autoreferat (j.pol) - Wydział Nauk o Ziemi

Załącznik nr 3 do wniosku z dnia 11.06.2014 r. o przeprowadzenie postępowania
habilitacyjnego
Autoreferat
1. Imię i nazwisko: Iwona Kantor-Pietraga
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe
Iwona Kantor-Pietraga uzyskała tytuł magistra geografii na Wydziale Nauk o Ziemi
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w 1992 r.
Tytuł doktora Nauk o Ziemi w zakresie Geografii mgr Iwona Kantor-Pietraga otrzymała w
1998 r. Tytuł prezentowanej rozprawy doktorskiej to: „Zróżnicowanie struktur ludnościowych
w miastach województwa katowickiego w latach 1978-1988”.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/artystycznych.
Dr Iwona Kantor-Pietraga zatrudniona jest na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu
Śląskiego, na stanowisku starszego wykładowcy od 2012 r. W latach 1999-2012 pracowała w
tej jednostce na stanowisku adiunkta. Wcześniej w latach 1992-1999 zatrudniona była
natomiast na stanowisku asystenta.
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o
stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr
65, poz. 595 ze zm.):
a) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa),
Iwona Kantor-Pietraga, „Systematyka procesu depopulacji miast na obszarze Polski od XIX
do XXI wieku”, 2014, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 264.
1
b) omówienie celu naukowego pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich
ewentualnego wykorzystania
Proces depopulacji miast jest jednym z najbardziej typowych zjawisk towarzyszących
urbanizacji. Ubytek liczby mieszkańców miast stanowi także ważny element różnych zjawisk
społeczno-ekonomicznych rozważanych z punktu widzenia antropogeografii. Depopulacja
miast ma różne uwarunkowania i konsekwencje, a przede wszystkim zróżnicowane
trajektorie. Depopulacja ujawnia się w miastach wielkich, średnich, jak i małych. W miastach
o zróżnicowanych funkcjach gospodarczych, układach przestrzenno-funkcjonalnych czy
strukturach społecznych. Uwagi te dotyczą ośrodków miejskich na całym świecie, w tym
także w Polsce.
Skomplikowany układ elementów tworzących ogólny charakter procesu depopulacji w
Polsce, w ciągu ostatnich ponad 200 lat był podstawowym argumentem za podjęciem próby
jego usystematyzowania. Z uwagi na brak prac naukowych stawiających sobie podobny cel,
jak również z powodu znaczącego rozproszenie faktów dotyczących omawianego zjawiska,
podjęta próba systematyki depopulacji miast nie była prosta. Wyzwaniem była także wielość
pojęć oraz ich interpretacja, które bezpośrednio lub pośrednio odnoszą się do zjawiska ubytku
mieszkańców.
Zagadnienie wyludniania się miast podjęto w opracowaniu z punktu widzenia
przedmiotu badań geografii ludności, a także demografii historycznej oraz geografii miast.
Szczegółowym
przedmiotem
badań
w
niniejszym
studium
jest
natomiast
próba
usystematyzowania zjawiska spadku liczby ludności (depopulacja) oraz jego konsekwencje w
miastach zlokalizowanych na współczesnym terytorium Polski w okresie od XIX do XXI
wieku.
Przedmiot badań studium mieści się w problematyce geografii ludności. Problematykę
ludnościową jednak w ujęciu dynamicznym rozpatruje z kolei demografia historyczna. W
opracowaniu skupiono się więc na kwestiach ruchu ludności i przestrzennych struktur
ludności rozpatrywanych z punktu widzenia przeszłości demograficznej ziem Polski.
Trzecim polem badawczym, do którego odnosi się niniejsza rozprawa jest geografia
miast, a konkretnie ta jej część, która podejmuje kwestie rozwoju demograficznego ośrodków
miejskich.
Realizację celu podstawowego książki – próby typologii miast Polski cechujących się
depopulacją, jak również systematyki procesu depopulacji miast, podjęto w oparciu o
rozwiązanie dwóch celów uzupełniających.
2
Pierwszym z nich było scharakteryzowanie i objaśnienie zjawiska depopulacji miast
na obszarze współczesnej Polski w latach 1810-2010 oraz próba przedstawienia tego procesu
na tle ogólnych trendów rozwoju demograficznego miast Polski w tym okresie. Drugim celem
było natomiast odniesienie się do kwestii: zarówno współczesnego (1990-2010) ubytku liczby
ludności miast, jak również jego projekcji w najbliższej przyszłości (do 2035 r.). W tej
ostatniej kwestii ze wskazaniem wieloaspektowych konsekwencji jakie niesie ze sobą
analizowany proces.
Zjawisko depopulacji miast, z uwagi na dużą zmienność granic w XIX i XX wieku
oraz współczesny kontekst zjawiska jako wyzwania na najbliższą przyszłość, omówiono w
odniesieniu do obecnego (2014 r.) terytorium Polski. Długi okres dla którego podjęto się
analizy zjawiska depopulacji, warunkował przyjęcie podziału go na kilka podokresów (18101918, 1919-1939, 1939-1945, 1946-1989, 1990-2010). Ważnym elementem opracowania było
także odniesienie się do prognozowanych zmian zaludnienia miast Polski do 2035 r.
W rozwoju zjawiska depopulacji miast na obszarze Polski w okresie od XIX do
początków XXI wieku zwrócono uwagę na jego dwa aspekty:
1. społeczny (model rodziny, dzietność kobiet) model życia, nawiązujący do teorii
przejścia demograficznego,
2. ekonomiczny (przejście z dominującego w bazie ekonomicznej sektora rolniczego i
rolniczo-usługowego do sektora przemysłowego w XIX w. i z przemysłowego do
usługowego w końcu XX i XXI w.), nawiązujący do zmian sektorowych w
gospodarce.
Mając na uwadze fakt, iż oba aspekty w odniesieniu do procesu wyludniania się miast
mają charakter podstawowego podłoża genetycznego, należy stwierdzić, że ich silna
interakcja i synergia, które rozpoczęły się pod koniec XX wieku powodują dualny obraz
rozwoju demograficznego miast, polegający na tym, że obok siebie jednocześnie funkcjonują
i funkcjonować będą miasta:
a) liczebnie malejące, a wykazujące przyrost liczby ludności,
b) oraz liczebnie rosnące ośrodki depopulujące się.
