miasta w protestanckiej Genewie miała
obowiązek pilnowania, by obywatele nie
gorszyli zachowaniem grzesznym lub herezją oraz by społeczeństwo okazywało
cześć Bogu44. Zadanie to powierzone było
konsystorzowi, składającemu się z duchownych i świeckich urzędników. Jego
obowiązki wynikały bezpośrednio z teologicznych założeń kalwinizmu. Konsystorz
ustanawiał zupełnie nowy stosunek prawa
do obyczajowości, które stawało się jej
strażnikiem zgodnie z nowymi normami
i metodami egzekwowania tegoż prawa.
Upraszczając, można by nawet uznać oba
przypadki za przeciwne. Gdy władza otrzymuje zadanie dbania o religię, otwierają się
dwie możliwe drogi działania: bądź sędziowie
muszą stać się duchownymi, bądź duchowni
sędziami. Otóż człowiek zazwyczaj uzależnia
wszystkie przygodne cele i obowiązki od swojego pierwszego powołania. Otrzymujemy
odwrotne sytuacje, gdy sądownictwo podporządkowane jest teologii – przypadek Genewy
– lub religia potrzebom państwa – powołanie
inkwizycji przez króla hiszpańskiego. Należy
jednak pamiętać, że inkwizycja pozostawała pod stałym nadzorem Kurii Rzymskiej,
a w swoich obowiązkach z zasady ograniczona była przez prawo kanoniczne
i chrześcijańską moralność45, bardziej niż bezwolnym narzędziem władzy świeckiej była
więc strażnikiem chrześcijańskiego porządku
cywilizacyjnego na Półwyspie Iberyjskim.
Przypisy:
1. W kwestii ogólnej genezy i rozwoju państwa narodowego patrz: Cambridge Modern History,
vol. I, The Macmillan Company 1907, ss. 2–3 i dalsze. Na temat genezy narodu szwajcarskiego
patrz: Cambridge Modern History, vol. II, The Macmillan Company 1907, ss. 305–306.
2. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., s. 316.
3. H. Tüchle i C.A. Bouman, Historia Kościoła, t. III., PAX 1986, s. 77.
4. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., s. 350.
5. Przeznaczony pierwotnie do stanu duchownego, Kalwin zrezygnował na korzyść studiów
prawniczych, na prośbę ojca, po jego fatalnym konflikcie z kapitułą.
6. Wydany w 1532 roku, w czasie studiów w Orleanie, komentarz do De Clementia Seneki
stanowi zakamuflowaną apologię działalności Hugenotów oraz krytykę polityki Franciszka I.
Dzieło to ukazuje rozległość wpływu, jaki humanistyczne wykształcenie miało na umysłowość Kalwina. Spośród 50 cytowanych dzieł starożytnych 25 jest łacińskich, 22 greckich,
a jedynie trzy to cytaty z Wulgaty. Widoczny jest również wpływ etyki stoickiej, jeśli nie
metafizyki, od czego zresztą Kalwin się wyraźnie odcina. Jawnym zajęciem stanowiska w sporach doktrynalnych między protestantami jest opublikowany w 1534 roku traktat przeciwko
anabaptystom, których uważał za szczególnie niebezpiecznych jako wzniecających zamęt
i podważających wszelką państwowość.
7. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., ss. 311–312.
8. Ostateczne ugruntowanie i zabezpieczenie stworzonej przez Kalwina religii jest dziełem
jego ucznia, francuskiego akademika i monarchomachy, Teodora de Bèze. Po śmierci Kalwina w 1564 roku, przejąwszy jego pozycję jako przywódca protestantów szwajcarskich,
nawiązywał żywe kontakty z hugenotami oraz rozszerzał wpływy kalwinizmu poza granice
Szwajcarii, zaciekle zwalczając luteran i anabaptystów.
9. Kalwin uznaje posiadanie przez pastora specjalnej łaski Ducha Świętego, wyróżniającej
go spośród innych piastunów posług kościelnych: „choć rozmaite dary Ducha Świętego powołują do życia różne formy posługi, to jest rzeczą najzupełniej oczywistą, że urząd pastora,
gromadząc w pełniących go obfitość tych darów, może w określonych przypadkach wypełnić
cały rejestr posług uosabianych w powołaniu wszystkich pozostałych ministeriów”. S. Piwko, Filozoficzne aspekty doktryny Jana Kalwina, SGPiS, Warszawa, 1987, s. 180.
10. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, 1994, ss. 27, 32–37.
11. J. Bainvel, transcribed by T. Hancil. The Catholic Encyclopedia, entry: Tradition and Living
Magisterium. Volume XV. Robert Appleton Company, New York, 1912. Nihil Obstat, October 1,
1912. Remy Lafort, S.T.D., Censor. Imprimatur. +John Cardinal Farley, Archbishop of New York.
12. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., s. 364.
13. Wątki wspólne w protestantyzmie i judaizmie są liczne, od ustawodawstwa po metafizykę. Kolektywistyczny stosunek kalwinizmu do człowieka w kwestiach soteriologicznych
wyraźnie przypomina judaistyczną naukę o wybraństwie narodu, zbliżenie do judaizmu
w prawnym regulowaniu moralności aktualne jest zaś tak w przypadku kalwinizmu, jak luteranizmu. Interesujące w tym świetle jest mało dziś znane wydane przez Lutra pod koniec
życia dzieło gwałtownie atakujące Żydów: Von der Juden und ihren Lügen. Również wizja Boga wyłaniająca się z pism Kalwina i Lutra, potężnego, nieraz mściwego i zazdrosnego
o oddawaną mu cześć, przywodzi na myśl bardziej starotestamentowego Elohim – Jahwe niż
Boga Ojca, jakiego widzimy w Ewangeliach. Ciekawe jest również uzasadnienie Zwingliego
predestynacji i odrzucenia wolnej woli człowieka, oparte na nieskończoności i nieograniczoności Boga, które łudząco przypomina monistyczne tezy Spinozy ogłoszone 150 lat później.
14. S. Piwko, op. cit., ss. 178–179.
15. Ibidem, s. 184. Patrz również przypis nr 31 na następnej stronie.
16. Ibidem, s. 187.
17. Ibidem, s. 192.
18. Spośród siedmiu sakramentów uznawanych w Kościele katolickim Kalwin, podobnie jak
Luter, zachowuje jedynie dwa: chrzest i komunię.
19. S. Piwko, op. cit., ss. 182–183.
20. Ibidem, s. 181.
Repressje
187
188
21. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., s. 374 (przekład M.B).
22. W. Barry, transcribed by T. Hancil. The Catholic Encyclopedia, entry: Calvinism. Volume
III. Robert Appleton Company, New York, 1908. Nihil Obstat, November 1, 1908. Remy Lafort,
S.T.D., Censor. Imprimatur. +John Cardinal Farley, Archbishop of New York.
23. Na temat Soboru Trydenckiego i jego nauki patrz „Sobór Trydencki” [w:] Dokumenty
Soborów powszechnych, red. A. Baron, H. Pietras, t. 4, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.
Cathechism of the Council of Trent, translated into English by T. A. Buckley. London 1852.
The Canons and Decrees of the sacred and oecumenical Council of Trent, translated by the
Rev. J. Waterworth. Burns and Oates, London.
24. Nie jest to sprzeczność zaskakująca, bowiem Kalwin uważał nawet umiarkowaną doktrynę Kościoła katolickiego, głoszącą udzielanie przez Boga łaski ogółowi ludzkiej rasy, niekonieczność zgrzeszenia przez Adama, to, iż Chrystus umarł na krzyżu za wszystkich ludzi oraz
że świętość osiągana jest poprzez zasługi, za herezję pelagiańską. W poglądzie tym powoływał się on na naukę św. Augustyna, którą jednak traktował instrumentalnie, czerpiąc jedynie
z wybranych dzieł, ignorując poglądy łagodniejsze.
25. W. Barry, op. cit.
26. W. A. Dunning, A history of political theories from Luther to Montesquieu, The Maclmillan
Company, London 1905, s. 28: „[For Calvin] the objects of civil government include the assurance of physical existence to men, the preservation of order, property and liberty, and especially the exclusion of idolatry, blasphemy and calumnies against truth from among the people
(…) ‘that a public form of worship may exist among Christians and humanity among men’”.
27. Słynna książka J. Springera i H. Kramera Malleus Maleficarum została potępiona przez Inkwizycję Rzymską i papieża Innocentego VIII w 1490 roku, cztery lata po jej pierwszym wydaniu.