Dualność ta jest stałym i systemowym komponentem rozwoju miast, a zmieniają się tylko
jej proporcje. Z perspektywy współczesnej, należy podkreślić, że na przełomie XX i XXI w.
doszło do największej w dziejach ziem Polski systemowej i długotrwałej zmiany proporcji
pomiędzy wskazanymi powyżej typami miast (odnotowujących przyrost liczby ludności i
wyludniających się).
3
W świetle nakreślonych powyżej założeń badawczych oraz odnosząc się do
przeanalizowanego, ponad 200-letniego okresu dziejów miast Polski, problem badawczy
sformułowano w następujący sposób:
Dlaczego depopulacja miast miała charakter podobny w XIX wieku i w okresie
współczesnym? Zasadność tego pytania wynika z faktu, iż w pierwszym okresie depopulacja
warunkowana była tylko jedną stymulantą (ekonomiczną), podczas gdy w drugim przypadku
dwoma stymulantami (ekonomiczną i społeczną).
Próbę rozwiązania postawionego w opracowaniu problemu badawczego rozpoczęto od
przeglądu pojęć odnoszących się do tytułowego zagadnienia depopulacji miast. Na tym etapie
badań zwrócono uwagę z jednej strony na wielość ujęć definiujących to samo zagadnienie, z
drugiej natomiast na brak pojęć, które stanowiłyby wyjaśnienie niektórych innych zjawisk
geograficznych.
W rozdziale pierwszym opracowania omówiono także specyfikę materiałów i źródeł
oraz stan dotychczasowych badań. W tej ostatniej kwestii zwrócono uwagę na
wielowątkowość badań nad procesem depopulacji w ujęciu dynamicznym w Polsce. Aspekty
badań dotyczyły takich zagadnień jak kurczenie się miast na przełomie XX i XXI wieku,
wyludnianie się wsi i regionów wiejskich w II połowie XX wieku, degradacja i stagnacja
małych miast w XIX i na początku XX wieku czy w końcu uwarunkowania społeczne,
ekonomiczne i demograficzne ubytku naturalnego ludności oraz emigracji. Z drugiej
natomiast strony podkreślono brak szerszych zakresowo syntez tego zjawiska.
W nawiązaniu do powyższych faktów zdecydowano się na opracowanie pojęć
dotyczących depopulacji miast o charakterze słownika. Jego celem było uporządkowanie i
uzupełnienie zakresu stosowanych pojęć odnoszących się do tytułowego zagadnienia
depopulacji miast. W słowniku omówiono ponad 40 zagadnień pośrednio lub bezpośrednio
związanych z wyludnianiem się miast. Wskazano zarówno na zagadnienia (procesy, zjawiska,
struktury) warunkujące powstanie i ewolucję omawianego zjawiska, jak również będące jego
konsekwencjami. Część zagadnień w słowniku ma charakter autorski, a ich szersze
wyjaśnienia znalazły się w kolejnych rozdziałach opracowania. Słownik w opracowaniu
stanowi osobny (drugi) rozdział.
Kolejną
część
opracowania
poświęcono
uwarunkowaniom
i
mechanizmom
depopulacji miast na obszarze Polski. Wskazano dwie podstawowe grupy uwarunkowań i
mechanizmów. W pierwszej z nich miały one charakter systemowy. W drugiej natomiast
incydentalny. W grupie uwarunkowań i mechanizmów systemowych wyróżniono te,
oddziałujące długotrwale i te, które miały charakter krótkotrwały.
4
Jako najistotniejsze, z uwagi na swoją powszechność, wskazano uwarunkowania
systemowe oddziałujące długotrwale. Ich podłoże miało charakter społeczny lub
ekonomiczny. W pierwszym przypadku wyjaśnieniem były przede wszystkim teorie
pierwszego i drugiego przejścia demograficznego, podkreślające między innymi rolę zjawisk
społeczno-demograficznych w spadku liczby ludności warunkowanym zmiennymi ruchu
naturalnego (Lesthaeghe, 1991; Kotowska, 1999; Procesy demograficzne, 2010).
W drugim przypadku tłem wyjaśniającym były zmiany podstawowych funkcji bazy
ekonomicznej miast Polski, które odzwierciedlały się:
•
ograniczeniem w XIX w. roli funkcji usługowo-handlowych i rzemieślniczych w
rozwoju miast na rzecz funkcji przemysłowych, górniczych i transportowych
związanych z koleją,
•
ograniczaniem roli sektora produkcyjnego na rzecz usługowego w II połowie XX
wieku i na początku XXI wieku (Kostrowicka, Landau, Tomaszewski, 1978;
Schumpeter, 2009).
W przypadku uwarunkowań systemowych o podłożu ekonomicznym dotyczących
terytorium Polski wskazano także istotna rolę migracji. Uwzględniając element migracji
stałych o niedużym zasięgu terytorialnym, odniesiono się także do koncepcji redystrybucji
przestrzennej ludności. Jako słuszne uwzględnione zostały wyjaśnienia W. Zelinsky’ego
(1971) i J.Z. Dzieciuchowicza (1995). Z kolei model rozwoju miast Klaassena i Paelincka
(1979) został uznany jako alternatywny w kwestii wyjaśnień przestrzennej redystrybucji
potencjału demograficznego (oraz przestrzennego) miast. Współautorskie badania, w których
uczestniczyła autorka (m.in. Krzysztofik, Runge, Kantor-Pietraga, 2011, 2012a) dotyczące
procesów depopulacji i kurczenia się miast w województwie śląskim nie potwierdzają w tym
regionie, w pełni istnienia relacji dynamicznej: urbanizacja-suburbanizacja-dezurbanizacja(reurbanizacja). W opracowaniu zaprezentowano model alternatywny wskazujący na przejście
fazy urbanizacji w jednoczesny etap suburbanizacji (ograniczonej) i dezurbanizacji. Model
ten typowy dla konurbacji katowickiej uwzględnia zjawisko defragmentacji, przemieszczeń
długodystansowych lub całkowitej dezintegracji istniejącego tu wcześniej potencjału
demograficznego, przestrzennego i gospodarczego.
Jako uwarunkowania i mechanizmy systemowe, ale krótkotrwałe depopulacji miast
wskazano te wynikające z działań wojennych i ich bezpośrednich konsekwencji. Okresy
wojen lub powstań o dużej skali oddziaływania terytorialnego i społecznego zdefiniowano
bowiem jako specyficzne (krytyczne) etapy ewolucji systemu społeczno-ekonomicznego i
5
politycznego w danym państwie lub na jego większym obszarze. W nawiązaniu do przyjętego
okresu i obszaru badań wskazano zatem na rolę wojen światowych i Powstania Styczniowego
w Królestwie Polskim, jako najważniejszych determinant systemowych i krótkotrwałych w
procesach depopulacji miast Polski.
Podkreślając z kolei rolę uwarunkowań i mechanizmów incydentalnych w depopulacji
miast podparto się istniejącymi już typologiami zjawisk mającymi bezpośredni wpływ na to
zjawisko (McLeman, 2011; Tyszkiewicz, 2014). Zwrócono uwagę zarówno na czynniki i
zagrożenia środowiskowe (environmental hazards), jak również wybrane czynniki
antropogeniczne. W przeciwieństwie do uwarunkowań systemowych czynniki incydentalne
oddziaływały wyraźnie losowo, niemniej szczególnie w XIX w. i na początku XX wieku
mogły mieć w skali regionalnej istotny udział w procesach depopulacji miast.
Przebieg i trajektorie procesu depopulacji miast na obszarze Polski omówiono w rozdziale
czwartym. Z uwagi na długi okres badań, obejmujący ponad 200 lat depopulację miast
omówiono ostatecznie w ramach pięciu podokresów: 1810-1918, 1919-1939, 1939-1945,
1946-1989 oraz 1990-2010. W tej części znalazł się także podrozdział poświęcony
przyszłemu postępowi zjawiska na obszarze Polski. Podstawą empiryczna tego rozdziału była
prognoza demograficzna GUS do 2035 r. Problem depopulacji miast w poszczególnych
podrozdziałach omówiono w ten sposób, że część zasadniczą każdorazowo poprzedza zwięzła
synteza ogólno-demograficznego tła procesów demograficznych .
W opisie zjawisk depopulacji miast w poszczególnych podokresach uwzględniono
wyjaśnienia z poprzednich rozdziałów. To znaczy rozszerzono zakres definicyjny niektórych
pojęć ze słownika terminologicznego, jak również wskazano na konkretne przykłady różnych
uwarunkowań i mechanizmów depopulacji miast.
Kolejne trzy rozdziały opracowania miały charakter wyjaśniający i skupione były na
tytułowej kwestii systematyki miast wyludniających się. Uzupełnieniem wyjaśnień
prezentowanych typów miast były syntetyczne studia przypadków poświęcone każdemu z
nich. Także te rozdziały miały na celu rozszerzenie zakresu definicyjnego prezentowanych w
słowniku terminologicznym pojęć skupionych na zjawiskach depopulacji i kurczenia się
miast.
Pierwszy z tych rozdziałów (odpowiednio rozdział piąty w książce) poświęcono
zagadnieniu wyludniania się miast rozpatrywanego z punktu widzenia potencjału
demograficznego. Istotą dokonanej typologii była próba odpowiedzi na pytanie o faktyczną
skalę ubytku demograficznego, a przede wszystkim czy w istocie zjawisko to miało miejsce
(z perspektywy czasu). Wyróżniono zatem miasta wyludniające się pozornie i miasta
6
wyludniające się rzeczywiście. Problem pozorności w procesie wyludniania się miast
zdefiniowano jako stan, w którym na danym terytorium nie dochodzi do faktycznego ubytku
liczby ludności, zmianie natomiast podlega status administracyjny tego obszaru. To znaczy
albo dochodzi do jego podziału na kilka nowych jednostek prawno-administracyjnych, albo
traci on status formalnie miejski. W pierwszym przypadku po odłączeniu się od miasta jego
dotychczasowej dzielnicy (dzielnic) ma miejsce także statystyczny ubytek liczby
mieszkańców. Faktycznie liczba mieszkańców na dotychczasowym terytorium miejskim nie
tylko nie musi się zmniejszać, ale niejednokrotnie zwiększa się. Podobne tendencje może
odnotowywać miasto, z którego ta dzielnica oddzieliła się. Stad też, ubytek ludności a danym
terytorium ma charakter statystyczny i wynika wyłącznie z podjętych decyzji prawnoadministracyjnych. Nie potwierdzają go natomiast mające faktycznie miejsce procesy
demograficzne. Przeciwieństwem wskazanej pozorności procesu depopulacji jest zjawisko
ubytku liczby ludności występujące w rzeczywistości. W tym przypadku wyludnia się w
miarę równomiernie całe terytorium danego miasta. W przypadku ewentualnego podziału
administracyjnego jego dotychczasowego terytorium wyludniają się wszystkie nowopowstałe
jednostki administracyjne. Współcześnie, w odniesieniu do miast wyludniających się taki
model procesu przeważa w zdecydowanej części ośrodków miejskich.
Inny punkt odniesienia przyjęto natomiast w konstrukcji typologii procesu depopulacji
uwzględniającej relację: ośrodek miejski - region (rozdział szósty). Podstawą zaproponowanej
typologii był podział na miasta wyludniające się bezwzględnie i miasta wyludniające się
względnie. Miasto wyludniające się bezwzględnie to taki ośrodek, gdzie odnotowanemu
ubytkowi liczby mieszkańców w jego granicach towarzyszy depopulacja strefy podmiejskiej
(regionu miejskiego). Stan taki jest wyrazem pewnego kryzysu miasta, tracącego zdolności
przyciągania nowych mieszkańców, z drugiej strony natomiast nie stwarzającego korzystnych
możliwości dla osób już mieszkających. Najczęściej depopulacja bezwzględna miasta dotyczy
ośrodków postfunkcjonalnych (głównie postindustrialnych), gdzie kryzys demograficzny i
ekonomiczno-społeczny „przesuwa się” także na ich najbliższe otoczenie.