28. G. North, Was Calvin a theonomist?, Institute for Christian Economics, 1990. URL =
<http://reformed-theology.org/html/issue07/was_calvin_a_theonomist>.
29. Cambridge Modern …, vol. II, op.cit., ss. 374–375 (przekład M.B.).
30. „Kolor czerwony był szczególnie zakazany, krawiec mógł zaś wprowadzić nowy krój jedynie za przyzwoleniem władz” (przekład M.B.).
31. W. A. Dunning, op.cit., ss. 32–33.
32. F. Copleston, Historia filozofii, t. V: Od Hobbesa do Hume’a, PAX, Warszawa 2005, s. 51.
33. H.Tüchle i C.A. Bouman, op.cit., ss. 75–76.
34 Traktat kapitulacyjny ofiarował muzułmanom pełną wolność wyznania i publicznego kultu.
Muzułmanie mogli zachować wszelką własność, ruchomą i nieruchomą, oraz wszystkie meczety. Kupcom przyznano pełną swobodę handlu i swobodę podróżowania do Afryki. L. Bertrand,
sir C. Petrie Bt., The History of Spain, Eyre and Spottiswoode, London 1956, ss. 150–151.
36. Ibidem, ss. 20, 153.
37. J. Blötzer. Transcribed by Matt Dean. The Catholic Encyclopedia, entry: Inquisition. Volume VIII. Robert Appleton Company, New York, 1910. Nihil Obstat, October 1, 1910. Remy
Lafort, S.T.D., Censor. Imprimatur. +John Cardinal Farley, Archbishop of New York.
38. L. Bertrand, sir C. Petrie Bt., op. cit., s. 153.
39. W kwestii dokładnych statystyk działalności inkwizycji patrz: H. Kamen, Inkwizycja hiszpańska, PIW, 2005. Według danych zawartych w Archiwach Watykańskich między 1540
a 1700 rokiem przeprowadzono 44 647 procesów, z których 1,8% (804) zakończyło się egzekucją, natomiast dalsze 1,7% spaleniem nieobecnego skazańca in effigie.
40. Pod koniec panowania Filipa II społeczność morysków z Aragonii oferowała królowi Francji Henrykowi IV wystawienie armii liczącej 80 000 ludzi, w razie gdyby wkroczył zbrojnie do
Hiszpanii. L. Bertrand, sir C. Petrie Bt., op. cit., s. 155.
41. Ibidem, s. 153. Nieograniczona swoboda podróżowania do muzułmańskich krajów Afryki
umożliwiła rozwój szpiegostwa przygotowującego planowaną kolejną inwazję i pomagającego piratom berberyjskim, stale nawiedzającym wybrzeża Hiszpanii.
42. Katechizm Kościoła Katolickiego, op. cit., ss. 195–200.
43. W. Barry, op. cit.
44. S. Piwko, op. cit., ss. 194–195.
45. Wbrew obiegowej opinii więzienia inkwizycyjne, podstawowa metoda prewencyjna i karna, należały do najłagodniejszych i najhumanitarniej urządzonych swoich czasów. Tortury, stosowane w ostateczności, względem największych przestępstw i wobec recydywistów, ograniczone były zakazem doprowadzenia do rozlewu krwi, trwałego uszkodzenia ciała i śmierci
przesłuchiwanego. Więcej na ten temat: patrz H. Kamen, op. cit.; J. Tyszkiewicz, Inkwizycja
hiszpańska, Ostoja, 2006; R. Konik, W obronie świętej inkwizycji, Wektory, Wrocław 2004.
Michał Bizoń (ur. 1983):
student filozofii i fizyki na Uniwersytecie
Jagiellońskim. Szermierz, członek ARMA.
Zainteresowania naukowe obejmują historię wojskowości europejskiej, historię Kościoła, zagadnienie cywilizacji, zwłaszcza
w jej związku z religią, rasą i językiem. Miłośnik języków i kultury klasycznej.
35. Encyklopaedia Judaica, vol XI, 1991, s. 485. W angielskim wydaniu: „It remains a fact that
the Jews, either directly or through their correligionists in Africa, encouraged the Mohammedans to conquer Spain” (przekład M.B.).
Repressje
189