Bardziej powszechny w Polsce jest model reprezentujący typ depopulacji względnej. W
tym przypadku odnotowywanemu ubytkowi ludności miasta towarzyszy wzrost liczby
ludności w jego otoczeniu. Zjawisko to wyjaśniane procesem suburbanizacji dotyczy przede
wszystkim dużych i średnich miast Polski. Niemniej jednak z badań autorki wynika, że jest
ono także zauważalne w niektórych mniejszych miastach. Na przykład w wybranych
uzdrowiskach
i
miastach
turystyczno-wypoczynkowych.
Wyjaśnieniem
depopulacji
względnej jest istnienie zróżnicowanych barier rozwojowych (społecznych, przestrzennych,
7
psychologicznych,
wizerunkowych,
infrastrukturalnych,
gospodarczych,
prawnych)
istniejących w danym mieście i stosunkowo łatwe możliwości ich pokonania w regionie
podmiejskim, przyległym do miasta. Depopulację względną należy widzieć zatem jako
element terytorialnego rozmieszczenia ludności, którą wyjaśniają m.in. koncepcja P.
Korcellego (1969) definiująca falowy rozwój miasta model oraz model J. Dzieciuchowicza
(1995) poświęcony redystrybucji przestrzennej ludności w regionie miejskim.
Ostatni rozdział opracowania poświęcono zagadnieniu kurczenia się miast i relacji
tego zjawiska wobec procesu depopulacji. Koncepcja kurczenia się miast w ostatniej dekadzie
wyraźnie zdominowała dotychczasowe zainteresowania zagadnieniem depopulacji miast oraz
jej przyczyn i konsekwencji. Wzrost stosowalności pojęcia kurczenie się miasta należy
wiązać z jego nadrzędnością znaczeniowa wobec pojęcia depopulacja. Druga przesłanką był
fakt silniejszego, niż w przypadku pojęcia depopulacja podkreślenia związków przyczynowoskutkowych obserwowanego ubytku liczby ludności. Inny w obu przypadkach był także punkt
wyjścia badań. W przypadku zagadnienia depopulacji najistotniejszy jest stwierdzony
statystyczny ubytek mieszkańców. W przypadku zagadnienia kurczenia się miast, fakt ten jest
tylko pewnym elementem szerszego tła wyjaśnień dotyczących przyczyn ubytku, jego
konsekwencji oraz możliwości zapobiegania lub wyhamowywania tego zjawiska.
Stąd też, według autorki pod pojęciem kurczenia się miast należy rozumieć
wieloaspektowy zespół czynników i konsekwencji, które bezpośrednio wpływają lub są
efektem zanotowanego w danym mieście ubytku ludności. Proponowana definicja uwzględnia
bardzo zróżnicowany zakres definicyjny tego pojęcia, a który prezentowany jest w
poświęconym mu dorobku naukowym (m.in.: Kowala-Stamm, 2006; Shrinking cities..., 2006;
Pallagst, 2008; Rieniets, 2009; Bontje, Musterd, 2012; Fol, 2012; Krzysztofik, Runge,
Kantor-Pietraga, 2012b; Martinez-Fernandez i in., 2012; Stryjakiewicz, 2013).
Zagadnienie miast kurczących się w opracowaniu omówiono na przykładach miast
reprezentujących różne typy wielkościowe. Wskazano zatem na duże miasto metropolitalne
(Łódź), miasto duże, mające co najmniej 100 tys. mieszkańców (Sosnowiec), miasto średnie
mieszczące się w przedziale wielkościowym 20-100 tys. mieszkańców (Ostrowiec
Świętokrzyski) oraz miasto małe (Działoszyce). W każdym przypadku wskazano na istotę
zjawiska kurczenia się miasta, podkreślając różne uwarunkowania i konsekwencje tego
zjawiska. W przypadku Działoszyc podkreślono nawet zagrożenie bytu miasta rozumianego
według kryterium prawno-administracyjnego.
W rozdziale tym wskazano także na inne kategorie miejscowości odnotowujących
ubytek ludności. Ich stan w większości przypadków można wyjaśniać zarówno w kategoriach
8
zjawiska depopulacji, jak i kurczenia się. Pierwszą grupą są miasta zdegradowane.
Współcześnie z formalnego punktu widzenia są miejscowościami wiejskimi. Swój status
prawno-administracyjny osiągnęły głównie w efekcie procesu kurczenia się powodowanego
w XIX w. złożoną sytuacja ekonomiczną, polityczną i demograficzną. Tracąc swoją
dotychczasową bazę ekonomiczna, nie zmieniając jej w oparciu o działalność przemysłową,
często ruralizując się, a w wielu przypadkach depopulując się stanowiły zbiór ośrodków
miejskich, którym w pierwszej kolejności odbierano prawa miejskie. Odebranie praw
miejskich wiązało się też z automatycznym wykreśleniem takiego ośrodka ze statystyk
dotyczących miast i ludności miejskiej (depopulacja pozorna). Miasta zdegradowane
stanowiły w przemianach demograficznych terytorium polski ważny element wyjaśnień
specyfiki kurczenia się ośrodków miejskich w XIX i w I połowie XX wieku.
Innym typem miast kurczących się są i były miasta funkcjonalnie „już niepotrzebne”.
To silnie pejoratywne określenie z całą siłą wskazuje na utratę przez miasto swoich
dotychczasowych funkcji miastotwórczych, spadek znaczenia w regionalnym układzie miast,
a w niektórych przypadkach – głównie małych miast – możliwość całkowitej dezintegracji
struktur miejskich i zmianę statusu na wiejski (degradację prawno-administracyjną). W
opracowaniu zaproponowano w odniesieniu do dużych miast zestaw cech określających ich
funkcjonalną „zbędność”.
Ostatnią kategorią miejscowości, których stan aktualny jest konsekwencją kurczenia
się lub depopulacji są miasta „zanikłe”. Ośrodki tego typu znane są także pod nazwą miast
opustoszałych lub tzw. miast-duchów (ghost cities). Miasta „zanikłe” są przedmiotem badań
zarówno nauk geograficznych (por. McLeman, 2011), jak i historycznych (por. Kiryk, 1980).
W Polsce miasta „zanikłe” mają formalnie status przysiółków lub niezamieszkałych obrębów
geodezyjnych.
Miejscowości
te
stanowią
w
przestrzeni
geograficznej
ostateczną
konsekwencję procesu depopulacji miasta. W tym przypadku wręcz wyludnienia miasta.
Integralną częścią książki jest pięćdziesięciostronicowy aneks, w którym między
innymi zestawiono wszystkie miasta Polski, w których w okresie od XIX do początków XXI
wieku miał miejsce proces depopulacji. W tabeli wskazano dla każdego z takich miast skalę
ubytku procentowego ludności w odniesieniu do wyznaczonych przedziałów czasu. Ich ramy
graniczne wyznaczały lata: 1810, 1850, 1880, 1900, 1910, 1925, 1933, 1939, 1946, 1950,
1960, 1970, 1980, 1990, 2000, 2010.
W części badań o charakterze empirycznym aneks ten stanowił dla autorki zasadniczy
element interpretacji omawianego zjawiska. Ta część opracowania może także stanowić
9
ważny materiał źródłowy dla dalszych badań nad przemianami demograficznymi miast
Polski, ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska depopulacji.
Ostatecznie na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych i wyjaśniających
stwierdzono między innymi, że:
Depopulację współczesnych miast polskich należy zatem interpretować, w
porównaniu
z
dekadami
i
stuleciami
wcześniejszymi,
jako
zjawisko
podwójnie
zdeterminowane w kontekście składowych przyrostu demograficznego. Miasto w procesie
depopulacji rzeczywistej nie ma w zasadzie możliwości, by w istotny sposób przeciwdziałać
ubytkowi ludności. Możliwe rozwiązania prowadzą jedynie do wyhamowywania zjawiska
wyludniania miast. Koncentrują się one na polityce miejskiej ukierunkowanej na
stabilizowaniu poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego miasta. Celem ostatecznym tych
działań jest natomiast stworzenie korzystniejszych warunków związanych ze wzrostem
wskaźnika dzietności oraz napływem migracyjnym. Ponadto stwierdzono, że:
Problem ten proponuje się rozwiązać w następujący sposób:
- Czynnikiem stałym depopulacji w dziejach Polski ostatnich 2-3 stuleci był odpływ
migracyjny. Stosunkowo nowym i stale ewoluującym czynnikiem depopulacji miast Polski
jest natomiast ubytek naturalny. Oba powyższe elementy zdefiniowano jako uwarunkowania i
mechanizmy systemowe oddziałujące długookresowo.
- Czynnik odpływu migracyjnego, w tym emigracja zagraniczna miały istotny wpływ na
ubytek demograficzny w miastach na obszarze Polski. Jego rola na przełomie XX i XXI
wieku jest znacząca.
- Teza, że odpływ migracyjny ma charakter bezpośrednio determinujący depopulację ośrodka
miejskiego wynika z faktu, iż dane miasto musi spełniać pewne funkcje ekonomiczne w
systemie krajowym. Ich zanik, powiązany z brakiem sukcesji nowych funkcji powoduje
ogólną dezintegrację miasta, której najbardziej widoczną konsekwencją demograficzną jest
odpływ migracyjny. Wyjaśniany między innymi czynnikami ekonomicznymi ubytek
demograficzny miast definiuje zdecydowaną część przypadków kurczenia się miast.
Pozytywny rozwój gospodarczy i oczekiwana poprawa warunków bytu ekonomicznospołecznego są z kolei czynnikiem generującym napływ migracyjny.
- Ubytek naturalny jako czynnik dynamizujący depopulację może być równoważony
potencjalnym napływem migracyjnym. W większości miast współczesnej Polski nie ma
natomiast sytuacji odwrotnej. Ubytek naturalny stał się w ostatnich dziesięcioleciach w skali
kraju zjawiskiem powszechnym. Dodatkowo wykazuje tendencje do pogłębiania się.
Powyższą relacyjność ruchu naturalnego i ruchu migracyjnego rozumieć należy także w
10
kategoriach funkcjonalistycznych, tzn. aby były stworzone korzystne warunki bytu
społecznego, muszą zaistnieć określone korzystne warunki bytu ekonomicznego. W dłuższej
perspektywie czasu i w odniesieniu do miast zasadę tą należy rozumieć jako zdeterminowanie
procesów demograficznych ruchami migracyjnymi. Te mogą zaistnieć tylko w sytuacji
odpowiednich warunków rozwoju ekonomicznego.
- Niezależnie od czynników oddziałujących systemowo i długookresowo, takich jak
długotrwały odpływ migracyjny czy ubytek naturalny ludności, w przestrzeni geograficznej
istnieje ogół innych czynników mających znaczenie regionalne lub krótkotrwałe. Ich istnienie
należy rozumieć jako bezpośrednią interakcję życia człowieka na Ziemi, co uzewnętrznia się
relacjami o charakterze: naturalnym i antropogeograficznym. W pierwszym przypadku za
wyludnieniem danego miasta stoją czynniki wyłącznie naturalne, np. klęski żywiołowe. W
drugim zaś czynniki społeczne, gospodarcze czy polityczne, np. zmiana granic. Część z nich
jest trudna do jednoznacznego sklasyfikowania, np. miasto opustoszałe na skutek szkód
górniczych, gdzie czynnik przyrodniczy współistnieje z antropogenicznym.
- Czynniki incydentalne depopulacji miast są w stanie wpłynąć na dotychczasowe trendy
rozwoju determinowane czynnikami oddziałującymi stale i systemowo, tylko w sytuacji, gdy
te pierwsze stanowią specyficzny moment domknięcia pewnego etapu (np. trwająca 5 lat II
wojna światowa jako przełom polityczno-gospodarczy i społeczny bezpośrednio oddziałujący
na przestrzenne uwarunkowania depopulacji małych miast w latach 1945-1989). Nie
wpływają natomiast długoterminowo na ogólne trendy zjawisk depopulacyjnych.
- Przyjmując ujęcie funkcjonalistyczne w wyjaśnianiu depopulacji miast w Polsce po 1810 r.,
stwierdzić należy, że analogie pomiędzy powszechną depopulacją i stagnacją demograficzną
dużych zbiorów miast w XIX i na przełomie XX/XXI wieku wynikają z dwóch typów
przejść. Po pierwsze przejścia z gospodarki opartej na rolnictwie, handlu i usługach lokalnych
na gospodarkę opartą na przemyśle i rozwoju transportu kolejowego. Po drugie natomiast z
przejścia z gospodarki opartej na przemyśle na gospodarkę opartą o działalność usługową i
wzmożonej roli indywidualnego transportu samochodowego.
- W obu powyżej wskazanych przypadkach transformacja ekonomiczna prowadziła do
przestrzennej redystrybucji ludności, czego efektem była między innymi depopulacja
regionów i ośrodków miejskich niespełniających w danym momencie optymalnych
oczekiwań lokalizacyjnych związanych z relacją miejsca pracy do miejsca zamieszkania. O
ile w pierwszym okresie (XIX wiek i pierwsze dekady XX wieku) redystrybucja ludności
cechowała się relacjami: wieś – miasto i miała charakter przemieszczeń średnio- i
długodystansowych (odpowiednio: 20-100 km i powyżej 100 km), o tyle współcześnie (po
11
1990 r.) wzrasta rola relacji: miasto – wieś z wyraźnym zaakcentowaniem przemieszczeń
krótkodystansowych (do 20 km), nawiązujących do ogólnych procesów suburbanizacji. Stała
i niezmienna jest rola emigracji zagranicznych.
- Zjawisko depopulacji miast w Polsce jest istotnym i trwałym elementem ogólnych procesów
przestrzenno-demograficznych. W II połowie XX wieku przeszło ono jednak w etap
kurczenia się rozumianego jako procesu stymulowanego genetycznie zarówno czynnikami
ekonomicznymi, jak i społecznymi. Kurczenie się miast rozumiane w ten sposób jest
zjawiskiem o tyle negatywnym, że ubytkowi migracyjnemu towarzyszy ubytek naturalny
ludności. W przeciwieństwie więc do XIX i I połowy XX wieku miasta i regiony kurczące się
nie posiadają dotychczasowej „rezerwy demograficznej”, jaką była odnotowywana nadwyżka
urodzeń nad zgonami. Przy słabo zaznaczających się procesach imigracyjnych zmiany
demograficzne w miastach Polski będą mieć w przyszłości charakter wyraźnie regresywny.
Oznacza to, że depopulacja miast stanie się podstawowym elementem określającym ogół
procesów demograficznych dotyczących miast.
Wykaz literatury cytowanej w części autoreferatu dotyczącej osiągnięcia wynikającego z art.
16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o
stopniach i tytule w zakresie sztuki:
BONTJE M., MUSTERD S., 2012, Understanding Shrinkage in European Regions, Built
Environment, Vol. 38, N°2 (June), p. 153-161.
DZIECIUCHOWICZ J.Z., 1995, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne
redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich. Przykład aglomeracji
łódzkiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
FOL S., 2012, Urban Shrinkage and Socio-Spatial Disparities: Are the Remedies Worse than
the Disease?, Built Environment, Vol. 38, N°2 (June), p. 259-275.
KIRYK F., 1980, Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikłe w Małopolsce do
połowy XVII stulecia, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, z. 3, s. 373-385.
12
KLAASSEN L.H., PAELINCK J.H.P., 1979, The future of large towns, Environment and
Planning A, Vol. 11, p.1095-1104.
KORCELLI P., 1969, Rozwój struktury przestrzennej obszarów metropolitalnych Kalifornii,
Prace Geograficzne IG PAN, nr 79, PWN, Warszawa.
KOSTROWICKA I., LANDAU Z., TOMASZEWSKI J., 1978, Historia gospodarcza Polski w XIX i
XX wieku, Książka i Wiedza, Warszawa.
KOTOWSKA I.E., 1999, Drugie przejście demograficzne i jego uwarunkowania, [w:] I. E.
Kotowska (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji
drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa, s. 11-33.
KOWALA-STAMM K., 2006, Destrukcja miasta i znaczenie inicjatyw społecznych dla
konsolidacji kwartałów śródmiejskich na przykładzie Detroit, Przegląd Geograficzny, T.
78, z. 4, s. 537–560.
KRZYSZTOFIK, R., RUNGE, J., KANTOR-PIETRAGA, I. 2011, Paths of Shrinkage in the Katowice
Conurbation. Case Studies of Bytom and Sosnowiec Cities, Wydział Nauk o Ziemi
Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec.
KRZYSZTOFIK R., RUNGE J., KANTOR-PIETRAGA I., 2012a, Introduction to Governance of
Urban Shrinkage. A Case of Two Polish Cities: Bytom and Sosnowiec, Wydział Nauk o
Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec.
KRZYSZTOFIK R., RUNGE J., KANTOR-PIETRAGA I., 2012b, Governance of urban shrinkage: a
tale of two Polish cities, Bytom and Sosnowiec, [w:] P. Churski (red.), Contemporary
Issues in Polish Geography, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 201-224.
LESTHAEGHE R., 1991, The second demographic transition in Western Countries: An
interpretation, [in:] K. O. Mason, A. M. Jensen (eds.), Gender and family change in
industrialized countries, Oxford: Clarendon Press, p. 17-62.
MARTINEZ-FERNANDEZ C., KUBO N., NOYA A., WEYMAN T. (eds.), 2012, Demographic
Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics. Paris:
OECD.
MCLEMAN R.A., 2011, Settlement abandonment in the context of global environmental
changes, Global Environmental Change, 21, Supplement 1, p. 108-120.
13
PALLAGST K., 2008, Shrinking Cities. Planning Challenges from an International Perspective.
[in:] S. Rugare, T. Schwarz (eds.), Cities Growing Smaller, Kent State University,
Cleveland.
Procesy demograficzne i metody ich analizy, 2010, KURKIEWICZ J. (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków.
RIENIETS T., 2009, Shrinking Cities: Causes and Effects of Urban Population Losses in the
Twentieth Century, Nature and Culture, 4 (3), p. 231-254.
SCHUMPETER J.A., 2009, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, PWN, Warszawa.
Shrinking cities, International Research, 2006, OSWALT P. (ed.), Vol. 1, Ostfildern: Hatje
Cantz Verlag.
STRYJAKIEWICZ T., 2013, The Process of Urban Shrinkage and its Consequences, Romanian
Journal of Regional Science, Vol. 7, p. 29-40.
TYSZKIEWICZ J., 2014, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Wydawnictwo GiG,
Warszawa.
ZELINSKY W., 1971, The hypothesis of the mobility transition, Geographical Review, Vol. 61,
N°2, p. 219–249.
c) Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych
Zainteresowania badawcze dr Iwony Kantor-Pietragi koncentrują się na problemach
demograficznych. Istotą tych zainteresowań jest zagadnienie rozmieszczenia i dynamiki
ludności miast w układach terytorialnych i przestrzennych. Zaprezentowana wcześniej
synteza poświęcona zagadnieniu depopulacji miast w Polsce stanowiła formę podsumowania
dotychczasowej aktywności badawczej autorki w obu ujęciach.
Aspekt przestrzenny i dynamiczny problemów ludnościowych dr Iwona KantorPietraga podejmowała także w pozostałych swoich publikacjach. Temat ten, a szczególnie
problemy jakie niosą ze sobą negatywne konsekwencje procesów depopulacji i kurczenia się
miast stanowił także ważny element jej działalności organizacyjnej oraz zaangażowania we
współpracę instytucjonalną.
14
Publikacje
poświęcone
aspektowi
przestrzennemu
badań
demograficznych
realizowane były na dwóch polach badawczych. W pierwszym uwaga skupiona została na
ujęciu wewnątrzmiejskich struktur demograficznych. W drugim natomiast, podstawowym
zagadnieniem badawczym były przestrzenne uwarunkowania i konsekwencje depopulacji
oraz kurczenia się miast.
W ramach pierwszego z wymienionych pól badawczych (struktur demograficznych)
opublikowano między innymi monografię poświęconą temu zagadnieniu koncentrującą się na
zróżnicowaniach wewnątrzmiejskich w ośrodkach ówczesnego województwa katowickiego
(Kantor-Pietraga I., 2007, Zróżnicowanie przestrzenne struktur ludnościowych w miastach
województwa katowickiego w latach 1978-1988, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice). W publikacji tej usystematyzowano struktury wewnątrzmiejskie
badanych ośrodków odnosząc się do klasycznych w tym zakresie modeli – koncentrycznego,
klinowego oraz wieloośrodkowego. Istota tego opracowania polegała na pokreśleniu
omawianych zróżnicowań w najbardziej zurbanizowanym regionie Polski, w którym
dodatkowo zlokalizowana była duża liczba miast o genezie górniczej i przemysłowej.
Zróżnicowana była także ich struktura wielkościowa. Do tego zagadnienia nawiązywało
także inne opracowanie (Kantor-Pietraga I., 2010, Wewnątrzmiejskie zróżnicowania
demograficzno-społeczne na przykładzie Gliwic, Katowic i Sosnowca, [w:] Procesy i
struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988-2008,
Red. J. Runge,
Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, s. 83-108), w którym
podkreślono fakt kontynuacji rozwoju modelowych struktur demograficznych w okresie po
transformacji ustrojowej. Analiza struktur wewnątrzmiejskich stanowiła zagadnienie
badawcze kilku innych publikacji poświęconych Bielsku-Białej, Tychom i przede wszystkim
Sosnowcowi. W druku jest monografia tego ostatniego miasta, w której dr I. Kantor-Pietraga
jest
autorką
podrozdziału
poświęconego
zagadnieniu
wewnątrzmiejskich
struktur
demograficznych.
Drugim polem badawczym ujęcia przestrzennego zjawisk demograficznych jest w
dorobku naukowym autorki zagadnienie uwarunkowań i konsekwencji kurczenia się i
depopulacji miast. Wśród publikacji poświęconych temu zagadnieniu znacząca część zajmują
opracowania w języku angielskim, w tym jedna publikacja posiadająca impact factor i
znajdująca się na liście A MNiSW (Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2012, Paths
of Environmental and Economic Reclamation: the Case of Post-Mining Brownfields, [w:]
15
Polish Journal of Environmental Studies, vol. 21, No. 1, s. 219-223). W powyższym
opracowaniu wskazano na obszary typu brownfields, jako najbardziej wyraziste elementy
zagospodarowania przestrzennego, których geneza związana jest ze zjawiskiem kurczenia się
miasta. Celem artykułu było wskazanie założeń polityki miejskiej skierowanej wobec tego
problemu, pośrednio nawiązującego także do dynamiki zaludnienia miasta. Pozostałe
najważniejsze opracowania nawiązujące do tego zagadnienia to między innymi artykuł
poświęcony
obszarom
funkcjonalnie
dereliktowym,
stanowiącym
konsekwencję
wieloaspektowego kurczenia się miasta (Krzysztofik R., Kantor-Pietraga I., Spórna T., 2013,
A Dynamic approach to the typology of functional derelict areas (Sosnowiec, Poland), [w:]
Moravian Geographical Reports, vol. 21, 2, s. 20-35) oraz rozdział w monografii (Krzysztofik
R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2012, Governance of urban shrinkage: a tale of two Polish
cities, Bytom and Sosnowiec, [w:] Contemporary Issues in Polish Geography, P. Churski
(red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 201-224).
Drugim aspektem badań demograficznych realizowanych przez dr I. Kantor-Pietragę
była kwestia szeroko pojętej dynamiki ludności miast i ich sieci. Opracowania te
koncentrowały się na analizie zjawisk demograficznych, zarówno w proporcjonalnie krótkich
okresach czasu obejmujących kilka dekad (m.in.: Kantor-Pietraga I., 1994: Przemiany
urbanizacyjne w województwie bielskim, Wiadomości Statystyczne, GUS, Warszawa, z. 10, s.
27-32; Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., Spórna T., 2011, Characteristic Features
of Urbanization in the Area of Silesian Province (Poland) at the beginning of 21st Century,
[w:] Sociologie Românească Journal, vol. IX, Nr 3, s. 56-66), jak i okresach dłuższych
obejmujących kilka stuleci (Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., 2009, Rozwój demograficzny
miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI w., Wydział Nauk o Ziemi,
Uniwersytet Śląski, Sosnowiec). Problem ten podejmowano także z dwóch różnych ujęć –
analizy o charakterze statystyczno-wyjaśniającym dynamikę ludności [zagadnienia przyrostu
ludności i ubytku ludności, procesy depopulacji] (Kantor-Pietraga I., 2005, Zmiany przyrostu
rzeczywistego ludności w Nadrenii Północnej-Westfalii, Wiadomości Statystyczne, nr 10,
GUS, Warszawa, s. 91-105), jak i wyjaśniającym koncentrującym się przede wszystkim na
zagadnieniu kurczenia się miast (Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2011, Paths of
Shrinkage in the Katowice Conurbation. Case Studies of Bytom and Sosnowiec Cities, WNoZ
Uniwersytet Śląski, Sosnowiec oraz Krzysztofik R., Runge J., Kantor-Pietraga I., 2012, An
Introduction to Governance of Urban Shrinkage. A Case of Two Polish Cities: Bytom and
Sosnowie,c WNoZ Uniwersytet Śląski, Sosnowiec).
16
Dr Iwona Kantor-Pietraga w swojej działalności naukowej podejmowała także
zagadnienia związane z geografią społeczną miast. W tym zakresie przedmiotem jej
zainteresowań była problematyka miast dużych i średnich (m.in.: Kantor-Pietraga I., 1994:
Warunki życia ludności Polski w świetle wybranych wskaźników ochrony zdrowia w latach
1975-1989, [w:] Wybrane zagadnienia z geografii społeczno-ekonomicznej, Red. S. Dziadek,
M. Tkocz, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, t. 2, s. 41-54; Kantor-Pietraga I.,
Machowski R. (red.), 2012, Przemiany przestrzenne oraz społeczne Bytomia i jego centrum.
Studia i materiały, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec).
Ogółem dr I. Kantor-Pietraga jest autorką lub współautorką 5 monografii w tym
dwóch w języku angielskim. W jej dorobku naukowym znajduje się także cykl 41 publikacji
naukowych, w tym 6 w języku angielskim. Jeden z nich posiada impact factor i znajduje się
na tzw. liście filadelfijskiej (załącznik nr 4).
Ważnym
osiągnięciem
dr
Iwony
Kantor-Pietragi
było
uczestnictwo
w
międzynarodowym projekcie naukowym SHRINK SMART: Governance of Shrinkage within
an European Context. W ramach projektu obowiązki dr I. Kantor-Pietragi rozkładały się
zarówno na kwestie naukowo-badawcze, jak i organizacyjne. Ogół działań Zespołu Projektu
SHRINK SMART w Uniwersytecie Śląskim został bardzo wysoko oceniony zarówno przez
audytora naukowego Prof. R. Beauregarda (University Columbia, Nowy Jork), jak audytorów
formalno-organizacyjnych. Istotą działań dr I. Kantor-Pietragi w projekcie był duży wkład
teoretyczny w przyjętą konceptualizację zjawiska kurczenia się i depopulacji miast, jak
również wybrane kwestie związane z polityką miejską i procesami społecznymi.
Od
strony
formalnej
dr
I.
Kantor-Pietraga
uczestniczyła
w
spotkaniach
organizowanych w ramach projektu, w tym także, z punktu widzenia praktycznego i
aplikacyjnego, w tym najważniejszym (Breaking the taboo: Bringing shrinkage into the
agenda in Bytom, na: Policy Informing Workshop, Bruksela, Foundation Universitaire 26
Marzec 2012 r. (wspólnie z R. Krzysztofikiem), na którym przesądzono o silnym,
finansowym wsparciu miast kurczących się w Polsce i innych państwa Unii Europejskiej.
W uznaniu szczególnych osiągnięć za działalność naukowo-badawczą dr I. KantorPietraga otrzymała w 2012 r. Nagrodę Zespołową II Stopnia przyznaną przez JM Rektora
Uniwersytetu Śląskiego.
17
Dr Iwona Kantor-Pietraga uczestniczyła w wielu konferencjach krajowych oraz
konferencjach i spotkaniach zagranicznych (załącznik nr 5). Jednocześnie sama była
współorganizatorką regionalnego panelu dyskusyjnego „Śląskie. Kurczące się miasta –
wyzwania, plany, współdziałanie”, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 25
Maj 2011 r. Wydarzenie to było pierwszym w Polsce, tak dużym spotkaniem naukowców i
samorządowców poświęconym problemowi depopulacji i kurczenia się miast. Dr I. KantorPietraga stale współuczestniczy w różnych działaniach organizacyjnych i naukowych
(akademickich, samorządowych, projektowych), w których istotą jest doświadczenie i wiedza
związana z problematyką ludnościową (w tym także zjawiskami depopulacji). Ogół działań
związanych ze współuczestnictwem i współpracą z innymi instytucjami szczegółowo został
zaprezentowany w załączniku nr 5.
Dr Iwona Kantor-Pietraga posiada także znaczący dorobek i doświadczenie
dydaktyczne.
Łącznie
prowadziła
13
przedmiotów
na
studiach
stacjonarnych
i
niestacjonarnych. Ich szczegółowy wykaz zamieszczono w załączniku nr 6.
Warszawa, 11.06.2014 r.
18